Vasif SADIQLI

Ən böyük dastan qəhrəmanlarımızdan biri olsa da, azərbaycanlılar arasında Bamsı Beyrəyin adına çox az rast gəlinir. Bunun da öz səbəbləri var. Əvvəla, adın təhrif edilmiş şəkildə tələffüzü riski çox böyükdür. İkinci səbəb hadisələrin “happy end”lə bitməməsi, sonuncu boyda Beyrəyin At Ağızlı Alp Aruz tərəfindən qətlə yetirilməsidir. Məncə, yeni doğulan körpələrə Bamsı Beyrəyin adının verilməsi halları bundan sonra daha da azalacaq. Çünki son illərdə Beyrək azı iki dəfə qəddarcasına qətlə yetirilib.

Beyrəyin ikinci ölümü

Bir neçə il əvvəl qardaş Türkiyədə «Dədə Qorqud» hekayələri» adında bir çoxseriyalı bədii film, əslində film-karikatura çəkmişdilər.
Qeyri-peşəkarlıq, “Dədə Qorqud” dastanlarının ruhu, Oğuz ellərinin həyat tərzi, Oğuz igidlərinin mənəvi aləmi haqda təsəvvürlərin bəsitliyi bütün film boyu özünü göstərir. Birbaşa «Bamsı Beyrəyin boyu» ilə bağlı bəzi məqamlara diqqət yetirək. Məlum olduğu kimi, bu boyda Homerin «Odisseya»sı ilə səsləşən bir sıra yerlər var. «Odisseya»da öldüyü düşünülən Odissey, onun arvadına elçi düşən yaramazlar və sədaqətli həyat yoldaşı ilə bağlı hissəni xatırlayaq. Elçi düşənlərə rədd cavab verən sədaqətli Penelopa müxtəlif bəhanələrlə toyun vaxtını uzadır: gündüzlər özünə toy paltarı hörür, gecələr onu ilmə-ilmə sökür. Banıçiçək də illərlə nişanlısının yolunu gözləyir, müxtəlif bəhanələrlə ərə getməkdən qaçır. Nəhayət, iki qəhrəman (Odissey və Beyrək) öz istəklisinin toyuna gəlib çıxır və i-nin üzərinə nöqtəni qoyur.

Hər iki əsəri oxuyan istənilən insaf yiyəsi bilir ki, «Dədə Qorqud»da Bamsı Beyrəyin əhvalatı «Odisseya»dakından daha mükəmməl alınıb. Tamaşıçların bu boyların gözəl ekran təcəssümünü görmək istəyi də təbii qarşılanmalıdır. Amma türk qardaşların çəkdiyi çoxserialı filmdə bu cür gözəl bir əsər qeyri-professionallıq üzündən gülüş doğuran həddə endirilib.

Filmdə Beyrəyin ozan libasında qadınlar olan yerə getməsi süjetdən çııxarılıb və tanıma səhnəsinin dastandakı təsirli bədii həlli filmdə öz əksini tapa bilməyib…

İncəsənətdə fabulanın hissələrindən biri olan tanıma çox effektli bir üsuldur. Aristotel «Poetika»sında yazır: «Tanıma, adından da göründüyü kimi, bilməzlikdən bilməyə keçid deməkdir… cansız və ən müxtəlif predmetlərə görə ola bilir, hər hansı bir adamın (hər hansı bir hərəkəti) edib-etmədiyini bilməyə görə də ola bilər». Sonra o yazır ki, tanımanın ən mükəmməli peripetiyalı tanımadır, bədbəxtlik və ya xoşbəxtlik bu tanıma nəticəsində meydana gələndə daha mükəmməl olur. Odisseyada tanıma zahiri əlamətə görədir. Dayə Odisseyin ayaqlarını yuyanda çapıqdan onu tanıyır. “Bamsı Beyrək boyu”nda tanıma üçün bir neçə fürsət olsa da, Beyrək özünün kimliyini nişan vermir. Nə yolun qırağında daş yığıb «daşlayacağıq o qızı burdan gedəndə ki, Yalancığa getməsin» deyən çobanlara, nə gözüyaşlı kiçik bacısına, nə böyük bacılarına, nə də oxatma yarışı zamanı Oğuz bəylərinə. «Odisseya»da Odisseyin durumu ilə bu boyda Beyrəyin durumu arasında fərq var: birincidə hələ gəlib evinə çatmaq problemlərin qurtarması deyil, başlanmasıdır. Çünki arvadı ilə evlənmək istəyənlər güclüdürlər və döyüşlər labüddür. Beyrək üçün qarşıda döyüş məsələsi yoxdur. Onun bircə kəlmə ilə özünü tanıtması yetər ki, hər şey yoluna qoyulsun. Yalıncıq onun bir kəlməsilə öldürüləcək. Amma Beyrəyin içindəki narahatlıq daha böyükdür: «Görəsən, on altı ilin ayrılığı Banıçiçəyi ərə getməyə razı sala bilibmi?» Məhz bunu müəyyən etmək üçün Beyrək özünü tanıtmır, toy məclisinə getməyə izin alır. O, adaxlısını «hadisə yerində» anonim şəkildə seyr etmək istəyir. Beyrək qopuz çalıb gəlinin oynamasını tələb edəndə Banıçiçək oynamaq istəmir. Özünü Banıçiçək kimi təqdim edənlər Beyrək tərəfindən ifşa olunandan sonra o oynamalı olur: «Banıçiçək qırmızı qaftanını geyindi. Əlləri görünməsin deyə içəriyə çəkdi». Səbəb var. Ərə verilsə də, onun barmağındakı Yalıncığın yox, Beyrəyin üzüyüdür. Beyrək onun əlini gizlətməsinin səbəbini bilmək istəyir və ustalıqla bir priyoma əl atır:

Xan qızının evində qul da yoxa çıxmışdır,
Səhəng alıb soyuqda suya getmişdir,
On barmağı soyuqdan donub itmişdir,
Qızıl-gümüş gətirib dırnaq yonun gəlinə,
Eyibli ərə getmək eyibdir ər evinə…

Bunu eşidəndə Banıçiçək qəzəblənir: «Ədə, dəli ozan, mən eyibliyəm ki, mənə eyib qoşursan?». Bu, qadın psixologiyası ilə bağlı çox incə bir detaldır. Servantes «Don Kixot»da yazır: «Bir qadını ən çox cinləndirən şey onun xarici görünüşünə edilən hücumlardır». Banıçiçək bu sözdən sonra əlini çıxarır və Beyrəyin keçirdiyi üzük görünür. Bu da tanımadır. Çox önəmli tanımadır, çünki o üzüyün hələ də o barmaqda olması on altı il bir qəlbdə qorunan sevgi və sədaqətin ən gözəl sübutu, fəlakətdən səadətə dönüşün arqumenti idi. Bundan sonrakı hissə oxucuya məlumdur.

Amma filmdə boyun kulminasiyası olan bu hissə çadırın önündə Beyrəyin saz çalıb mahnı oxuması (?!), gəlinin də qopuzu alıb ona cavab verməsi şəklində verilib. Bu isə toy ərkanı cəhətdən özünü doğrultmaması bir yana, kulminasiyanın effektini də öldürür. Üstəlik, Banıçiçəyin oynaması – bu gəlin oynaması yox, ölüm rəqsi – matəm dolu bir rəqs olmaqla Banıçiçəyin yaşantılarını, kimliyini açmalı idi. Filmdə bu da öz əksini tapmayıb və gözəl bir fürsət qaçırılıb.

Dastanda Bamsı Beyrəyin kafirlərin əlindən qaçması çox təbii şəkildə verilir. Oğuzun bu xas igidinə aşiq olan kafir qızı onu kəndirlə qaladan sallayır və o qurtulur. Gəlib kafirin ilxısından atını tapıb minir və çıxıb gəlir evə. Amma məzkur filmdə kafirlər Beyrəyin qaçıışından xəbər tutur və ardınca düşürlər. Düşmənin əlindən qaçmaq olar, amma filmdə Beyrək arxasınca bir sürü tazı düşmüş dovşan kimi qaçır. Gözlərində təşviş, təngnəfəs. Bununla da dastanda Oğuz eli, onun əhatəsində olan düşmənlərlə müqayisədəki böyük əzəməti, qəhrəmanlarının inancı, ölümdən qorxmaması, şərəfli ölümü şərəfsiz həyatdan üstün tutmaları və s. kimi özəllikləri heçə endirilib. O da çox gülüncdür ki, filmdə Beyrək  atını yəhərli və yüyənli şəkildə tapır. Görünür, Beyrək rolunu oynayan aktyor yəhər-yüyənsiz versiya üçün hazır deyilmiş. Beyrəyin ikinci ölümünün günahkarı, şəksiz, ssenari müəllifi və rejissordur…

Beyrəyin “akademik qətli”

Beyrək üçüncü dəfə Azərbaycanda bir sıra akademiklər tərəfindən qətlə yetirilib. “Ədəbiyyat qəzeti”ndə ötən şənbə dərc edilən “Dədə Qorqud” boylarında bəzi qaranlıq motivlər” adlı bir məqaləni oxuyandan sonra belə bir qənaətə gəlmək olar. Yazının adından da görünür ki, müəllif – hörmətli akademik Muxtar  Kazımoğlu dastandakı qaranlıqların yetərincə zil olduğu qənaətindədir və sonradan görəcəyik ki, bu qaranlığa işıq tutmaq üçün başqa bir akademikin fikrinə də müraciət edəcək. Amma yazını oxuyandan sonra əmin olursan ki, məqsəd nə qədər gözəl olsa da, məzkur cəhd əks-effekt verib.

Beləliklə, məqalə müəllifi “ər arvadın toyunda” beynəlxalq süjetinin bəzi başqa nümunələrini də gözdən keçirməklə” dolayısı ilə iddia edir ki, dastançı ozanlar, boyların əvvəlinə, sonuna və s islami motivlər əlavə etsə də, qəhrəmanların Allahdan və onun yardımı ilə Cəbrayıldan güc aldığı (“Bəkil oğli İmranın boyu”) deyilsə də, bu dastan yunan mifologiyasına bağlı süjetlərdən ibarətdir, Nə qədər filtrdən keçirilsə də, ayrı-ayrı boylarda məzkur xalqın əsatirlərinin aşkar izləri var və onları anlamağın yeganə yolu yunan əsatirlərindən keçir. Beləliklə, Bartoldun dastanın ordan-burdan yığılan süjetlərlə vücuda gətirildiyi iddiasına dəstək verilir: “Motiv eynidirsə, yəni hər üç əsər (“Bamsı Beyrək”, “Alıp-Manaş” və “Odisseya”) qəhrəmanın uzun müddət sonra öz arvadının, yaxud adaxlısının toyuna gəlib çıxmasından bəhs edirsə, deməli, harada, bir-birindən hansı coğrafi uzaqlıqda yaranmasından asılı olmayaraq, həmin əsərlər oxşar ritual-mifoloji mənbədən qidalanır”.

Bunun ardınca müəllif dastana və boya yunan mifologiyası prizmasından baxaraq bir sıra iddialar irəli sürür. 
Beyrək neofit imiş (yunanca νεόφυτος — «yenicə basdırılmış» — bu və ya digər, dinə, təlimə yeni qəbul edilmiş üzv. Qədim Yunanıstanda, məsələn, gizli elevon misteriyalarının yeni üzvlərinə neofit deyrdilər. Vikipediya).
Sitat: “Dəliliyi neofitin o dünyaya daxil olmasının əlamətləri sırasına daxil ediriksə, onda səfər sonundakı neofit dəliliyindən (?) söhbət açmaqla fikir ziddiyyətinə yol vermirikmi? Heç bir ziddiyyətə yol vermirik, çünki ölüb-dirilmə inancına görə (?), neofit ölülər səltənətinə ağlını itirmiş halda daxil olduğu kimi, ölülər səltənətindən geri qayıdanda da tanınmaz libasda, tanınmaz kimliklə qayıdır”.

Beyrəyin həbsdə saxlandığı zindan elə ölülər səltənəti imiş. İddia edilir ki, kafirlər tərəfindən əsir alınıb zindana salınan Beyrək elə ordaca ölür, sonra dirilb Banıçiçəyi almaq üçün Oğuz elinə qayıdır. Beyrək həbsdən azad olunmaq üçün “pəri xislətli kafir qızı ilə” rəmzi şəkildə evlənir: “Və biz də buna təşəbbüs göstərib belə bir nöqtədə dayanmalı oluruq: ölülər səltənətində müvəqqəti ölüm mərhələsindən keçərkən neofit həmin səltənətə məxsus bir “gözəl”lə simvolik izdivacda olur və o biri dünya səfərindən geri qayıdandan sonra neofit bu dünyadakı real gözəllə evlənir”.

Maraqlıdır ki, dastanın özündə (“Qazan xan dustaq olub oğlu Uruz çıxardığı boy“da) görürük ki, zindanın yeraltı dünya, ölülər səltənəti ilə assosiasiya olunması inancı məhz kafirlərə məxsusdur və Dədə Qorqud həmin boyda incə yumorla bu esxatoloji təfəkkür tərzinə gülür:

“Qazanı bu cür gətirdilər. Tumanın qalasında bir quyuya atdılar. Quyunun ağzına bir dəyirman daşı qoydular. Yemək-içməyini doyirman daşının deşiyindən verirdilər. Bir gün təkurun arvadı deyir: “Gedim, Qazanı görüm, necə kişidir ki, bu qədər adamlara zərbə vururmuş?”. Arvad gəlib zindançıya qapını açdırdı. Çağırıb deyir: “Qazan bəy, halın necədir? Güzəranın yer altında xoşdur, yoxsa yer üzündə? İndi nə yeyirsən, nə içirsən və nəyə minirsən?” Qazan deyir: “Ölülərinə xörək verdiyin vaxt əllərindən alıram. Həm də ölülərinizin yorğasını minirəm, tənbəllərini yedəkləyirəm”. Təkurun arvadı deyir: “Qazan bəy, səni dininə and verirəm, yeddi yaşında bir qızcığazım ölmüşdür, rəhm eylə, ona minmə!” . Qazan deyir: “Ölülərinizin arasında ondan yorğası yoxdur, elə ona minirəm!”. Arvad deyir: “Vay, sənin əlindən nə yer üzündə dirimiz, nə də yer altında ölümüz xilas olurmuş!”. Gəldi, təkurə dedi: “Rəhm eylə, o yad oğlunu quyudan çıxar. Yer altında qızcığazımı minirmış; qızcığazın belini üzər. Qalan ölülərimizi bir yerə yığıb, onlar üçün verdiyimiz xörəyi-yeməyi əllərindən çəkib alır, yeyirmiş. Onun əlindən nə ölümüz, nə dirimiz xilas olurmuş! Dinin eşqinə, o kişini quyudan çıxar”.

Beyrəyin sonuncu boyda qətlə yetirilməsi onun “pəri xislətli” kafir qızını aldatması ilə bağldıır.Akademik Muxtar Kazımoğlu bu fikrin məsuliyyətini, bəlkə də, çox əmin olmadığı üçün akademik Kamal Abdullanın sitatı ilə əsaslandırmağa çalışır: “Dədə Qorqud” boylarını Mif və Yazı kontekstində araşdırmaya cəlb edən Kamal Abdulla dastanda Beyrəyin öz vədinə xilaf çıxıb kafir qızının dalınca getməməsini Mif yox, Yazı qəhrəmanının hərəkəti kimi qiymətləndirir və belə hesab edir ki, on ikinci boyda Beyrəyin faciəli ölümü Mifin Yazıdan, Yazı qəhrəmanından intiqam alması deməkdir: “Məhz Beyrək, heç bir digər qəhrəman yox, məhz Beyrək öz taleyini bu şəkildə bitirməliydi. Çünki heç bir digər qəhrəman sözə və sözün qurduğu etik normalara və kodekslərə onun kimi bu cür qarşı çıxmamışdı (seçmələr bizimdir – V.S.). Söhbət simpatiya bəslənən qəhrəmandan gedirsə, heç bir digər qəhrəman sözə itaətdən boyun qaçırmamışdı. Təkcə Beyrəkdan başqa! Təkcə Beyrək oldu ki, müqtədir Mifin yaratdığı epik qurğulara üsyan etdi, təkcə Beyrək oldu ki, sözə qarşı çıxdı. Əslində Beyrəyin günahını Beyrəyin özü hazırlamışdı. Söz və sözə tabe müəllif (ozan – M.K.) isə Mif göstərişini əsas tutaraq Beyrəyi cəzasız qoymur”.

Yazı müəllifinin fikrincə, Beyrək ölülər səltənətindən (zindandan) çıxanda kim olduğunu heç özü də yaxşı bilmirmiş. Akademik M. Kazımoğlu iddia edir ki, “ölüb-dirilmə inancına görə (?!), neofit ölülər səltənətinə ağlını itirmiş halda daxil olduğu kimi, ölülər səltənətindən geri qayıdanda da tanınmaz libasda, tanınmaz kimliklə qayıdır (?!). Səfərdən geri qayıdanda kim olduğunu neofitin heç özü də yaxşı bilmir (?!).

Çox maraqlı məntiqdir, “Neofit” özünün kim olduğunu bilmir, amma 16 il görmədiyi atını görən kimi tanıyır: “Bir at tapa bilsəm, tutum minim!” – dedi. Baxdı gördü öz dəniz qulunu Boz ayğır burada otlamaqdadır. Boz ayğır da Beyrəyi görüb dayandı, şahə qalxıb iki ayağının üstündə durdu, kişnədi. Beyrək də atını öyüb-tərifləmiş, görək, xanım, necə öymüş, nə demişdir:
Açıq-açıq meydanlara bənzər sənin alnın.
İki gecə çırağıdır sənin gözlərin.
Yumşaq ipəyə bənzəyir sənin yalın.
Qoşa qardaşa bənzər sənin qulaqların.
Mərdi muradına çatdırar sənin belin.
Mən sənə at demərəm, qardaş deyərəm, qardaşımdan artıq!
Başıma iş gələndə yoldaş deyərəm, yoldaşımdan artıq!”

“Neofit” özünün kim olduğunu “bilmir”, amma Beyrək olduğunu, evlərini, bacılarını tanıyır:
“Sonra atasının evinə gəldi. Evlərinin önündə bir böyük ağac vardı, dibində də bir yaxşı bulaq. Beyrək baxdı gördü ki, kiçik bacısı bulaqdan su götürməyə gəlir, “Beyrək, qardaşım!” – deyə ağlayıb-inləyir. “Toy-düyünün qara oldu”, – deyə ağlayır. Ayrılıq Beyrəyə yaman təsir elədi, dözmədi, göz yaşı gildir-gildir axdı”.

“Yalançı oğlu Yalancıq oyunu”. Dastanda nəql olunur ki, Beyrəyin həbsindən 16 il keçsə də, ölü-dirisindən xəbər yox imiş. Bir gün qızın qardaşı Dəli Qarcar Bayındır xanın divanına gəlib deyir ki, Beyrək diri olsaydı, on altı ildən bəri gələrdi. ”Beyrəyin diri olduğu xəbərini gətirən bir igid olsa, qızılı tikişli, naxışlı çuxa, qızıl-gümüş verərəm. Ölüm xəbərini gətirənə bacımı verərəm”. Yalançı oğlu Yalıncıq Beyrəyin pay verdiyi köynəyi qana batırıb Bayındır xanın önünə atır və deyir ki, bu, Beyrəyin nişanıdır. Onu Dərbənddə öldürüblər. Dastanda Yalıncıq Beyrəyin paxıllığını çəkən, namərd bir insandır. Amma məhz dastana və boya fərqli, orijinal baxış sevdası yazı müəllifini Yalınçığa absurd bir prizmadan baxmağa vadar edir: “…bir az dərində gizlənən Yalançı oğlu Yalıncıq oyunu da var. Bu oyunda başlıca məqsəd baş qəhrəman Bamsı Beyrəyi müvəqqəti ölüm mərhələsindən  keçirmək və bu ölüm vasitəsilə onun yenidən doğulmasına nail olmadır”.

Müəllif Yalançı oğlu Yalıncığı “reabilitasiya” edəndən sonra özü də bilmədən K.Abdullanın qatil “Mif”inə qarşı çıxaraq, əslində Beyrəyin kafir qızı ilə evlənməməsinə bəraət qazandırır: “Neofitin o dünyaya məxsus “gözəl”lə evlənməsi yasaqdır!”. Yəni Beyrək istəsə də, söz verdiyi kafir qızı ilə evlənə bilməzdi. Halbuki yuxarıda dəstəkçi sitat vasitəsilə iddia edilmişdi ki, “Əslində Beyrəyin günahını Beyrəyin özü hazırlamışdı. Söz və sözə tabe müəllif (ozan – M.K.) isə Mif göstərişini əsas tutaraq Beyrəyi cəzasız qoymur”.

Müəllif ardınca Beyrəyin “pəri xislətli gözəl”lə evlənəcəyi təqdirdə bunun destruktiv reproduktiv nəticələirin miqyası haqda təsəvvür yaratmaq üçün xaosa, kosmosa, ritual qayda-qanununa, “zülmətdən doğulub zülməti aradan qaldırma, qaranlığı işığa çevirmə inancı”na yox, birbaşa dastandakı “Basatın Təpəgözü öldürməsi” boyuna müraciət edir: “”Basat” boyunda pəri ilə izdivacın necə bir fəlakətlə nəticələndiyini yada salmaq kifayətdir”. Elə burdaca da növbəti səhvə yol verilir. Çünki “Basatın Təpəgözü öldürməsi” boyunda pəri ilə izdivac vaqiəsi yoxdur. Əhvalat belə olub: “Aruzun bir çobanı vardı. Qonur Qoca Sarı çoban deyərdilər adına. Oğuzların önüncə bundan əvvəl kimsə köçməzdi. Uzun bulaq deyilən məşhur bir bulaq vardı. O bulağa pərilər qonmuşdu. Birdən qoyunlar ürkdü. Çoban qabaqdakı təkəyə hirsləndi, irəli getdi. Gördü ki, pəri qızlar qanad-qanada bağlayıb uçurlar. Çoban öz yapıncısını üzərlərinə atdı. Pəri qızının birini tutdu. Tamah salıb, cima etdi… Qoyun ürkməyə başladı. Çoban qoyunun qabağına qaçdı. Pəri qızı qanad çalıb uçdu. Dedi: “Çoban, il tamam olanda məndəki əmanətini gəl, al!. Amma oğuzlarm başına bəla gətirdin!” Çobanın içinə qorxu düşdü. Amma qızın ayrılığından bənizi saraldı”. Göründüyü kimi, söhbət izdivacdan yox, təcavüzdən gedir.

Zülmət və ondan güc alma. Zülmət və işıq binar arxetipi. Əvvəlcə “binar”dan başlayaq. Bu söz ikili, cəmi iki növü olan mənasındadır. “Arxetip” isə ilkin obraz, orijinal, əsatir, folklor və mədəniyyətin əsasına qoyulan ümumbəşəri rəmz mənası verir. Dünya xalqlarının bir çoxunun təfəkküründə yüksək və alçaq, sağ və sol, ağ və qara kimi binar arxetiplər var. O cümlədən qaranlıq (zülmət) hər zaman Şərin, işıq isə Xeyirin təcəssümüdür. Bir sözlə, zülmət Xeyiri təmsil edənlər üçün heç vaxt qurtuluş və güc mənbəyi ola bilməz. Amma məqalə müəllifinin fikrincə, Beyrək zülmətdə yenidən doğulur, bu doğulma “qəhrəmana magik yardımçı olur”. Eyni zamanda, müəllif zülməti (xaosu) kafir qızının yanında qoyandan sonra gəlib onu Beyrəyin atasının gözündə tapır: “Yadımıza salırıq ki, kor olmaq xaosun, qaranlığın, zülmətin  bir rəmzidir və bu rəmzin işığında Bamsı Beyrəkdən Qoç Koroğluya doğru bir yol uzanıb gedir”.(?)

Əslində bu boyda Baybörəni Yaqub peyğəmbər, Beyrəyi Yusif peyğəmbərlə müqayisə etmək daha doğru olardı. Yusifin yolunu gözləyən Yaqub kimi, Beyrəyin yolunu gözləyən Baybörənin də gözləri tutulur. Yusif Züleyxanın şəhvani arzularına qarşı çıxdığı kimi, Beyrək də kafir qızı ilə işləri yalnız deyib-gülməklə işi yola verir. Yusifin köynəyi, Beyrəyin çərtilmiş barmağının qanı oğlu üçün ağlamaqdan gözləri kor olan atanın gözünə şəfa verir: “Bu zaman bəylər Beyrəyi gətirdilər. Qazan bəy dedi: “Baybörə bəy, muştuluq! Oğlun gəldi!” Baybörə bəy dedi: “Oğlum olduğun ondan bilərəm ki, kiçik barmağını qanatsın, qanını dəsmala silsin, gözümə çəkim: gözüm açılsa, oğlum Beyrəkdir!”. Fərq yalnız ondadır ki, “Yusif və Züleyxa”da Yusifin köynəyinin gəlişi atanın gözlərini açmaqla yanaşı, ona yeni həyat verir, məzkur boyda isə Beyrəyin köynəyinin tapılması ataya öldürücü zərbə vurur.
Müəllif isə bunları diqqətdən kənarda qoyaraq Beyrəyin atasını Koroğlunun kor atası ilə müqayisə edib, ideyasını məmnun edən nəticələr çıxarmağa çalışır.

Beləliklə, Beyrək obrazı və ətrafında cərəyan edən hadisələri antik yunan və daha hansı mifologiyaların çərçivəsində izah etmək cəhdi onunla nəticələnib ki, oriyentiri bəlli olmayan sistem oxucunun beynində də bir xaos yaradır. Və bu xaos məhz yunan və ətraf mifologiyalardakı xaosdur. Hind dinlərindəki xaos deyil. Hind dinlərinə görə, xaos olanda nə Absolyut olur, nə Brahma, nə Şiva, nə Vişnu… Təbii ki, məkan, zaman, kütlə də… İddia müəlliflərinin oxucunun beynində yaratdığı xaosda isə Beyrək də var, onun güc akkumulyasiya mənbəyi olan “pəri xislətli kafir qızı” da, “başlıca məqsədi baş qəhrəman Bamsı Beyrəyi müvəqqəti ölüm mərhələsindən  keçirmək” olan Yalıncıq da. Amma oxucunun beynində nə dastan haqda bitkin təsəvvür, nə obrazlara sevgi, nə onların hərəkət və hərəkətsizliyinin məntiqini anlamaq üçün ip ucu, nə də təkrar oxuyub zövq almaq üçün həvəs qalır – bunları əsl hind dinlərindəki kimi boşluq – xaos əvəz edir.

Sui-zənlə baxanların gördüyü Beyrək

Beləliklə, göründüyü kimi, “dastan-kitabın ən kamil bədii obrazı Bamsı Beyrək” (akademik Tofiq Hacıyev) digər iki akademikin daha orijinal, erudisiyalı, fərqli və möhtəşəm görünmə iddiasının qurbanı olaraq, namərd(kafir qızını aldadıb, onunla evlənmir), “enerji alfonsu” (kafir qızından aldığı güclə gəlib nişanlısı ilə evlənir),“mif qayda-qanununa xilaf çıxan” və bu üzdən ölümə məhkum edilən birisi kimi təqdim edilir.

Hüsni zənlə baxan gözlərin gördüyü Beyrək

Akademik Tofiq Hacıyev: “…dastan-kitabın ən kamil bədii obrazı Bamsı Beyrəkdir. Beyrək bütün Oğuz igidləri kimi, təbii ki, birinci növbədə, məhz qəhrəmandır. Ancaq görünür, qol gücü ilə yanaşı, o həm də xüsusi ağıl-düşüncə sahibidir ki, Qazan xanın inağı (ən yaxın, ən inanılmış adamı) sayılır. Dastanın bədii hadisələrlə, təsvirlərlə, emosiyalarla ən zəngin boyları üçüncü və on ikinci boylardır ki, hər ikisinin qəhrəmanı məhz Beyrəkdir. O, boy-buxunca, sifətcə də gözəldir. O qədər gözəldir ki, bədnəzərdən qorunmaq üçün niqab gəzdirir. Gözəlliyindən aldığı zövqün xatirinə kafər qızı onun əsirlikdən qaçmasını təşkil edir. On altı il kafər qızının cazibəsində yaşayan Beyrək Şeyx Sənan ola bilərdi, ancaq Məcnun olaraq qalır. Nizami, Füzuli Məcnunu əslində qılıncından əl çəkmiş Beyrəkdir. Dastanda Beyrək en incə cizgilərlə sifətlənmiş insan təcəssümüdür. O ən lirik igid-qəhrəmandır. O, qəhrəmanlıq dastanından çox məhəbbət dastanının qəhrəmanına bənzəyir”.

Son olaraq

Əslində, “Kitabi-Dədə Qorqud” nəql edilən boylar Ozanın Oğuz Eli, onun igidləri haqqında qürur və qismən nostalji dolu təəssüratlarıdır. Dastançı onları nəql etməklə dinləyiciləri Oğuz elinin şanlı keçmişi ilə tanış edir, Qazan xan, Əgrək, Beyrək kimi igidləri örnək göstərir. Təlqin edir ki, əsirlikdən belə qorxmayın. Qazan xan, Qazılıq Qoca, Əgrək, Beyrək kimi igidlər hərəsi 16 il düşmən əsirliyində qalsalar da, xilas edildilər. Üstəlik, əsirlikdə gecələr qazamatda təkurun qızı ilə rubəru oturub göftgu etmək imkanı da var.  Sonra da, istəsən, “Dədə Qorqud” filmindəki kimi, qılıncı çıxarıb araya qoyarsan, istəməsən də, qoymazsan…

Xeyirli Şəbi-Yeldalar

20 dekabr 2018-ci il