Müasir Azərbaycan dilində çoxmənalı sözlər və omonimlərin hüdudlarinin təyini haqqında

Sevinc  BAĞIROVA

 Məqalədə etimoloji cəhətdən heç bir əlaqəsi olmayan sözlərin tələffüzündə rast gəlinən eyniliklər və onların əsasında meydana gələn dil faktları öyrənilir. Bu zaman meydana gələn omonimlər heterogen omonimlər adlanır. Semantik əlaqələrin qırılması nəticəsində isə homogen omonimlər meydana gəlir. Heterogen və homogen omonimlər bu cəhətdən bir-birindən fərqləndirilir. Göstərilir ki, polisemiyanın dağılması nəticəsində əmələ gələn omonimlər homogen, başqa yollarla əmələ gələn omonimlər isə heterogen omonimlər adlanır. Məqalədə çoxmənalı sözlərlə omonimlər arasındakı srhədin müəyyənləşdirilməsinə cəhd edilir. İndiyədək dilçilikdə bu problemlə bağlı mövcud olan tədqiqatlar araşdırılır. Göstərilir ki, bəzi dilçiləri omoni­miya və polisem­iya­ arasında heç bir ümumiliyi olmayan bir hadisə, digərləri isə omo­ni­mi­ya və polisemiya hadisələrini eyni müstəvi üzərində baş verən hadisə kimi dəyərləndirirlər.

Müasir dilçiliyin ən mürəkkəb məsələlərindən biri çoxmənalı sözlər və omonimlərin sərhədlərinin müəyyən edilməsi problemidir. Məlum məsələdir ki, Azərbaycan dilinin seman­tik söz qruplarından bəhs edərkən om­o­nimiya və polisemiya hadisələri ilə təzahür tapan bütün hadisələrin sistemli təhlili ön sırada durur. Dildə omonimləri təyin etmək üçün universal meyarın olmasının mümkünsüzlüyünü israrla qeyd edən H.Həsənov yazır: “…sözlər dəyişir,-çox­mənalılıq­dan omonimliyə, omonimlikdən çöxmənalılığa ke­çir” (Həsənov, 2007: 10). Xatırladaq ki, sözün çoxmənalılığı müəyyən dilin inkişaf səviyyəsi, zən­gin­liyi ilə əlaqədardır (Əlibəyzadə, 2007: 434).­ Maraqlıdır ki, dilçilər arasında problemin araşdırılma­sı zamanı bir – birinə zidd fikirlərin olması faktı nəzərə çarpır. Belə ki, onların bəziləri omoni­miya və polisem­iya­ arasında heç bir ümumiliyi olmayan bir hadisə, digərləri isə omo­ni­mi­ya və polisemiya hadisələrini eyni müstəvi üzərində baş verən hadisə kimi dəyərləndirilirlər. Məlumdur ki, omo­­­nim­lər və polisemantemlərin əks anlayışlar olması fikrini dəstəkləyən dilçi alim­lə­r bu məqsədlə apardıqlarıı axtarışları üç prinsip əsasında real­laşdır­mış­lar. Bun­lar etimoloji, semantik və formal prinsiplərdir. Hər bir prinsip öz növbəsində omonimləri tanımaq üçün özünəməxsus meyarlarla müəy­yən­ləşd­irilir.

Qeyd etmək lazımdır ki,təklif olunan meyarlara əsaslanaraq məsələyə şərti olaraq üç qrup üzrə yanaş­ma prinsipləri ilə razılaşmaq məqsədəuyğundur. Birinci qrupa, formal cəhətdən dif­fere­nsial­laş­dırıcı əlamət­lərlə bağlı eksplisit xarakterli meyarlar, ikinci qrupa sırf implisit, yəni semantik yanaşma, sonun­cu qrupa isə, şərti olaraq genetik və ya “tarixi-etimoloji” yanaşma aiddir. Qeyd olunan meyarların şərhinə keçməmiş, bila­vasitə omonimlərlə və polisemantemlərlə əlaqəsi olmayan, lakin omonimyanı bir hadisə kimi qəbul edib tarixini araşdırdıqda dilçilikdə ortaya çıxan “omonim konflikti” adlanan prob­lemi­ işıqlan­dır­ma­ğı lazım bilirik. Xatırladaq ki, bəzi dilçilər arasında belə bir fikir formalaşıb ki, müəyyən dilin təbiəti üçün çoxmənalı söz­lər nə qədər “qanuni” və təbiidirsə, omo­nimlərin dil sistemində mövcudluğu bir o qədər ciddi xətadır. Hətta, A.A.Reformatorski omonim sözlər haqqında yazır: “əfsuslar ki, omonimlər fərqləndirilməsi mümkün olmayan bir şeyin fərqlən­diril­məsi­dir” (Реформатский, 1967: 89). Dilçilər arasında omonimləri “dil xətaları” belə adlandıranlar olmuşdur(Колесников, 1978: 9). Dilçilikdə bu məsələ, yəni dil və omonimlə­rlin ziddiyətli münasibəti “omonimik konflikt nəzəriyyəsi” adı altında birləşmişdir. Dil­çilikdə bu çərəyanın banisi J.Jilyeron hesab edilir. O,“Sözün nasazlığı və müalicəsi” əsərində məhz bu problemə toxunaraq omonimlər haqqında yabançı fikirlər irəli sürmüşdür. Maraqlı haldır ki, alimin bu kimi fikirlərini dəstəklə­yən yetərincə həmfikirləri bu mövzu ətrafında çıxışlar etmişdir (Тышлер, 1963: 59-68).

L.A.Bulaxovskiy omonimlər haqqında çıxışlarının birində qeyd etmişdir ki, “dildə müxtəlif yollarla ominimlər əmələ gəlir və bu hal dildə gedən proseslərə ziyan vermir, çünki onlar da digərləri kimi dil yaradıcılığının qanuni övladlarıdır” (Булаховский, 1928: 47). O.A.Axmanova da omonimiyanı “işarə qanununun” xətası kimi qəbul edərək, onun “düzəlişə” ehtiyacı olmamasını vurğulamışdır (Ахманова, 1957: 110). Azərbaycan dilçiliyində də omonimlər birmənalı izah edilməmişdir.Beləki,omonimlərin cinas kimi izahı nəzərdən qaçmır.Omonimlərdən və çoxmənalı sözlərdən cinas kimi istifadə edlir,lakin omonimlər cinas deyildir. Müasir Azərbaycan dilində omo­nimiya hadisəsi dil sisteminin söz yaradıcılığında mühüm rol oynayaraq dilin zəngin­ləşməsinə, onun məzmun baxımında müxtəlif çalarlar əldə etməsinə təkan verir. Omonimlərin və polisemantemlərin etimoloji prinsip əsasında sərhədlərinin təhlil edil­məsi, sözlərin yaranması və tarixi inkişafının öyrənilməsinə yönəl­mişdir. Bu me­to­­dun yaranması omonimlərin təbiətinin öyrənilməsi ilə əlaqədardır. Əgər omonimlər təsadüf nəticə­sin­də, oxşar olmayan sözlərin oxşarlığıdırsa, deməli onların fərqlən­diril­mə­si heç də təsa­düfi deyildir. İlk olaraq qeyd edək ki, Azərbaycan dilçiliyində çoxmənalı söz və omonimlər probleminə bu və ya digər səviyyədə diqqət ayırmış dilçilərin mütləq əksəriyyəti, o cümlədən, S.Cəfərov, A.Qurbanov, H.Həsənov, N.Məm­­mədli omonimiya hadi­sə­sinə dilin digər hadisələrinin təsirini qeyd etmişlər.­Konkret olaraq, “omonimləri çoxmənalı sözdən fərqləndirərkən aşağıdakı xüsusiy­yət­lərin nəzərə alınmasını” vacib he­sab edən H.Həsənov qeyd edir: “Bu fərq onla­rın omo­nimliyinə mane olmur. Omonimlərin mahiyyəti iki izomorf sözün arasında məna əla­qəsinin olması və ya olmaması ilə deyil, onların həmin dildə danışanlar tərəfindən şək­siz-şübhəsiz ayrı-ayrı sözlər kimi dərk edilməsi və mövcudluğu ilə müəy­yən­ləşir” (Həsənov, 2007: 10).

Omonimlər tarixən genetik cəhətdən müxtəlif olan iki sözün förma uyğunlaşması və ya bir sözün – çoxmənalı sözün iki müstəqil mənalı sözə ayrılmasını qeyd edən H.­Həsənov, onların başqa söz alma yolu ilə yaranmasına baxmayaraq müəyyən­ləşdirilməsi zamanı çoxmənalı və genetik cəhətdən müxtəlif sözlərdən yara­nan omonimlər arasında fərqi, məna əlaqəsinin olub-olmamasını ayırd etməyi göstər­­mişdir (Həsənov, 2007: 10). Bu məsələ dilçilər arasında da birmənalı qarşılan­mamış­dır.­ Belə ki, omonimlərin etimolojı cəhətdən oxşar və fərqliliyinin təyin olunmasının vacibliyini qeyd edən V.İ Abayev: “kökündən fərqli olan və aralarında heç bir əlaqə olmayan omonimiya və polisemiya hadisələrini müxtəlif hadisələr kimi qəbul etmək zərurətinin vacibliyini qeyd etmişdir (Абаев, 1957: 33). Dilçinin fikrincə, müxtəlif sözlərin səs oxşarlığı ilə müəyyən edilən, dilin tarixi dövründə eyni mənaya malik olan və inkişaflarını paralel xətt kimi göstərdikdə xətlərin heç bir yerdə kəsiş­mə­məsi faktı omonimiya hadisəsini, eyni ahəngli sözlərin mənalarının semantik inkişafı qanuna­uy­ğun­luqları nəticəsin­d­ə az və ya çox haçalanmasına bax­ma­ya­raq, bir nöq­tədən çıxaraq inkişaf etməsi isə po­­l­i­se­miya hadisəsi”adlandırır (Абаев, 1957: 33). Problemin tədqiqi zamanı qəti prinsipiallığı ilə çıxış edən V. İ. Abayev,öz nəzəri fikirlərinə əsaslanaraq yazır: “Bu iki hadisə arasında heç bir keçicilik vasitəsi yoxdur…”;“…lü­ğət­lərdə omonimlərin hər hansı sabit… sistemli verilməsindən imtina etmək sahilsiz polisemiya dənizinə baş vuraraq, şübhəli omonimləri tapmaq kimi bir işdir ”;“polisemiya heç vaxt omonimiya və yaxud da əksi ola bilməz” və s.. V.İ Abayevin omonimlərə və çoxmənalı sözlərə bu tərz münasibəti Azərbaycan dilçiləri arasında da birmənalı qarşılanmayaraq ədalətli olaraq etiraz edilərək, onu, leksik sistemin vəziyyəti, soz­lə­rin mürəkkəb və dəyişkən nisbəti və leksik vahidlərin mənalarına yanlış fikirdə ol­ması ilə bağlı faktların alimi maraq­lan­dır­maması və yalnız tarixi faktlara əsaslanaraq omonimiya hadisəsini daralt­maqa meyl etməsində günah­landırmışdılar (Дискуссия, 1960: 92). Onlar omonimləri müxtəlif mənşəli və eyni mənşəli sözlərə ayırd etməyi təklif etmişdirlər. Çünki, sinxron səviyyədə baş verən polisemiyanın dağılması prosesi nəticəsində yaranan söz cütlükləri, öz xarakteri və fəaliyyəti baxımından, təsadüf nəticəsində fonetik cildi oxşar sözlərdən heç də fərqlənmirlər. Bu haqqda İ.P. Filin də yazır ki, “dil tarixçisi üçün eyni və müxtəlif mənşəli” omonimləri fərqləndirmək vacibdir, müasir dil sistemində onlar eyni funksiya daşıyır, bu baxımdan, həmin dilin daşıyıcısı üçün isə bunun fərqi yox­dur (Филин, 1982: 22).

Müasir Azərbaycan dilçiləri bu fukrə birmənalı yanaşmayaraq omonimləri tarixi kateqoriya hesab edərək,dilin indiki vəziyyəti nöqteyi nəzərindən sinxronik planda müəyyənləşdirilməsini vurğulayırlar.Sinxronik planda omonimlərin izahı zamanı tarixiliyi rədd etmədiyinin qeyd edən H.Həsənov, onlara tarixilik baxımından yanaş-ma­nı bir kökdən törəyən, müxtəlif məhfumlar ifadə edən sözlərin omonim hesab edilməsini göstərir (Həsənov, 2007: 9). Dilçi, bu vəziyyəti bir tərəfdən omonimləri etimoloji cəhət­dən təyin etməyin çətin olması, digər tərəfdən onların bir hissəsinin müasir dilimizdə artıq omonimləşməsi ilə əsaslandırır. Razılaşmamaq olmaz ki, lüğətlər oxucu dərki üçün çox qiymətlidir. Bu haqda V.V. Vinoqradov yazır: “Milli dilin izahlı lüğətləri – nitq mədəniyyətinin güclü silahı olaraq mədəniyyətin məhsuludur” (Виноградов, 1956: 80). Zənnimizcə, omonimiya hadisəsini sadəcə sinxron linqvistik hadisə kimi izah etmək və onu etimoloji aspektdən kənarda qoymaq düz olmazdı. Haqlı olaraq, L.A.Novikov qeyd edir ki, omonimiya haqqında “ümumi” deyil, yalnız dilin müəy­yən bir “halında” mövcud olan proses kimi yanaşmaq lazımdır. Belə ki, ötən əsrdə(nəsldə) qeydə alınmış və ya gələcək əsrdə mövcud olacaq söz, omonimlərə çevrilə bilər.

Etimoloji prinsipin tərəfədarları hesab edirlər ki, omonimlərin təyini məsələsində səslənməsi üst-üstə düşən eyni mənşəli (homogen) omonimləri və səslənməsi üst-üstə düşən müxtəlif mənşəli (heter­og­en) omonim sözləri fərqləndirmək lazımdır. Omonimləri mənşəyinə görə iki yerə bölündüyünü qeyd edən H.Həsənov bir kökdən əmələ gələnləri etimoloji semantik, müxtəlif köklərdən əmələ gələn omonimləri tarixi omonimlər adlandırır (Həsənov, 2007: 26).

Bu arada qeyd etmək lazımdır ki, homogen omonimlər (və ya etimoloji semantik omonimlər) termini (yun.homoges-“həmcins”) bir sözün iki və ya daha artıq sözlərə ayrılması nəticəsində əmələ gələn omonimlərdir. Belə ki, nə vaxtsa eyni mənalı sözün mənaları arasında əlaqələrin itməsi homogen omonimlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Heterogen omonim­lər­(yun.­heterogenes “müxtəlif tərkibli”)etimoloji cəhətdən təsadüf nəticəsində yaranan omo­nim­lərdir.

Beləliklə, etimoloji prinsip əsasında omonimlərin differensasiya üçün ilk əvvəl onların genetik yəni mən­şəcən homogen (oxşarlığı )və yaxud heterogen (müxtəlifliy) olması müəyyən edilir. Diaxronik planda öyrənilən homogen omonimlərin mənbəyi qədim yazılı abidələrimizdir. VII-VIII əsrdən müasir dövrümüzədək qorunub saxlanan omonimlər buna misaldır. Məsələn: qurd “canavar” – qurd “sürünərək hərəkət edən heyvan” Başcı Şirə ərizə yazdı Boz qurd:“Bir övladım vardır dünyada vur-tut ;yaş “rütübətli, nəm”- yaş “göz yaşı”, yaş “dünyaya gəlmə günündən vaxt”-.yaş “cavan gənc” Dəmbədəm gər düşsə gözdən dürri-əşkim, vəchi var; Yaş uşaqlardır yetim, onlarda yox rəsmiədəb (Fizuli) (bax: https://azerdict.com/az/izahli-luget/). Heterogen omonimlər etimoloji cəhətdən təsadüfən fonetik dəyişmə nəticəsində tələffüz və qraffik cəhətdən eyniləşən omonimlərdir. Məsələn əlli (say) “yaş”- əlli (sif) “cəld bacarıqlı” (Həsənov, 2007: 91) ; qoyun (is) “heyvan”-qoyun( fel qoy-“maq”).

Dilçi alimlərin fikrincə, birinci halda dilin müəyyən bir tarixi dövründə eyni olmayan sözlərin oxşar səslənmələrini və inkişaflarıni heç bir yer də kəsişməyən paralel xətlərlə göstərmək mümkündürsə, ikinci halda oxşar səslənməyə malik olub, hal-hazırda bizə, bir qədər öz mənasında uzaqlaşmış görünən eyni sözün semantik inkişafı nəticəsində bir nöqtədən ayrılan xətlər kimi göstərmək mümkündür. Homogen omonimlər sözün semantik inkişafının məhsulu ol­duğundan onların differensasiyası da bir qədər çətinlik yaradır. Heterogen omonimlər, qeyd etdiyimiz kimi mənşələrinə görə müxtəlifdirlər. Digər dillərdən alınma sözlərin oxşar səs kom­pleksləri ilə bərabər, bir və ya iki etimoloji cəhətdən qohum ol­mayan sözlərinin səslənməsinin oxşarlığı dilin tərkibində gedən fonetik və söz­əmələgətirmə proseslərinin nəticəsində baş verir. Mənaları haçalanmış sözlərin se­mantik bağlılıq dərəcəsini təyin etmək üç­ün seman­tik meyarlardan da istifadə olunur.­Fikri­miz­cə,­eti­moloji yanaşma digər meyar­­­lara kömək­­çi rolunu oynaya bilər. Yəni, lüğətlərin tərti­bində yer almış müəyyən di­lin konkret inkişaf dövrü nə zamansa müvcud olub hal­hazırda isə mövcud olmayan semantik əla­qələr izahlı lüğət­lərdə əks olunmamalıdır. Sin­xro­­nik planda omonimlərin izah edil­mə­si tarixiliyi tamam rədd etmir.Belə ki, onların mü­asir təbiəti tarixi məlumatlarla zənginləşir, qarşılıqlı şəkildə indiki və keçmiş və­ziyyəti tutuşdurulur,tarixən eyni olan leksemlərin müasir təbiəti onların genetik ümumiliyi, tarixi əlaqələri, məna və funksiyalarının ardıcıllığına əsasən deyil, məhz aktual funksiyasının məna və forması, bir sözlə məna əlaqəsi, sintaktik və leksik birləşmələri və üslubi səciyyələri ilə açılır (Həsənov, 2007: 9).

QAYNAQLAR

Həsənov H. (2007). Azərbaycan dilinin omonimlər lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb, 168 s.

Əlibəyzadə E. (2007). Azərbaycan dilinin tarixi. 2 cilddə, I cild. Bakı: Azərbaycan tərcümə mərkəzi, 434 s.­

Абаев В. (1957). О подаче омонимов в словаре // Вопросы языкознания, № 3, с.31 – 43

Ахманова О. (1957). Очерки по общей и русской лексикологии. Москва: Государственное издательство Министерства Просвещения РСФСР, 280 с.

Булаховский Л. (1928). Из жизни омонимов // Русская речь. Новая серия, выпуск 3, с.47-60

Виноградов В. (1956). О некоторых вопросах теории русской лексикографии // Вопросы языкознания, № 5, с. 80-87

Дискуссия по вопросам омонимии.. (1960) //Лексикографический сборник. 1960. Вып. 4.

Колесников Н. (1978). Словарь омонимов русского языка. Тбилиси: Издательство Тбилисского Университета, 632 с.

Липатов А. (1990). Семантические аспекты проявления русской омонимии на разных языковых уровнях: автореф. дис. … докт. филол. наук: 10.02.01.Москва, 24 с.

Реформатский А. (1967). Введение в языковедение. Москва: Просвещение, 542 с.

Тышлер И. (1963). С. Словарь омонимов современного английского языка. Саратов: 232 с.

Филин Ф.(1982). Очерки по теории языкознания. Москва: Наука, 333с.