“Dahilər səhv buraxmırlar. Onlar qəsdən yanlışlığa yol verirlər”. Ceyms Coys
Hazırda dünyanın ədəbi tənqidçilərinin diqqəti məşhur “Ulis” romanının müəllifi irland modernist-yazıçı Ceyms Coysun “Finneqanın yası/oyanışı/izi” əsərinə yönəlib. “Ulis” “gündüz romanı” olsa da, indi haqqında danışacağımız əsər “gecə romanı”dır. Real həyatla yuxunun qarışığından ibarət mövzu ilə geniş şəkildə sərbəst söz yaradıcılığına rəvac verən mifoloji və komik eksperimental əsərdir. Mətləbə keçməzdən əvvəl kiçik bir izaha ehtiyac var:
Əsərin adı, ingilis dilində “Finnegans Wake” ifadəsi bəzi iddialara görə, irland balladasından götürülüb. Hərçənd yazıçının bu xalq nəğməsinin süjetindən bəhrələnməsi ədəbiyyat tənqidçilərinin mübahisə mövzusudur. Çünki Coys XVIII əsr italyan filosofu Cambattisto Vikonun nəzəriyyəsindən yola çıxaraq bu əsəri qələmə alıb. C.Viko dörd əsas inkişaf dövrünü qeyd edir: allahların dövrü, qəhrəmanların dövrü, insanların dövrü və keçid/yenilənmə dövrü. Roman da 4 kitabdan ibarətdir və hər kitab bir dövrü əhatə edir. Ümumilikdə 17 fəsil var, I kitab 8, II və III kitablar hər biri 4, sonuncusu isə yalnız 1 fəsildən ibarətdir.
Mahnıda Finneqan adlı ölmüş bir əyyaş kişidən bəhs olunur. Üzünə “həyat suyu” – viski çiləndikdən sonra Finneqan dirilir. “Wake” sözünün isə bir neçə mənası var: “oyanış, yuxudan ayılma”, “suda hərəkətdə olan qayığın, gəminin arxasında buraxdığı iz”, “dəfn mərasimi, yas”. Bu əsərin nə normal başlanğıcı, nə də normal sonluğu var. Cəncəl tərəflərdən biri də odur ki, burada fikir cümlənin ortasında bitir, elə təzədən ortadan da yeni cümlə başlayır və heç gözləmədiyin halda ortadan başlayan cümlə oxucunu romanın əvvəlinə aparır. Yəni bu elə-belə, küçədə-bacada, tələsik mütaliə ediləsi əsər deyil.
Kaliforniyada bir kitab klubu əsəri nə az, nə çox – düz 28 (iyirmi səkkiz!!!) ilə oxuyub bitirib. Dünya ədəbiyyat tarixinin barmaqla sayılan ən çətin və müşkül əsərlərindən biri hesab edilən və “fikir axını” üslubunda olan bu əsərin yazılmasına C.Coys 17 il sərf edib (10 mart 1923-cü ildə yazmağa başlayıb). Qələmə alınması da, tam mənası ilə təhlil edilib oxunması da hər biri, necə deyərlər, bir igidin ömrüdür.
Klub üzvləri bir aya yalnız 1–2 səhifəni oxumaqla geniş müzakirələr keçirmiş, peşəkarlarla məsləhətləşmələr aparmış, 70 (yetmiş!) dildən istifadə edilərək ərsəyə gələn romanda bircə-bircə sözlərin mənalarını araşdırmışlar. Burada çoxlu sayda sətiraltı mənalara, kalamburlara, neologizmlərə və allüziyalara[2] rast gəlmək mümkündür ki, bu da mətnin anlaşılmasını çətinləşdirir. Sadaladıqlarımdan əlavə, uydurma sözlərlə də zəngin olan romanda mübahisəli məna verən çoxlu sayda ifadələr işlənib.
Ceyms Coys 1939-cu ildə əsərin nəşrindən sonra dünyasını dəyişib və əsərin “sirr”lərini də özü ilə aparıb. Kitab haqqında fikirlər ziddiyyət təşkil edir. Bir oxucu yazır ki, yeddi dəfə oxumağıma rəğmən hər dəfə yeni şeylər kəşf edirəm, digəri üzrxahlıqla qeyd edir ki, əsər mürəkkəb olduğu üçün heç nə anlamadığımı deməkdən utanmıram, bir başqası isə, ümumiyyətlə, bu kitabı cəfəngiyyat, absurd fikirlər xaosu adlandırır.
Tanınmış rus fiziki, riyaziyyatçısı, filosofu və ilahiyyatçı alimi Sergey Xoruji deyir ki, bəzi sözlərin və eyhamların mənalarını təxmin etmək olar, lakin bununla belə güclü erudisiyası və zirək fəhmi olan hiperqlot biri bu mətnin təxminən 30 faizini anlaya bilər, yaxud da xüsusi ədəbiyyatlardan istifadə etmək və uzun saatlar keçirməklə ən yaxşı halda 70 faizini anlaya bilər. T. Uaylder isə yazır ki, bu əsəri oxuyub anlamaq üçün ən azı 1000 (min!) saatını həsr etməlisən.
Bəzi faktları da xatırlatmağı özümə borc bilirəm. Sözügedən əsəri qələmə alan ərəfələrdə yazıçı artıq gözünün nurunu xeyli dərəcədə itirmişdi. Kitabda 49200 söz yalnız bir dəfə istifadə olunub.
600 səhifəlik romandakı dil/söz oyununu ədəbiyyatçılar “semiotik hibridləşmə” adlandırırlar. Bir məsələ də diqqəti cəlb edir: ad məsələsi. İngiliscə bu “Finnegan’s Wake” və “Finnegans Wake” kimi verilir. Birincidə yiyəlik hal istifadə olunub və tərcümədə “FinneqaNIN yası/izi/oyanışı” kimi tərcümə olunur. İkinci variant isə “FinneqanLAR oyanır” deyə tərcümə edilir. Lakin Coys burada da söz oyunundan istifadə edib: “Finn” fransızca “son” deməkdir, “again” isə ingiliscə “yenidən”. Yəni “Finn yenidən oyanır/qalxır/ayılır” deməkdir.
Yaxşı, bəs bu kitab sərsəmləmədirmi? Yazıçının qızının müəyyən psixoloji problemləri olub, bunun da ataya təsirsiz ötüşmədiyi qənaətindəyəm. Suala müəllif özü belə cavab verib: “Bəlkə də, bu, dəlilikdir. Lakin bunu bir əsr sonra müzakirə etmək mümkün olacaq. Yazmağa başlayanda hiss etdim ki, sözləri adi mənalarında və öz axarlarında istifadə edə bilməyəcəyəm”. Sitatın sonu.
Qeyd etmək istərdim ki, mən şəxsən əsərin adının “Finneqanın yası” kimi yox, “Finneqanın oyanışı” kimi verərdim. Çünki kulminasiya OYANIŞ ilə gəlir.
P.S. Son olaraq, qəddarcasına səslənsə də, iki fikri deməyə bilmirəm:
- Bu roman hər oxucu üçün deyil. Xüsusi hazırlıqlı və dünya ədəbiyyatı və dillərindən yaxşı baş çıxara bilən yüksək hazırlıqlı peşəkarlar üçün “ƏDƏBİ TƏAM”dır. Bu standartlara cavab verməyən oxucu əsəri “həzm” edə bilməyəcək…
- S.Xorujinin daha bir rəyi məndə şübhə oyatdı: “Əsəri tam anlamaq ümidi yoxdur. Heç müəllifin özünün də ümidi olmayıb. Bəzi yerlərdə nə demək istədiyinin mənasını unudub və sonra davam edəndə bərpa edə bilməyib”. Sitatın sonu.
Deməli, belə çıxır ki, C.Coys oxucuları üçün, ən yumşaq halda desək, ƏDƏBİ TAPMACA yaradıb və indi ruhu göylərdən baxıb bığaltı qımışır…
[1] Yazıçı özü bu əsəri yazarkən “dili məhv etdiyini” etiraf etmişdi.
[2] Üslubi fiqurdur. Hər hansı fikri daha qabarıq ifadə etmək üçün məşhur deyimlərin və ya şəxs adlarının işlədilməsi. Bu cür ifadələr konkret rəvayət və ya şəxs adı ilə assosiasiya olunduğundan nitqi daha obrazlı və təsirli edir (Dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti)
