Məlum olduğu kimi, iyun ayının ikinci yarısından etibarən “Filoloji Araşdırmalar və Dil Monitorinqi Mərkəzi” İctimai Birliyinin təşəbbüsü ilə Bakıda ticarət və xidmət obyektlərində dövlət dilindən düzgün istifadə edilməməsi, əcnəbi dillərin Azərbaycan dilini sıxışdırmasına etiraz əlaməti olaraq ölkənin tanınmış ziyalılarından imzalar toplanaraq müvafiq orqanlara, millət vəkillərinə və vəzifəli şəxslərə müraciətlər ünvanlanıb.
Müraciətə dəstək verənlərdən biri, millət vəkili, Azərbaycan Dil Qurumu İctimai Birliyinin sədri, Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı “ilkxeber.org” saytına müsahibəsində bu məsələ ilə bağlı fikirlərini bölüşüb.
– Son illər Azərbaycan cəmiyyətində ədəbi dil müzaklirələri səngimir. Bu narahatıqları əsaslı hesab edirsinizmi? Bu gün ədəbi dildən istifadədə hansı nöqsanlar daha qabarıq nəzərə çarpır?
-Dil millətin əbədi qayğısıdır. Nə qədər millət var, yaşayır, o öz dilini qorumalı, inkişaf etdirməlidir. Torpağını kənar hücumlardan qoruduğu kimi, dilini də kənar, yabançı sözlərdən qorumalısan. Bu, qanundur. Başqa cür mümkün deyil. Ona görə də dünyanın bir çox ölkələrində, baxmayaraq ki, o ölkələr beynəlxalq aləmdə geniş nüfuz sahibidir, onların dili bir neçə ölkədə oxunur, yayılır, onlar öz dillərini qorumaq üçün tədbirlər görürlər. Məsələn, Almaniyada Dil Gömrüyü var. O xətti keçmək olmaz. Sözlər araşdırılır, sözlərdən hansı keçə bilər, hansı yox.
Yaxud, deyək ki, Kanadada Kvebek bölgəsi var. Kanada ingilisdilli olsa da, Kvebekin dili fransız dilidir. Fransızlar Kanadada – başqa bir dövlətin içində öz dilərini qorumaq üçün Dil polisi yaradıblar .Mən bir dəfə dedim, jurnalistlər o dəqiqə başladılar yazmağa ki, polis az idi, biri də dil polisi… Amma bu polis o polisdən deyil.
Dövlətin içindəki bir vilayət öz dilini belə qoruyur. Çoxlu belə misallar çəkmək olar. Azərbaycan dili ilə bağlı vəziyyət narahatçılıq doğurur. Çünki son illərdə Sovet dövründəki kimi biz dilimizə biganəyik. Təkcə dilimizə yox, görünür, elə həm də tariximizə, taleyimizə biganəyik. Biganə olmasaq, 28 ildir, soyadlarının milliləşdirilməsi haqqında qanun qəbul olunub, amma hələ də sıravi vətəndaşları demirəm, məmurlarımız dövlətin verdiyi qərara etinasız yanaşırlar, millətin mənafeyi istiqamətində bir addım atmaq istəmirlər. Bu, işin bir tərəfidir. Həm də məmurlar şərait yaratmalıdır ki, köhnə pasportlarda soyadları dəyişdirilsin. Heç olmasa, indi doğulan uşaqların soyadını azərbaycanca yazsınlar. İndi fikurləşirəm millət vəkillərinə , ziyalılara, müəllimlırə müraciət edim ki , niyə soyadın sonundakı “ov “, “ova”dan əl çəkmirsiniz? Bu da dil problemidir.
Brend mağazalarda adların böyük hərflə yazılması da düzgün deyil. Qanuna görə, Azərbaycanda heç bir reklam lövhəsi Azərbaycan türkcəsindən böyük yazıla bilməz. Bunlar hamısı qayğıdır. Bakının küçələrində rusca danışanların sayı getdikcə artır. Nəyə görə? Çünki Bakıda rus məktəblərinin sayı artır. Millət də bundan narazı qalır. Deyək ki, torpaqlarımızı işğal eləyiblər. Bunu işğaldan təmizləmək üçün vuruşmaq lazımdır. Təkcə Ermənistanla yox, dünyanın bir çox ölkələri ilə savaş aparmalısan, başa salmalısan ki, bu, mənim torpağımdır, onu geri almalıyam. Bu, aydındır. Amma dil necə? Bu dili ki qorumaq silah-sursat istəmir. Bu, şüur istəyir. Bəzi məmurlarımız da fəxr eləyirlır ki, bizdə rus məktəbləri çoxdur, yüzlərlə, 10 minlərlə azərbaycanlı rus dilində oxuyur. Bu, həmin uşaqları şikəst eləməkdir. Çünki onlar özlərini gələcəkdə bu torpaqda naqolay hiss edəcəklər. Ona görə də narahatçılığa əsas var. Ədəbi dildən istifadədə nöqsanlara yol verilmə halları, birinci, rus məktəbləri ilə əlaqədardır. Rus məktəblərində oxuyanlar heç vaxt ana dilində danışa bilməyəcəklər. Azərbaycanda onların ən yaxşı oxuyanı da, ən pis oxuyanı da, ziyalısı, qeyri-ziyalısı da…
İkincisi, psixoloji cəhətdən onlar Azərbaycan varlığından, Azərbaycan ruhundan daha çox rus varlığı, rus tarixi, rus ədəbiyyatı ilə tanış olacaqlar, onlara onu öyrədəcəklər. Ən böyük nöqsanlardan biri budur. Ölkəmizə əcnəbilər gəlir. Biz onları öyrətməkdənsə, özümüz çalışırıq onların dilini öyrənək. Bilirsiniz, hələ ziyalılar deyir, onsuz da gələcəkdə bir dil olacaq. Deyirəm, Makedoniyalı İsgəndərin vaxtında bütün romalılar filirləşirdilər ki, dünya gələcəkdə latın dilində danışacaq. Amma imperiya dağıldı, dil də getdi. Osmanlı imperiyası dövründə bütün Avropa türk dilini öyrənməyə can atırdı. Osmanlı imperiyasının icazəsi olmadan Aralıq dənizinə belə girə bilmirdilər. İmperiya getdi, türk dilinin etkisi də getdi. Rus dili də elə. Rusiya imperatorluğu dağıldı və oradan qopan dövlətlər hərə öz dilini inkişaf etdirdi. Günün burində Amerika və İngiltərə də indiki nüfuzunu itirəcək və onda onların dili də nüfuzdan düşəcək.
Vaxtilə almanlar, ingilislər, ruslar Avropada fransız dilində danışmaqları ilə fəxr edirdilər. İndi də ingilis dili onun yerini tutub, amma bu da əbədi deyil .Vaxtilə İslam aləmində hamı ərəbcə danışmaq istəyirdi, fars təsiri olan yerdə hamı farsca. Yəni hər aşiqin dövranı var də, qalxır, yüksəlir, hegemonluq edir. Sonra da çöküb gedir. Amma hər xalqın öz dili qorunur, qalır və qalacaq bundan sonra da.
– Telekanalların dili ilə bağlı iradlar xüsusi qeyd edilməlidir. Aparıcı və qonaqların nitqində varvarizmlər, dialekt sözləri geniş yer alır. Rəhbərlik etdiyiniz Azərbaycan Dil Qurumu bu sahədə monitorinqlər keçirirmi?
– Mən dünən “Feysbuk”da bu barədə yazmışdım. Azərbaycanda poçt xidməti çox eybəcərdir. İki dildə yazırlar çeki. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən alman aptekləri var. Onsuz da onu almancadan çevirir. Malını satırsa, dərmanların izahını azərbaycanca çap elətdirməlidir. Adi vərəqdir. O vərəqi də rusca buraxır. Çünki bizi saymır, özümüzü o yerə qoymuşuq. Hesab edir ki, rusca olsa, bəsdir. Amma ondan tələb eləmək lazımdır ki, bura Azərbaycandır. Yaxud mənə məktub gəlir səfirliklərdən. Bir neçəsinə mən yazıram ki, dəvətinizə görə təşəkkür edurəm, amma mən ingiliscə bilmirəm. Mənə azərbaycanca göndərin və göndərirlər. Yəni millət öz dilini qoruyanda ona hörmət də edərlər, əlbəttə.
Bilirsiniz, bizim televiziyamızın iki bəlası var: biri odur ki, ədəbi dildən xəbərsiz, əyalətlərdən gələn adamlar elə bilir, elə kənddə ləhcəsi necədirsə, o cür də danışmaq olar. Bu, o qədər də böyük bəla deyil, tədricən ondan azad olacaq .O ləhcələr bizim dilin qaynaqlarıdır. Ləhcələrdən gələn sözlərlə dilimiz getdikcə zənginləşir. Amma bir də var ki, öz ana dilində oxumayan adamlar utana-utana çıxırlar, onlar üçün komfort yoxdur, həmişə sıxıntı çəkirlər, onlar yaşa dolanda ata-analarını söyürlər ki, niyə bizi vaxtında ana dilində oxutmayıblar. İndi vəzifəyə gəlirik, iş görmək, camaatla danışmaq istəyirik, amma dili bilmirik. Dili öyrənmək elə-belə asan iş deyil. Ona görə də bir hissəsi çıxırlar televiziyaya millət vəkilidir, vəzifə sahibidir, nazirdir, istəyir öz ana dilində danışsın, amma danışa bilmir. Danışa bilmir, öyrənə bilmir, çətindir. Onlar öz ana dilində oxumamağının cəzasını indi çəkirlər. Başa düşmürlər və yaxud bilərəkdən nitqlərinə bəzi rus sözlərini, kənar dillərin sözlərini qatırlar ki, guya bunlar “intiligentdir”lər, guya bunlar şəhər uşağıdırlar, guya bunlar müasir ziyalıdırlar. Yarısı öz dilində, yarısı kənar sözlərlə danışırlar.
Analarımız, qadınlarımız, birinci onlar öz uşaqları ilə məşğul olmalıdırlar. Vaxtilə Ö.F. Nemanzadə yazırdı ki, mən bilmirəm, bizim analarımız öz dillərindən niyə bu qədər iyrənirlər? O, açıq deyirdi ki, iyrənirlər. Küçədə gedirsən, analar uşaqları ilə rusca danışırlar. Sən azərbaycanlısan, Azərbaycanda yaşayırsan, niyə bu balaca körpə ilə öz dilində danışmırsan, şikəst eləyirsən, ona öz dilini öyrətmirsən? Bu analardan, ailılərdən çox çey asılıdır. Ona görə də televiziya ailəyə təsir edir, ailə televiziyaya təsir edir. Belə qarşılıqlı təsirlər var. Bir nöqsan başqa nöqsanı doğurur. Bir səhlənkarlıq başqa bir səhlənkarlığa yol açır. Azərbaycan dövlətinin bu mənada iradəsi göz qabağındadır. Azərbaycan qanunlar qəbul edib. Azərbaycan prezidenti İ. Əliyev dəfələrlə bu məsəələr barədə danışıb, sərəncam imzalayıb, fərman verib. Ana dilini qorumaq və inkişaf elətdirmək proqramı hazırlanıb, Dil Komitəsi yaradılıb və mən də o Komitənin üzvüyəm. Bundan artıq nə etmək lazımdır? Yerdə qalır camaatın öz öhdəsinə. Biz vaxtilə çox monitorinqlər keçirmişık. Son illərdə bir az başımız qarışıq oldu, iş görə bilmədik. Əvvəlki illərdəki kimi fəal deyilik, şərait yoxdur.
– Bakının əcnəbi dillər tərəfindən “işğalı” ilə bağlı minə yaxın ziyalının “həyəcan təbili” görünməmiş ictimai rezonans doğurandan sonra qardaş Türkiyədə də bu məsələ prezident R.T. Ərdoğan səviyyəsində müzakirə olundu. Qloballaşma şəraitində milli dillərin qorunması istiqamətində səylərin geniş vüsət alacağına və nəticə verəcəyinə inanırsınızmı?
– Türkiyə bu işlə 30-cu illərdən məşğuldur. İlk addımlar da atıblar. Amma orda da fransızcadan, ingiliscədən keçən sözlər çoxdur. Ona görə, əlbəttə, dövlət səviyyəsində bu işlə məşğul olmaq lazımdır. Amma, eyni zamanda, hər kəsin bir şəxsi heysiyyəti olmalıdır. Şübhəsiz, inanıram, ingilis dilini öyrənəcəklər, böyük dillər də öyrəniləcək, dünyada, ola bilsin, sabah yox, birisi gün, ya ki-üç il sonra bu dili öyrənməyə ehtiyac qalmayacaq. Çünki bu gün əlinizdə tutduğunuz telefon tərcümə işini yerinə yetirir və bu bir az da təkmilləşəcək, dilmanclara ehtiyac olmayacaq. Gələcəkdə hər kəs öz dilində danışacaq, amma əllərindəki telefonlar onları bir-birinə tərcümə edəcək. Ona görə də milli dildən imtina insanı şikəst eləyir. İnsan öz dilində düşünməlidir. Öz dilini bilməli, intelektini öz dilində inkişaf elətdirməlidir. Başqa cür mümkün deyil. Dillər də elə torpaqdan cücərir, havadan yağış kimi yağır. Dillər də elə insanın o torpağın altında yatan dədələrinin, babalarlnın ruhudur. İngilis olmaq istəyirsən, get ol ingilis. Rus olmaq istəyirsən, get ol rus. Amma sən Azərbaycan türküsən, azərbaycanlısan, burda yaşayırsan, sənin də dilin olmalıdır bu torpağın dili, bu dövlətin dili.
– Bəziləri əcnəbi dillərin Bakıda meydan sulamasını həm də mədəni ekspansiya hesab edir. Bu fikirlə razısınızmı?
-Tamamilı doğrudur. Dil işğalı da elə torpaq işğalı kimidir. Bəlkə, torpaq işğalından daha pisdir. Çünki sənin ruhun işğal olur, düşüncən işğal olur. Düşüncən işğal olunandan sonra o torpağı qorumağa səndə bir güc qalmayacaq. Ona görə də bunun qarşısı alınmalıdır.
– Ziyalıların Milli Məclis üzvlərinə müraciətinə həssas reaksiya verən millət vəkillərindən biri də Sizsiniz. Bir deputat kimi bu müraciətə cavab olaraq hansı fəaliyyətləri planlaşdırırsınız?
– Çox yaxşı müraciətdir. Xeyli adamın qoşulmağı məni sevindirir. Amma mən özüm 30 ildir, hələ ondan da əvvəl, Sovet dövründən bunu deyirəm. Azərbaycan dili Konstitutsiyaya salındı. Yazıçılar Birliyinin təklifi də vardı, əsas təkliflərdən biri kimi, o illərdən başlayaraq bu işlə məşğulam. Sonra şeir kitabım vardı: “Sağ ol, ana dilim”. O vaxt Bakıda hamı rusca danışırdı. Şeir məclisləri rusca aparılırdı. “Sağ ol, ana dilim” kitabını yazmışam. 1989-cu ildə Azərbaycanın ilk müstəqil qəzeti olan “Azərbaycan”da həm dilin qorunması, də latın qrafikasına keçidin zərurəti haqqında müzakirə açmışam. Sonra Milli Məclisdə dil haqqında qərarın qəbul olunmağında iştirak eləmişəm və dəfələrlə bu barədə danışmışam. Bu təşəbbüsü dəstəkləyirəm. Sağ olsun, bu dəfə ziyalı ordusu qoşulub, onların qoşulmağın dəstəkləyirəm və onun müdafiəsini də bir dil qurumu kimi davam elətdiririk.
Gülyaz ƏLİYEVA
