Çoğrafi və tarixi şərait Qafqazı bir növ etnoqrafik muzeyə çevirib. Dünyada nisbətən kiçik bir məkanda bu qədər müxtəlif və çoxdilli xalqların bir arada olduğu başqa bir ərazi yoxdur. Ümumiyyətlə, Qafqazda 60-a yaxın dil olduğu deyilir. Rəqəmin nisbiliyi bir sıra dillərin ayrıca dil, yoxsa dialekt olması ilə bağlı ortaq fikir olmaması ilə bağlıdır. Gələk avtoxtonluq məsələsinə. Bu, mənşəcə müəyyən bir ərazinin mənsubu olmağı ifadə edən bir termindir (qədim yunan dilindən αὐτός “öz” + χθών “torpaq”). Avtoxton dillər dedikdə, bir qayda olaraq müəyyən ərazinin xaricində tanınmış dil ailələrindən heç birinə aid olmayan dillər nəzərdə tutulur.
Qafqazda üç avtoxton dil ailəsi var.
Kartvel ailəsi əsasən Gürcüstanda yayılıb. Gürcü dilindən başqa bu ailəyə svan, meqrel və laz dilləri də daxildir.
Qafqazda geniş yayılmış ikinci avtoxton dil ailəsi abxaz-adıgey ailəsidir. Bu ailənin daşıyıcıları əsasən Rusiya Federasiyasının qərb hissəsində, Şimali Qafqazda yaşayırlar. Ailədə dörd canlı dili var: abxaz, adıgey, abaza və kabardian (çərkəz). Bu yaxınlara kimi canlı olan ubıx dilinin son daşıyıcısı olan Tefik Esenç 1992-ci ildə Türkiyədə vəfat edib. O, 19 -cu əsrin Qafqaz müharibəsindən sonra Rusiyadan qovulan mühacirlər nəslindən olub (https://www.gumilev-center.ru).
Dünyada ən çox samitin (84) ubıx dilində olduğu deyilir. Maraqlıdır ki, bu dildə cəmi iki sait var: uzun a və qısa a. Bu dili bərpa etməyin mümkün olduğunu düşünənlər də var: “Esençin müsahibələrinin yazıları qorunub saxlanılıb, əlifba, qrammatika var. Bu, danışıq dilini bərpa edə biləcəyimizi iddia etməyə əsas verir. Kanadalı dilçi Con Kalorusso (Adıgey-Abxaz dillərinin tədqiqatçısı) ubıx dilini bildiyini iddia edir. Şübhəsiz ki, bu məlumatlar Tefik Esenç ilə sonuncu dəfə ünsiyyət quran Corc Dümezildən qalıb», – deyə tədqiqatçl Ruslan Berzekov iddia edir.
Nəhayət, dil sayına görə ən böyük ailə Nax-Dağıstan ailəsidir. Onun daşıyıcıları Çeçenistan, İnquşetiya, Dağıstan, qismən Azərbaycan və Gürcüstanda yaşayır.
Bu, bəlkə də ən maraqlı və ən məşhur ailəsidir. Nax-Dağıstan ailəsinə nax (çeçen, inquş, basbiy); avar-andiy (avar, botlix, karatin və s); tcez (bejt, qunzib, qinux); darhin-lak (dargin və lak dilləri); ləzgi (ləzgi, tabasaran, rutul, aqul, saxur, budux və s) qrupları və xınalıq dili daxildir.
Bir çoxları dağlıların dilini qırtlaq dili adlandırır. Həqiqətən də, hər üç avtoxton ailənin dillərinin fonetik sistemlərində qırtlaqın köməyi ilə tələffüz edilən, qırtlaqda lokallaşan samitlərinin sayı çoxdur. Həmçinin xeyli abruptiv samit var. Abruptiv (qeyri-pulmonar) əsasən partlayan samitlər növüdür və qırtlağın yuxarıya sürətli hərəkəti etməsi ilə əmələ gəlir.
Bu dillərin genetik cəhətdən hansı dil ailəsinə və ya tipoloji qrupa daxil olmasından asılı olmayaraq, çoxunda Azərbaycan mənşəli sözlər çox işlənir. Deyilən dillər 19-cu əsrdən sonra rus dilinin daha çox təsirinə məruz qalsalar da, bir çox azərbaycanizmlər bu dillərin aktiv fondunda indi də qalır. Məsələn, gürcü dilinə çekuci, yatağani, kumisi, kababi, bairaği, alubali, zambaxi, zurna, tuta, parda, şuşa, çanqali, xancari, sapi, sabunu, şahi (şahı, 5 qəpiklik), abazi (abbası, 20 qəpiklik) sözləri bizim dildən keçib, eyni zamanda, ərəbcə olub, Azərbaycan dili vasitəsilə keçən admirali, alami (ələm, bayraq), alximia, zafrana (zəfəran), imami, minareti, sadafi, qafa (kofe, qəhvə) sözləri indi də işlənir.
Eyni sözləri Nax-Dağıstan ailəsi haqda da demək olar. Məsələn, ləzgi dilindəki azərbaycanizmlərə və Azərbaycan dili vasitəsilə keçən sözlərə nümunələr:
абатхийир – aqibətin xeyir, хабарар – xəbərlər, диде-буба – ata-baba, кеф-гьал – kef-hal, xвашкелди – xoş gəldin, буюр – buyur, шегьер – şəhər, меркез – paytaxt, куьче –küçə, туьквен –dükan, алишвериш – alış-veriş, кири – kirə, гьамам – hamam, къурху – qorxu, ришвет – rüşvət, умуми – ümumi, дикъет – diqqət, тешвиш – təşviş, зиян – ziyan, атлу – atlı, хийирлу – xeyirli, макъала – məqalə, гуьзел – gözəl, дилавар – dilavər…
Nax-Dağıstan dilləri ailəsinə daxil olan dillərdən biri xınalıq dilidir. Bu dil Azərbaycan dilinin güclü təsirinə məruz qalıb. Leksik azərbaycanizmlər demək olar ki, bütün leksik-tematik qruplara nüfuz edir. Azərbaycan dili vasitəsilə ərəb-fars leksik vahidləri də keçib: dars, duşman, mahisul, camuş və s.).
Qafqaz dillərinin xarici qohumluq əlaqələri mübahisə mövzusu olaraq qalır. Abxaz-adigey dillərinin Kiçik Asiyanın qədim xett dili ilə və Nax-Dağıstan dillərinin xurrit-Urartu ilə qohum olması fərziyyələri hələ də populyar olaraq qalır. Bəzi tədqiqatlarda Şimali Qafqaz ailəsi Çin-Qafqaz makroailəsinə, kartvel dillərinin isə nostratik makroailəsinə daxil edilir. Şimali Qafqaz dillərinin bask və etrusk dilləri ilə qohumluğu da istisna edilmir.
Yazı İnternet materialları əsasında hazırlanıb.
