Gülyaz ƏLİYEVA
Dil bütövlükdə həyat, tarix, xalqın yaşayış tərzi, yaddaşıdır. O, cəmiyyətin varlığı, təşəkkülü və inkişafı üçün ən mühüm şərtdir. Dil bir sehrli bir aləmdir, hərə ondan öz məqsədi üçün istifadə edir. Onu yaradan, yaşadan, dəyişdirən, inkişaf etdirən isə xalqdır. Dilin vəzifəsi ancaq informasiya vermək və ünsiyyət vasitəsi olmaqla bitmir. O, milli şüur və təfəkkürün vacib göstəricisidir. Dil həm də milli nailiyyətdir. Həyat kimi canlıdır, keçmişin şahididir. Özündə xalqın tarixini yaşadır, unudulmağa qoymur. İndi dilimizdə frazem kimi formalaşıb daşlaşmış bir sıra ifadələr var ki, vaxtilə onlar öz həqiqi mənalarında işlənmiş, zaman keçdikcə həqiqi məna alt qatda gizlənib, yeni, məcazi məna kəsb edib. Məsələn, ağır xəbər eşidən insan istər-istəməz: “Bu, nə idi, belim sındı bu xəbərdən”, – deyir. İndi bu ifadə məcazi mənadadır. Amma vaxtilə həqiqi mənada işlənib. Monqol-tatarlar işğal etdikləri ərazilərdə əhalinin bir qismini qılıncdan keçirir, bir qismini qul kimi satır, etiraz edənlərin isə belin sındırıb atırmışlar. Bu, ən ağır cəza imiş. “Belimi sındırdın”, “Apardı tatar məni, Qul edib satar məni” ifadələri də o dəhşətli dövrdən qalıb, günümüzə qədər gəlib çatıb. Həqiqi mənasını alt qatda saxlamış ifadə tarixin canlı şahididir. Dil təkcə tarixin yox, həm də ədəbiyyatın yol yoldaşıdır. O olmasaydı, şifahi və yazılı ədəbiyyat xəzinəsi də olmazdı.
Dilin dinamik hissəsi olan nitq də ümumxalq səciyyəlidir. Hər ikisi xalq mədəniyyətinin tərkib hissəsidir. Ondan qidalanır, mayalanır. Dilin hazır modellərindən məqsədəuyğun istifadə danışanın və ya yazanın dünyagörüşündən, onun savad dərəcəsindən, dilə şüurlu münasibətindən, əhalinin mədəniyyət səviyyəsinin yüksəlməsindən, fəallığın artmasından asılıdır . Dil mədəniyyəti anlayışı genişdir. Dil mədəniyyəti dedikdə hər bir xalqın öz dilində fikrini bütün incəliyi ilə ifadə edə bilməsi başa düşülür. Burada şifahi və yazılı nitq birgə götürülür. Nitq mədəniyyəti, əsasən, yazılı, şifahi nitqlə bağlıdır. Dil mədəniyyəti tarixi səciyyə daşıyır. O, ayrı-ayrı dövrlərdə müxtəlif keyfiyyətdə özünü göstərir. Bu mənada dil mədəniyyəti keçmişin canlı şahidi, müasir mədəniyyətin fəal iştirakçısıdır.
Öz düşüncəsini düzgün yazmaqla və danışmaqla ifadə edərək kamil nitqə malik olmaq mədəni nitqin əsas əlamətidir.
Bu gün şifahi mədəni nitq ən çox özünü televiziya və radio vasitəsilə biruzə verir. Lakin bu, həqiqətənmi, əsl mədəni nitqdir?
Müstəqillik dövründə dil haqqında bir qanunlar qəbul edilib, fərmanlar verilib, amma istər televiya kanallarında, istərsə də reklam və ya afişalarda heç vaxt müstəqillik dövründəki qədər linqvistik anarxiya olmayıb. Bizə elə gəlir ki, sovet dövründə dil qaydalarına indikindən daha ciddi riayət edilirdi. Bunu “Filoloji Araşdırmalar və Dil Monitorinqi Mərkəzi” İctimai Birliyinin son zamanlar Bakının müxtəlif yerıərində apardığı monitorinqlər bir daha sübut etdi. Sovet dövründə ruslar “Amfibiya adam” filmini çox vəsait aparmasın deyə İtaliyada yox , Bakıda çəkmək qərarına gəlirlər. Bakını xarici şəhərə bənzətmək məqsədilə obyekt və müəssisələrin adları xarici dildə yazdırılır və buna görə bir qədər vəsait xərclənilir. Bəs bu gün istənilən xarici filmi Bakıda çəkmək üçün obyekt və müəssisələrin adlarını xarici dildə yazmaq üçün 1 manat da olsa, pul xərcləməyə ehtiyac varmı? FADMM-in apardığı araşdırmalar sübut edir ki, təəssüf ki, yox! Amma bu gün Bakıda Azərbaycan şəhərini əks etdirməli olan film çəkmək üçün kifayət qədər vəsaitə ehtiyac var!
Mədəni-ədəbi şifahi nitqin akademik səviyyədə olması tələb olunan telekanallar da bu gün bu baxımdan, demək olar ki, bərbad haldadır. Televizoru açırsan, efirdən eşitdiyin sözlər:
“Pişik Günel”, “Əjdaha Nadir”, “Kərtənkələ Xumar”, “Bozbaş müğənni”, nəbilim nə, nə bilim nə …
“Bozbaş müğənni”yə qulağımız təzəcə öyrəşmişdi ki, bu günlərdə televiziya kanallarından birində, “küftəbaş müğənni” sözünü də canlı yayında müğənni Elnarə Abdullayevanın dilindən eşitdik!
Dədə Qorqud yaşasa idi, bu adlara baxıb mat qalardı.
İnsana:” Əjdaha, Pişik , Kərtənkələ demədim, mən Dədə Qorqud”,- deyərdi.
Gəlinə ayran,
Ayrana doyran,
İynəyə tikən,
Tikana sökən demədiyi üçün, sözlə məfhum arasındakı bağlılığa əməl etməyib cəmi 4 sözdə yanıldığı üçün peşmançılıq çəkən Dədə Qorqud dilimizin bugünkü vəziyyətin görüb heyrət etməzdimi?!
Olmaz! Dili bu cür yıxıb-sürümək olmaz! Dil heç kəsin dədə malı deyil ki, ondan istədiyi kimi istifadə etsin! O, xalqın malıdır! Efirdə heç olmaz! Efir hər evə qonaqdır, danışığı, sözü-söhbəti ilə hər evə girir, böyüklü-kiçikli hamı ona baxır, hamıya təsir edir. Odur ki, örnək olmalı, öyrədici, mükəmməl olmalıdır.
Efirdən – bədii əsərdən deyil, danşşanın nitqindən “Yaxşı edeerəm, ellə sənnin ajjığına” eşidəcəyiksə, hansı ədəbi dil normalarından danışmaq olar? Adətən, televiziyaya az baxanam. Evdə olmağımızla əlaqədar martın 21-də Az .TV-də yayımlanan “Görüş yeri” verilişinə baxırdım. Dilçi alimlərin də iştirak etdiyi verilişdə aparıcı Kəmalə Babayevanın qonağı Xalq artisti Safura İbrahimovaya xitabında: “Yəqin, Sizi bura gətirmək üçün xeyləm xahiş etdilər”, “çox nadidə hallarda”, – deməsi diqqətimi çəkdi. Əcəba, bəlkə, mən bilmirəm, ədəbi dilimizdə “xeyləm”, “nadidə” sözləri varmış. Həmçinin həmin verilişdə kinorejissor Şeyx Əbdül Mahmudbəyovun Şıxəli Qurbanov haqqında dediyi: “Cavan, simpatiçni oğlan idi”, cümləsindəki “simpatiçnı” sözü də efirdə işlədilməməli sözlərdəndir.
Sovet dövründə televiziyada ədəbi dil normalarına əməl olunmasına ciddi nəzarət var idi. Əli Zeynallı, Roza Tağıyeva, Rafiq Hüseynov, Ofeliya Sənani, Sabir Əliyev, Hicran Hüseynov və onlarla diktorun adını çəkə bilərik ki, mükəmməl nitqləri ilə tamaşaçını, dinləyəni televiziya və radioya bağlayıb, ona bir ədəbi məktəb kimi baxmağa vadar edib. İndiki teleaparıcıların bir çoxu ya əttökən, yalnız özünə xoş gələn şit gülüşü ilə, ya yersiz mimika və jestləri ilə, ya da “şpaqatı” ilə yadda qalmağa çalışır və insanları televiziya qarşı ikrah doğururlar. Bu səbəbdəndir ki, Azərbaycan televiziya kanallarına baxanların sayı ildən-ilə azalmaqdadır. Televiziyaya, efirə gedən danışıqlara ciddi nəzarət olunmalı, nitq mədəniyyəti öyrədilməli, bu işə əsl peşəkarlar cəlb olunmalıdır.
Sözün tələffüzündə ləhcə ünsürlərinə yol vermək teleaparıcılar üçün bir nömrəli bağışlanılmaz qüsur sayılmalı, bunun qarşısını almaq üçün müxtəlif tədbirlər görülməlidir. Yenə təkrar edirəm, dil ata malı deyil ki, hər kəs ondan istədiyi şəkildə istifadə etsin. O, ümümxalq sərvətidir və müqəddəsdir. Təsadüfi deyil ki, xalqın həyatında çox şeylər dəyişir, hakimiyyətlər, hökmdarlar, ictimai formasiyalar. Dəyişməyən və ya minillikləri adladaraq cüzi dəyişikliklərə uğrayan isə üstqurum hadisəsi olan dildir. Bu gün onunla hərə bir cür rəftar edir, onu istədiyi kimi dəyişməyə cəhd göstərir.
Orfoqrafiya – reklamçıların, orfoepiya – televiziyadakı bayağı teleaparıcıların pəncəsində can verməkdədir.
Dilimizə sahib çıxmasaq, illər sonra əsl faciə olacaq.
Dil millətin ən mühüm nailiyyəti, göstəricisi kimi onu daşıyan hər bir şəxsdən qayğı və diqqət tələb edir. Hamılıqla bu qayğı və diqqəti ondan əsirgəməmək, onu qorumaq isə hər bir vicdanlı vətəndaşın ən ümdə borcudur.
Sonda onu da demək istəyirəm ki, dinimizə görə, dil Allahın ayələrindəndir və onu qorumaq üçün səy göstərmək böyük savabdır.
