Tofiq HACIYEV
Dəfələrlə söyləmişik, hamı bu fikirdə yekdildir və yenə təkrar etməliyik ki, bütün türkcələr üçün ortaq terminlər hazırlanmasına başlamalıyıq. Bu baxımdan maraqlıdır ki, Azərbaycan türkcəsində Türkiyə türkcəsindən xeyli termin işlənir. Bunları nə dil mütəxəssisləri, nə də başqa rəsmi qurumlar təklif etmişlər, Türkiyə televiziyasından türkiyəlilərin çıxış və söhbətlərindən eşidərək qəzetçilər, ziyalı lar təbii sövqlə bu sözləri işlətmişlər və bu gün ədə bi dildə, dövlət idarələrinin sənədlərində normaya çevrilmişdir.
… Eyni zamanda yabançı dillərdən alınan kəlmələr bütün türkcələrdə müştərək olmalıdır. Bunun üçün də alınmalar bir türkcənin vasitəsilə qəbul olunmalıdır. Bunun hazır təcrübəsi mövcuddur – vaxtilə Sovetlərdəki bütün xalqlar Avropa kəlmələrini rus dili vasitəsilə alırdı. Yaxud eyni Avropa sözlərinin Türkiyə türkcəsinə fransız dilindən gəldiyini xatırladaq. Bir halda ki, ümumi ünsiyyət dili kimi Türkiyə türkcəsinə üstünlük veririk, onda yabançı kəlmələri də bu türkcədən götürməliyik. Ancaq bu halda Türkiyə turkcəsi əcnəbi sözləri ağına-bozuna baxmadan, necə gəldi almasına, bu yolda özbaşınalığa son verməlidir – randevu, direkt, depresyon, anahtar, papatya, rozet kimi vulqarizmlərdən imtina olunmalıdır. Gördüyümüz kimi, bu yolda Türkiyə dövləti çox böyük quruculuq işləri görür: uşaqlar üçün liseylər, gimnaziyalar açılır, iş adamları böyüklər üçün iş yerləri açır, televiziya türk dili müəllimi kimi evlərimizə, ailələrimizə daxil olub, Türkiyənin universitetlərində müxtəlif ixtisaslar üzrə Azərbaycandan, Azərbaycan universitetlərində Türkiyədən minlərlə tələbə təhsil alır və s.
Bütün bu quruculuq işləri ilə bərabər, ümumi anlaşma yolunda, işlərimizi pozan da Türkiyədir. Və buna görə də Türkiyə türkcəsinin ümumi ünsiyyət dili kimi qəbul olunmasına böyük hərflərlə və nida ilə «HƏ!» deməklə, həm də kiçik hərflərlə və sual işarəsi ilə «yox?» deyirik. Çünki Türkiyə türkcəsi «yabançı dillərin boyunduruğundan qurtarmaq» haqqında Atatürkün tövsiyəsindən kənara çıxır. «Boyunduruqdan qurtarmaq» adına ərəb, fars sözlərini atıb, yerinə Avropa sözlərini doldurur. Başqa türkcələr üçün də ortaq olan onlarla, yüzlərlə deyil, minlərlə kəlmələri Türkiyə türkcəsindən atıb, yerində ya süni düzəldilmiş, ya da Avropa dillərindən götürülmüş sözlər işlədirlər. Halbuki atılan ərəb və fars sözləri mənaca türkcələşmişdir. Həm də bu sözlər yazılı dilimizin tarixində işlənmişdir:
«O bir dilbərdür, yoktur nişanı, nişan olurmu nişandan içəri?»
(Yunis Əmrə);
Şu tonbul məməndən ver mənə nişan (Qaracaoğlan). «Nişan» sözünün bu mənalarını rozet verə bilərmi? Yaxud: fırsat əldə ikən alıp kaçmadım (Qaracaoğlan) – şans «fırsat»ı əvəz edərmi? «Barçın yaylasında üç güzəl gördüm. Bir-birindən üstün şivqa fidanlar» (Qaracaoğlan) – «üstün» yerinə avantaj yarayarmı? Söz yaradıcılığı dilin mədəniyyətidir. Dilin yeniləşməsi, inkişafı, dəbdə olan indiki terminlə desək, modernləşməsidir. Bu irəliləyiş – inkişaf son dərəcə tədrici getməlidir. Cəmiyyət bu yeniliyi mənimsəməyə yetirməli – çatdırmalıdır. Bu yeniləşmə normal şəkildə, təbii axarla getsə, yaradıcılıqla mənimsəmə arasında bağ üzülmür. İnsan ancaq yeni texnologiya ilə, elmi, mədəni təkamül lə bağlı yaranan sözləri öyrənib yadında saxlamaq üçün gücə düşmür, əlavə enerji sərf etmir. Ancaq bu işdə ölçü pozulsa, cəmiyyətin dil öyrənmə vərdişi ilə dilin inkişafı arasındakı münasibətdə tənasüb pozular. Onda insan ana dilini iki dəfə öyrənməli olur: bir uşaqkən dil açanda, gündə 2–3–5 söz və bir neçə ilə ana dilini hər bir cəmiyyət üzvü qədər mənimsəyir; bir də böyüyüb cəmiyyətin üzvü kimi formalaşandan sonra. Bu zaman dəyişmə, yeniləşmə ancaq elmi-texniki tərəqqi ilə, siyasi, mədəni müasirləşmə ilə bağlı olsa, onda yetkin cəmiyyət üzvü eynən uşağın ana dilini öyrənməsi kimi, gündə bir-iki, ayda üç-beş, ildə on-on iki söz öyrənir və bu, normal nitq prosesidir, dillə yaddaş arasında əlaqə normal gedir. Ancaq özləşmə deyilən hərəkatda, bir tərəfdən, elmi-texniki, qismən də mədəni-siyasi yeniliklə bağlı söz-terminləri, bir tərəfdən də, hamının başa düşdüyü, xalqın əsrlərlə işlədə-işlədə gətirdiyi sözləri «yabançı»dır deyə, ünsiyyətdən çıxarır, yerinə «yeni», «milli» söz adına təzə seans süni kəlmələr gətirirlər və sən bir də bunları öyrənməlisən. Bu, cəmiyyətə qarşı zorakılıqdır, özünəməxsus şəkildə cəmiyyətin əqlən istismar olunmasıdır… Türkiyədə 1998-ci ildə mötəbər məclislərdən birində rəsmi dövlət adamı çıxış edirdi. Onun dediklərini tam başa düşmək üçün yanaşı oturduğum bir ankaralı dilçi dostumdan bilmədiyim sözlərin mənasını soruşurdum
– Dedim: yapay nədir?
Dedi: sün’i.
Dedim: doğal nədir?
Dedi: təbii.
Dedim: huzur nədir?
Dedi: rahatlıq.
Dedim: dəyişik nədir?
Dedi: müxtəlif.
Dedim: önəri nədir?
Dedi: təklif.
Dedim: ortam?
Dedi: mühit.
Dedim: olay?
Dedi: hadisə.
Dedim: deney?
Dedi: təcrübə.
Dedim: öznə?
Dedi: fail, mübtəda.
Dedim: ulak?
Dedi: xəbərçi, xəbəri yetirən.
Dedim: olqun?
Dedi: kamil.
Dedim: ülkü?
Dedi: məfkurə, ideal və s.
Qonşumla mənim aramdakı sual-cavab, yəqin ki, bezdiricibıkdırıcı oldu – bir növ Füzuli ilə bəratı arasındakı kimi. Sultan Süleymanın kəsdiyi doqquz aqçanı almaq üçün bəratını (rəsmi kağızı) götürüb vəqf məmurlarına müraciət edib heç nəyə nail olmayan Füzuli deyir: «E’tinasızlıq gördüyüm üçün mən bəratımdan utan dım, faydasız əzab verdiyi üçün bəratım məndən xəcalət çəkdi». Mən də utana-utana soruşdum, qonşum da canını dişinə tutub hamısına cavab verdi. Ancaq məclisdən sonra məni maraqlandıran bir mövzunu qonşum da dilçi olduğu üçün onunla müzakirə etdim. Dediyim hər sözə konkret bir qarşılıq söyləmişdi. Demək ki, bu qarşılıqlar Türkiyə türkcəsində var və geniş kütlə bunları başa düşür, bəs nə ehtiyac var ki, bu hamının bildiyi sözlər beləcə fəaliyyətsizləşib. Dostum çarəsiz bir görkəm alıb dedi: «Nə biləyim e? Birin biliyorsun, birin bilmiyorsun». Vəssalam. Ancaq mən heç birini bilmirdim. Bilmirdim ki, niyə dili bu günə salıblar? Bu, bir növ, kobud təsərrüfatsızlıqdır. Kənd təsərrüfatında, sənayedə belə dağıdıcılıq işi getsə, cinayət məsələsi qaldırılar, günahkara cəza verərlər, bu işin sahibini işdən qovarlar. Belə çıxır ki, dil təsərrüfatının sahibi yoxdur. Belə milliləşmiş, türkcələşmiş sözlərin atılmasının nəticəsidir ki, çağdaş Türkiyə gəncləri Yunus Əmrəni, Qaracaoğlanı və ümumiyyətlə, keçmiş yazılı ədəbiyyatı anlamaqda çətinlik çəkirlər. Bəkir Çobanzadə I Bakı Türkoloji qurultayının yüksək kürsüsündən deyirdi ki, müxtəlif coğrafiyalardakı türklərin bir-birini anlamasında ərəb-fars sözlərinin xüsusi bir rolu var. Antik yunan filosoflarından biri kəmiyyətin keyfiyyətə keçməsinə belə bir örnək gətirir ki: atın quyruğundan 3–5, sonra 50–100 tük çəkirsən, bilinmir – ancaq bir də görürsən ki, quyruq çılpaq qaldı. İndi Türkiyə türkcəsində təxminən belə bir proses gedir: ərəb-fars sözləri atılıb tükənəcək və Türkiyə türkləri öz dillərinin keçmişini anlamaq problemi qarşısında qalacaqlar.
Türkiyə türkləri Avropa sözlərinə o qədər aludə olublar ki, onları türk sözlərinin də yerinə gətirirlər: görüş – randevu, sıxıntı – depresyon, üzbəüz – direkt və s. onlarla söz. Beləliklə, Türkiyə türkcəsində milyonların bildiyi sözlər atılır və 3–5 nəfərin «modern» zövqü nəzərə alınır. Bununla da Türkiyə türkcəsinin türklərarası ünsiyyət (ilətişim) dili imkanı aşkarca zəifləyir. Yunus Əmrənin 8 yüz il öncəki bu misraları bu gün Türkiyənin yaşlı nəsil insanlarına və Azərbaycan gənclərinə və yaşlılarına ucdantutma anlaşılır:
Dərtli, nə ağlayıp gəzirsin burda,
Ağlatırsa Mövlam, yenə güldürür…
Ancaq «yeniləşmə» belə gedərsə, dünənki dili 50 il sonrakı nəsil anlayacaqmı? Yəni nəvə dədənin dilini başa düşəcəkmi? Beləliklə, Türkiyə türkcəsinin türklərarası ilətişim dili kimi davranması üçün onun «boyunduruqdan qurtarmaq» ölçüsü Atatürkün düşündüyü məzmuna gəlməlidir. Təsəvvür edin ki, dövlət səviyyəsində ikili siyasət gedir: bir tərəfdən Uluslararası Türk dili qurultayını çağırır, televiziyanı güclü dalğalarla yayır və s. faydalı işlər görür, digər tərəfdən, dövlət mətbuata yasaq qoymur ki, yabançılaş dırılmış türkcəni, kökündən uzaqlaşdırılan ana dilini işlətməsinlər. Bəlkə, buna söz azadlığı kimi baxırlar? Yox, əfəndim, ana dilinə xəyanət milli xəyanət, vətənə xəyanət kimi cəza almalıdır. Yaşlı bir Türkiyə televiziya jurnalisti mənə söylədi ki, aşağı siniflərdə biz məktəb, müəllim, təsir, vəzifə kəlmələrini yazardıq, müəllimlərimiz qırmızı qələmlə bu kəlmələrin üstündən okul, öyrətmən, etki, görev kəlmələri yazar və notumuzu düşürürdü. Beləcə, uşaq ailədən məktəbə ulu babalarının, Yunus Əmrənin, Qaracaoğlanın, Namiq Kamalın işlətdiyi ana dili ilə gələr, evinə, ailəsinə başqalaşdırılmış, «modernləşdirilmiş» türkcə ilə dönərmiş. Bu gün Azərbaycan da Türkiyənin keçən əsrin 20–40-cı illərindəki bədii əsərlərini oxuyub rahat anlayırlar. Ancaq onlardan çəkilmiş indiki serialların dilini zorla başa düşürlər.
Televiziyada kəndlilərin söhbətini dinləyib anlayır, ancaq bugünkü qəzetlərin dilini zorla oxuyurlar. Türkiyə televiziyasında xalq şeirlərindən ibarət konsertləri, folklor proqramlarını vurğunluqla dinləyir və anlayırıq. Çünki ortaq türkcədir, bizdəkilərlə eyni dildədir. Köylünün, yaşlı nəslin dilinə dönək, onda ümumünsiyyət türkcəsinə keçmək işi sürətlənəcək. Biz demirik ki, dilimizi yeniləşdirməyək, inkişaf etdirməyək, biz deyirik ki, bütün türklərin bildiyi sözlərdən, dədələrimizin danışdıqları dilimizdən uzaq laşmayaq, dilimizi süni şəkildə dəyişməyək, onu siyasiləşdirməyək. Ortaq türkcənin, ümumanlaşma türkcəsinin seçilməsi də siyasi məsələdir. Dil siyasəti ilə maraqlanırıqsa, gəlin diqqətimizi bu siyasətə də verək.
“Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili” kitabından (Bakı 2013)
