Yazıçı və tərcüməçi Nəriman Əbdülrəhmanlının APA-ya müsahibəsi
– O gün Sizi Nursultan Nazarbayev haqqında filmin təqdimatında gördüm.
– Hə, mənim Qazaxıstan səfirliyi ilə çox yaxın əlaqələrim var. Səfirlik tədbirlərinə məni tez-tez dəvət edir, filmə də səfirlik dəvət etmişdi. Ümumiyyətlə, qazaxlarla çox yaxın əlaqəm var. Onu da deyim ki, ailəmiz 1948-53-cü illərdə Qazaxıstanda sürgündə olub. Yəqin bu amil də müəyyən qədər rol oynayır.
– Bəs, Gürcüstan?
– Ailəmiz o vaxt Qarsdan köçüb, Gürcüstanda məskunlaşıb. Mən Gürcüstanda doğulub-böyümüşəm. Ali məktəb oxumaq üçün Bakıya gəlmişəm. Ali məktəbi bitirəndən sonra təyinatla Daşkəsənə göndərildim. Üç il orda işlədikdən sonra Moskvaya getdim. Moskvada üç aylıq ssenari, kinoşünaslıq kursunu bitirəndən sonra Gürcüstana qayıtdım, beş il orda işlədim. İşsizlik probleminə görə Bakıya gəlməli oldum və artıq 35 ilə yaxındır, Bakıdayam.
– “Kaş Gürcüstanda qalardım” dediyiniz olubmu?
– Əlbəttə, dönə-dönə “kaş”, demişəm. Çünki Gürcüstandakı mühit mənə çox doğmadır, ömrümün təxminən 23 ilini orda yaşamışam. Gürcü mədəniyyətini, dilini, adət-ənənəsini yaxşı bilirəm. Ən əsası, gürcü ədəbi mühiti mənə çox yaxındır. Gürcüstanda normal iş tapmaq imkanım olsaydı, Bakıya gəlməzdim.
– Bu qədərmi çətindir Bakıda yaşamaq?
– Bakıda yaşamaq çətin deyil, Bakıda yaşamaq sənətdir. Çünki burda yaşamaq üçün müxtəlif çətinliklərdən keçməlisən, çox şeylərə dözməlisən.
– Yəqin ki, ədəbi mühitdəki çətinliyi nəzərdə tutursunuz…
– Bəli, gürcü ədəbi mühitindəki demokratiklik, səmimiyyət bir-birinə dözüm-bax, bunları nəzərdə tuturam. Burda qələm adamları bir-birinə qarşı çox amansız, qəddardır. Ədəbi debatlara baxırsan, bir-birini alçaldan, təhqir edən adamlar…
Bizim ədəbi mühitdə bu, dözülməz dərəcədədir. Əsərdir, yazılıb, xoşun gələ də bilər, gəlməyə də… Daha təhqir nəyə lazım? Belə şeylərə görə mən ədəbi cameədə çox görünmürəm. Çünki o cür münasibət mənə çox pis təsir edir. Bir-birimizə qarşı dözümlü olmalıyıq. Əsərin qiymətini ədəbiyyatşünaslar verir, zaman özü verir. Adamı sındırmaq üçün hər şeyə əl atırlar. Ona görə də gürcü ədəbi mühitindəki demokratikliyin həsrətini çəkirəm.
– Sizi sındıra biliblərmi?
– Çox cəhd ediblər, ancaq edə bilməyiblər. Öz prinsiplərimə görə çox şeydən imtina etmişəm. Karyeradan da, şəxsi mənfəətdən də. Bəlkə bunu bir çoxu mənim mübarizə aparmaq iqtidarında olmamağım kimi qəbul edə bilər, ancaq görəndə ki, mübarizə aparmaq mənasızdır, mübarizədən imtina etmişəm. Buna görə də 35 ildə 20 iş yeri dəyişmişəm. Müəyyən məqama qədər dözmüşəm, sonra görmüşəm ki, insanlarla dil tapa bilmirəm, sakitcə çıxıb getmişəm. Yeganə yer Dövlət Tərcümə Mərkəzidir ki, səkkiz ildir burada işləyirəm. İnsanın bir ömrü var e. Min il deyil ki, dalaşasan, düşmənçilik edəsən, məhkəmələrdə sürünəsən. Məncə, insan ömrünü mənasız mübahisələrə həsr etməməlidir. Düşündüyüm kimi də yaşamışam, həyatımı yazı-pozuya, öz missiyamı yerinə yetirməyə sərf etmişəm.
– Sizcə, missiyanız nə idi? Yazıçılıq, tərcüməçilik, yoxsa ssenaristlik?
– Yaradıcılığımın bir neçə yönümü olsa da, mənim əsas missiyam yazıçılıqdı. Bu, mənə Tanrı tərəfindən verilən ilahi koddur.
– “Jurnalistika ilə bədii yaradıcılıq bir-birinə ziddir”. Bu yaxınlarda belə bir fikrinizi oxudum.
– Bəli. Məncə, bədii əsər yazanlar, publisistika ilə məşğul olanlar jurnalistika ilə məşğul olmamalıdır. Çünki jurnalistika yazıçının içini talayır. Həm də jurnalist niyə bədii yazı yazmalıdır ki? Axı, əsl jurnalistika bu deyil. Bir də publisistikanı yüksək səviyyədə bacaran adam niyə elə publisist kimi yazmır? Publisistliyi hörmətdən salmaq olmaz, yaxşı publisistin özünün də yazıçılığa iddiası publisistikaya hörmətsizlikdir. Məgər yaxşı publisist olmaq özü az işdir?
Yaxşı publisist olmaq şərəflidir, çətindir. Bəzən publisist sözündən utanan, özünü yazıçı kimi qələmə verən adamlar görürəm. Pis yazıçı olmaqdansa, yaxşı publisist olmaq yaxşıdır. Qaldı jurnalistikaya, bu gün bizim jurnalistikada məni ən çox narahat edən məqam bir çox jurnalistin hər şey haqqında yazmaq iddiasıdır. Halbuki dünyada ixtisaslaşma deyilən bir şey var. Bir sahəni tutmaq – idman, mədəniyyət və s. Bizdə isə çoxu elə bilir ki, sən jurnalistsənsə, dağdan da yaza bilərsən, bağdan da.
– Bir çox publisist bu gün maddi qazanc məqsədilə jurnalistikaya üz tutur. Daha doğrusu, özünü jurnalistikaya satır deyək. Yazmaqdan başqa əlindən bir şey gəlməyən publisistin jurnalistika yeganə nicatıdır. Bəlkə bunu da nəzərə alasınız?
– Mən də qəzetdə işlədim, mən də jurnalda işlədim, ancaq özüm heç vaxt jurnalist saya bilmədim. Çünki mənim içimdə o yox idi. Mən dumanlı da olsa, həmişə öz missiyamı dərk edirdim. Təsəvvür edin, mənim “Yelçəkən” adlı ilk kitabım 46 yaşımda çıxıb.
– Oxumuşam “Yelçəkən”i. Həyatda heç nə qazana bilməyən bir adamın taleyi. Varmı orda Nərimandan nələrsə?
– Əlbəttə, orda məndən də nəsə var. Məsələn, mən də “Yelçəkən”in qəhrəmanı kimi çox şeyi prinsiplərimə qurban vermişəm. Əlbəttə, mən də yaxşı vəzifə ala bilərdim, yaxşı şəraitdə yaşaya bilərdim, hər şeyim ola bilərdi. Ancaq müəyyən prinsiplərim oldu ki, onları tapdaya bilmədim…
– Sizin bir də kino fəaliyyətiniz var. Bu fəaliyyətdən danışanda “Qara Volqa”nın adını çəkməsək olmaz. Həmin filmin ssenari müəllifisiniz. Sizə də elə gəlmirmi ki, kitabın uğuru filmdə əksini tapması.
– O film Cəmşid Əmirovun əsərinin motivləri və mənim ssenarim əsasında çəkilib. Orda rejissor görümünü nəzərə almaq lazımdır. Bəlkə mən özüm rejissor olsam, o filmi o cür çəkməzdim. Filmin sahibi rejissordur. Əsər altmışıncı illərdə yazılıb, film isə doxsanıncı illərdə çəkilib. Ona görə də müəyyən fərqlər var. Zaman və düşüncə fərqi var. Bunu aradan qaldırmaq üçün ya konteksti dəyişməli, ya da müəyyən əlavələr etməli idin. Biz ikinci yolu seçdik. Filmin məsləhətçisi də Cəmşid Əmirovun oğlu idi. Film sifariş filmi idi, yəni nə rejissor, nə də ssenarist özbaşına deyildi.
– Bir də o filmdə diqqətimi çəkən bir məqam var. Deməli, bir neçə aktyoru çıxmaq şərtilə filmdə çəkilən aktyorlar məşhur deyil.
– Hə, çünki əksər aktyorlar teatrlardan dəvət olunmuşdu, kino aktyorları deyildilər. Doxsanıncı illərin əvvəllərində teatrdan kinoya bir axın baslamışdı, həm də həmin dövr kommersiya filmlərinin təzə çəkilməyə başladığı vaxtlar idi. Məncə, o filmin çəkilməsi yaxşı hal idi, çünki o filmdən sonra Fuad Poladov, Laləzar Mustafayeva filmlərdə daha çox çəkilməyə başladılar. Düzü, “Qara Volqa” filmi məni tam qane etməsə də, düşünürəm ki, uğursuz film deyil, bu gün də kifayət qədər baxılır.
– Bu gün Azərbaycanda kino və ədəbiyyat əlaqələrini necə qiymətləndirirsiniz?
– Yaxşı kino yaxşı ədəbiyyat deməkdir. Yaxşı ssenari olmadan yaxşı film yaratmaq absurddur. Azərbaycanda yaxşı film ola biləcək kifayət qədər əsər var, sadəcə, bizdə prodüser institutu yaradılmalıdır ki, prodüserlər öz mövzularını, öz istədiklərini tapa bilsinlər. Kifayət qədər maraqlı əsərlərimiz, nasirlərimiz var.
Ötən il Qarabağla bağlı keçirilən ssenari müsabiqəsində münsif idim. Həmin müsabiqədə 40-a yaxın ssenari oxudum, düzü, onların əksəriyyəti qeyri-peşəkarlar tərəfindən qələmə alınmışdı. Amma 40 ssenari içində 5 ssenarini yaxşı rejissor, yaxşı prodüser əli ilə yaxşı filmə çevirmək olar. Bir ildə 4-5 yaxşı filmin yaranmaq ehtimalı varsa, deməli, ümidsizliyə qapılmaq olmaz.
– Dərd orasıdır ki, yaranmır.
– Dedim axı, bunun üçün, ilk növbədə, müstəqil prodüser institutu yaradılmalıdır. Müstəqil prodüserlər institutu yaradılmadan yaxşı filmlərimiz çox nadir hallarda olacaq. Bu yaxınlarda mədəniyyət nazirinin müavini Elnur Əliyev elan etdi ki, Azərbaycan Kino Agentliyi yaranacaq, ümid edirəm ki, bu agentlik kino sahəsində çox şeyi dəyişəcək.
– Siz həm də Birinci Qarabağ müharibəsinin veteranısınız. Yəqin ki, orda az şey görməmisiniz. Nə əcəb onları hələ yazmamısınız?
– Mən 1992-ci ildən 2001-ci ilə qədər Müdafiə Nazirliyinin Sənədli və Tədris Filmləri Kinostudiyasının baş redaktoru olmuşam, “Hərbi bilik” jurnalında işləmişəm. Daim səngərlərdə olmuşuq, çəkilişlər aparmışıq. Mayor rütbəsində də istefaya çıxmışam. Yadımdadır, 1993-cü ildə Ağdam itiriləndə biz operator Nizami Abbasla ordaydıq. Onda biz Ağdam hospitalında qalırdıq. Mən həmin hospitalda müharibənin əsl üzünü gördüm, yaxınlıqda döyüş gedirdi. Yaralıları gətirirdilər, əməliyyat edirdilər, bəzilərinin əl-ayağını elə ordaca kəsirdilər, ağrıya dözməyib ölüm üçün yalvaranlar vardı. Yaralı qardaşının yarasını sarıyan bacılar, öz dostunun meyitini aparan həkimlər vardı. Onlar mənim içimdə oturub, ancaq hələ gördüklərimi yazacaq gücü özümdə tapa bilməmişəm.
– Bəs, nə vaxt yazacaqsınız?
– Heç vaxt özümü yazı üçün məcbur etməmişəm və heç vaxt planlaşdırılmış yazı yazmamışam. Nə vaxt özümü hazır hiss etsəm, yalnız onda yaza bilərəm.
– Tərcüməni də belə edirsiniz? Ancaq hazır hiss edəndə?
– Yox, tərcümələr mənə formadan düşməmək üçün lazımdır. Yazı elə şeydir, 5-10 gün uzaq düşəndə çətin olur yenidən qayıtmaq. Öz yazıma hazır olmayanda tərcümələr edirəm, heç sifariş olmasa, belə, öz istəyimlə… Şəxsən mən tərcüməni heç vaxt maddi ehtiyaca görə etməmişəm. Tərcümələrimin olsa-olsa 20 faizindən gəlir almışam. Tərcümə mənim həm də mənəvi ehtiyacımdır.
Son səkkiz ildə isə Tərcümə Mərkəzində işlədiyim üçün öz üzərimə düşən vəzifə borcumu yerinə yetirmişəm. Deyim ki, tərcümə çox çətin, əzablı və naşükür peşədir. Müəllifə görə bütün zərbələri öz üzərinə götürməli olursan. Tərcümə pis olanda, müəllifə yox, tərcüməçiyə deyirlər.
– Haqq üçün bizdə güclü əsərləri də zəif tərcümə edən kifayət qədər tərcüməçi var.
– Var, təbii ki, var. Ümumiyyətlə, bu, bütün dünyada belədir. Hər yerdə həm zəif, həm də güclü tərcüməçilər var.
– Deyəsən, bizdə bir az çoxdur axı…
– O sizə elə gəlir. Götürək Türkiyəni, orda elə tərcümələr var ki, bizimkilər onun yanında toya getməlidir. Sadəcə, bizdə qələm adamlarının bir-birinə qarşı çox qəddar münasibəti var. Tutaq ki, tərcümədə hər hansı redaktə, korrektə səhvi varsa, onu da tərcüməçiyə irad tuturlar, onu məhv etməyə çalışırlar. Ümumilikdə isə bizdə pis tərcümə yoxdur, bizdə pis redaktor institutu var. Yəni sənin etdiyin tərcüməni redaktor ya qəbul edir ya da etmir. Bizdə bu institut olmadığı üçün pis tərcümələr də özünə asanlıqla yol tapır. Elə nəşriyyat var ki, heç redaktoru yoxdur. Kitab nəşriyyata veriləndən sonra bütün məsuliyyət nəşriyyatda və redaktordadır. Tutaq ki, sən pis yazmısan, redaktor onu niyə çap edir? Bizdə kifayət qədər peşəkar tərcüməçi var, ancaq onlarla işləyən peşəkar redaktor yoxdur. Yaxşı redaktor zəif tərcüməçinin əsərini qatlayır qoyur qırağa, tərcüməçi ilə işləmir.
– Sizin də zəif hesab olunan tərcümələriniz var.
– Nəyi nəzərdə tutduğunuzu bilirəm. Oradakı səhvlər mənim yox, redaktorun səhvləridir.
– Tərcümədə dilin potensialı da danılmaz faktordur.
– Əlbəttə, tərcümənin zəifliyi və ya güclü olması həm də çevirdiyi dilin potensialından asılıdır. Azərbaycan dili dünyanın zəngin dillərindən biridir. Sadəcə, dilə bələd olmaq lazımdır. Bizim dilin zənginliyi nə Türkiyə türkcəsindən, nə də adını çəkə biləcəyimiz digər dillərdən geri qalmır. Bu dil kifayət qədər söz yükü olan dildir.
– Türkiyə türkcəsi demişkən, Orxan Pamukun tərcümə etdiyiniz əsərləri də tənqid olunurdu.
– Orxan Pamukun üç romanını dilimizə tərcümə etmişəm, özünə də göndərmişik. Tərcümələrdən birini hətta özüm şəxsən görüşüb təhvil vermişəm. Pamukla söhbətimiz olub, mənə şəxsən təşəkkür edib. Yəni mən ondan təşəkkürdən başqa heç nə eşitməmişəm.
– Qoderzi Çoxelinin “Küknarlara məktub” hekayəsini gözəl tərcümə etmisiniz. Yəqin ki, burda xalqın xarakterini bilmək amilinin də təsiri olub.
– Mən gürcü mühitində yaşamışam, əlbəttə, bunun tərcüməyə müəyyən mənada təsiri olub. Qeyd etdiyim kimi, tərcümə zamanı həm tərcümə etdiyin dilin ruhunu qorumalısan, həm də öz dilinin imkanları ilə qızıl ortanı tapmalısan. Ən yaxşı tərcümələr o qızıl ortanı tapanda olur. İdeal tərcümə deyilən bir şey yoxdur, yaxşı tərcümə var. İki ayrı dil, iki ayrı söz baqajı, iki fərqli düşüncə necə ideal tərcümə ola bilər? Adekvat çevirmək mümkün deyil. Yalnız qızıl ortanı tapmaq var.
– “Əli və Nino” əsəri haqqında geniş araşdırmalarınız var. Siz necə düşünürsünüz? Kimindir əsər?
– Deyərdim ki, “Əli və Nino” mənim həyatımın mühüm dövrünü əhatə edir. Hətta o roman ilk dəfə çap olunanda o qədər təsirlənmişdim ki, iki seriyalı filmin ssenarisini yazmışdım. O vaxt bu film çəkilməli idi. Artıq müəyyən məsələlər də həll olunmuşdu, filmdə baş rola Şəmistan Əlizamanlını çəkməyi düşünürdük. Ancaq müəyyən səbəblərdən filmi çəkmək alınmadı. Sonra da iki dəfə cəhd olunsa da, maliyyə çatışmazlığı üzündən çəkə bilmədik.
Bu romanın yazılması haqqında “Qurban” adlı roman yazmışam. O kitabda mənim uzunmüddətli tədqiqatlarım əksini tapıb. O əsərin kimə məxsus olması ədəbiyyatın ən böyük sirlərindən biridir. Ona görə də mən deyə bilmərəm ki, həqiqəti tapmışam, ancaq düşünürəm ki, həqiqətə yaxınlaşmışam. Fikrimcə, bütün ehtimallara əsasən, əsər Yusif Vəzir Çəmənzəminlinindir.
– Bu iddianızı nə ilə əsaslandıra bilərsiniz?
– Çünki o roman peşəkar yazıçı qələmindən çıxmış əsərdir. Təbii ki, belə bir romanı o vaxta qədər heç bir əsər yazmamış bir adam qələmə ala bilməzdi. Mütləq bunu yazan adam peşəkar yazıçı olmalıydı. Çəmənzəminli kimi…
– Bəs, Qurban Səid?
– Qurban Səid yazıb deyənlərin iddiaları məni inandıra bilməyib. Təbii ki, nə onların, nə də mənim dediyim mütləq həqiqət ola bilməz. Ta ki, əsərin əlyazması tapılana qədər. O da ki, taleyin, qismətin işidir.
– Yazıçılar Birliyindən çıxmağınız da taleyin işi idi, yoxsa?
– Mən uzun müddət Yazıçılar Birliyinin İdarə Heyətinin üzvü oldum. O müddətdə bir dəfə də olsun məni İdarə Heyətinin yığıncağına dəvət eləmədilər, bir dəfə də olsun, müzakirə olunan hansısa məsələ ilə bağlı fikrimi soruşmadılar. Ona görə də İdarə Heyətində olmağımı mənasız hesab elədim və istefa verdim.
– Bəlkə özünüz qaynayıb-qarışmamısınız?
– Necə yəni? Mən Yazıçılar Birliyinin orqanı olan “Ulduz” jurnalında işləyirdim. Bütün gün Yazıçılar Birliyində olurdum. Təsəvvür edin, İdarə Heyətinin adından qərar qəbul olunur və səninlə məsləhətləşmirlər. Ona görə istefa verdim ki, barı mənəvi rahatlıq tapım, bilim ki, o qərarların qəbulunda heç bir məsuliyyətim yoxdur.
– Peşman deyilsiniz?
– Yox, deyiləm. Təşkilat umacağı olan insanlara nəsə verir. Təşkilat o adamlara lazımdır ki, onlar təşkilatdan ev alır, maşın alır, vəzifəyə çəkilir. Mənim də heç vaxt elə iddialarım olmayıb.
– “Taclı”nı oxuyuram, çətin gedir. Bilmirəm bu, Sizin dilinizin qəlizliyidir, yoxsa təsvir etdiyiniz dövrün mürəkkəbliyi.
– Mən heç vaxt yazıya asan iş kimi baxmamışam. Heç vaxt yazılarımın oynaq, xoşagələn olması üçün çalışmamışam. Çünki nəsr zəhmət tələb edən bir işdir. Əkrəm Əylisli demiş, nəsr əkinçi peşəsidir.
– Tarixən maldarlar əkinçilərdən daha tez varlanıb. Nəsr əkinçilikdirsə, şanslı maldarlar kimdir, görəsən?
– Maldarlıq da yəqin poeziyadır. (gülür) Nəsr çətin, ağır peşə olsa da, göz qabağında olan peşə deyil. Meydan şairlərindir, məclislərdə də yuxarı başdadırlar, televiziyada da onlardır. Nasir də gərək taleyinə qane ola.
– Amma əkinçinin də əli gec də olsa, çörəyə çatır. Razısınızmı, götürdüyünüz məhsuldan?
– Əlbəttə. Mən çox rahatam yazdıqlarıma görə. Əminəm ki, bütün əziyyətlərə baxmayaraq, düz yoldayam, yazdıqlarımdan peşman deyiləm, çünki əsərlərim mənim ən böyük qazancımdır.
