Vasif SADIQLI
Çox utancaq, adamayovuşmaz və özünəinamsız birisi idi. Boyu uca olsa da, xeyli arıq idi və buna görə daim sıxılırdı: 1.81 metrlik boyun qarşılığında çəkisi cəmi 55 kq idi. O, xəstəliyi üzündən də bədbəxt idi. Yuxusuzluğu get-gedə güclənir, onsuz da zəif olan əsəb sistemini məhvərindən oynadırdı… Tanışlarından biri bir dəfə Praqada Vltava çayının üzərindəki körpüdən keçəndə onu avar çəkməkdən yorulub qayığın içinə uzanmış halda görmüş və belə təsvir eləmişdi: “Onun bu vəziyyəti mənə məhşər gününü xatırlatdı. Sanki qəbirlər artıq açılıb, amma hələ ölülər dirilməyib”. “Tabutdakı ölü” Frans Kafka idi.
“Onları həm yaralamaq, həm qorumaq istəyirəm”
Məşhur yazıçı Frans Kafka 3 iyul 1883-cü ildə Praqada yəhudi tacir ailəsində anadan olub. Onun iki kiçik qardaşı və üç kiçik bacısı vardı. Hər iki qardaşı iki yaşa çatmamış dünyasını dəyişmişdi. Bu vaxt hələ Fransın heç altı yaşı yox idi. Bacıları Elli, Valli və Ottla İkinci Dünya müharibəsi zamanı nasistlərin konsultasiya düşərgəsində ölüb. Bütün ömrünü ticarətə həsr edən atası German uşaqlarla çox sərt davranırmış. Bir dəfə gecə vaxtı balaca Frans atasından su istəyib (bu barədə Kafka “Atama məktub”unda yazır). Atası gəlib onu çarpayıdan sürüyərək bayıra atıb və qapını bağlayıb. Uşaq bir köynəkdə bütün gecəni eyvanda qalıb. Bundan əlavə, German Kafka müdam oğlunu hədələyirmiş: “Səni parça-parça edərəm”. Anası Yuliya Fransı – yeganə oğlunu sevirmiş. Sonralar Frans Kafkanın rəfiqəsi Felisa Bauerə yazdığı məktubdan görürük ki, evdəki mühit gələcəyin böyük yazarının psixikasında sağalmaz izlər buraxsa da, o, öz valideynlərinə nifrətlə yanaşı sevgi də bəsləyib: «Mən dərk edirəm ki, valideynlərim mənim varlığımın zəruri tərkib hissəsidir. Deyirəm kaş onlar hamıdan yaxşı olaydılar. Atam və anam mənim iradəmi tamamilə sındırsalar da, istəyirəm ki, mənim nəzərimdə hörmətli olsunlar… Xəyalımda hər zaman əlimdə bıçaq yelləyərək onların qarşısında oluram. Bu bıçaqla onları həm yaralamaq, həm də qorumaq istəyirəm”.
Bədheybətlərlə baş-başa
Praqa Universitetini bitirəndən sonra hüquq doktoru dərəcəsi alan Kafka sığorta agentliyində məmur kimi çalışıb. Gündəlik və məktublarından görünür ki, işə də, rəisinə də, iş yoldaşlarına da, müştərilərə də nifrət edirmiş.. Frans öz boy-buxunundan utansa da, qadınlar ona biganə olmayıb. Daha dəqiq desək, onda elə bir nöqsan görməyiblər. O, öz natarazlığını həddən artıq şişirdib. Düşündüyünün əksinə olaraq, onun iti ağlı, danışarkən incə nüktələrə baş vurması, yüksək yumor hissi qadınlarda ona qarşı maraq oyadıb: “O, çox utancaq, narahat, zərif və xeyirxah idi. Kafka dünyanı müdafiəsiz insanlara hücum edib onu məhv edən gözəgörünməz iblislərlə dolu görürdü” deyə sonralar rəfiqələrindən biri yazırdı. Kafka şəxsi həyatda xoşbəxt olmayıb. Bir neçə dəfə sevsə də, sevdiklərinə qovuşa bilməyib.
Evlənmək məsələsi gündəmə gələndə o, bir məmur pedantlığı ilə evliliyin lehinə və əleyhinə olan arqumentləri gündəliyində yazırdı. O, ehtirasla tənhalıqdan qurtulmaq istəyir, eyni zamanda özünə hesabat verib deyirdi ki, qayğı ilə qəlbində əzizlədiyi bədheybətləri heç kimə etibar edə bilməz. Bircə yol var: düşüncəsində bəslədiklərini kağıza köçürmək. Və bu bədheybətləri bədii ədəbiyyata gətirilməsi nəhayət, onun həyatının mənasına çevrilir.
“Mənim bircə yaxşı cəhətim varsa, o da səni sevməyimdi”
Deyildiyi kimi, qadınlar ona biganə deyildi. Zərif cins təmsilçilərinə münasibət Kafka şəxsiyyətinin bir sıra qaranlıq məqamlarını üzə çıxarmağa yardım edir.
…İyirmi yaşlı Felisa Bauerlə 13 avqust 1912-ci ildə öz dostu Maks Brodun yanında tanış olmuş, bir neçə həftə sonra şıdırğı yazışma başlamışdı. Bu qızla yazışmada utancaq və cəsarətsiz Frans cəsur, qətiyyətli və səmimi bir şəxs təsiri bağışlayırdı. Amma bu, çox çəkməyəcəkdi… Felisa ona həvəslə cavab yazır, səmimi şəkildə hesab edirdi ki, bu təzə tanışında xoş təəssürat yaradıb. Əslində Fransa ömrünü həsr edəcəyi bir sevgili yox, uzun-uzadı epistolyar monoloqlarını oxuyacaq rəfiqə lazım idi. Felisa ədəbiyyata çox biganə birisi idi, amma Frans öz təxəyyülündə başqa bir Felisa yaratmışdı. Bu qız qorxaq və vasvası Fransı getdikcə özünə cəlb edirdi. Nəhayət, Kafka onu görüşə dəvət edib. Görüşdən sonra ədib ona yazırdı: “Səni o qədər sevirəm ki, əgər mənim yanımda olsan, əbədi dirilik qazanacağımı düşünürəm”. Məktubları oxuyanda Fransın məhəbbətini platonik də adlandırmaq olar… İlk baxışdan elə görünə bilər ki, Frans Kafka lamançlı solğun bənizli cəngavər, məşhur idalqo Don Kixotdur ki var. Felisa isə toboslu Dulsineya xanımın prototipi kimidi. Amma bu, ilk baxışdan belədi. Sonra görəcəyik ki, hər şey bambaşqadır. Servantesin ölümsüz Don Kixotu həqiqi aşiqdir. Yazıçı onu müxtəlif situasiyalara salaraq mahiyyətini çox məharətlə üzə çıxarıb. Məsələn, bir dəfə qraflardan biri əylənmək üçün Don Kixotu evinə uzunmüddətli qonaq aparır. Onun xəyalında yaratdığı Dulsineya xanıma olan sevgisinin həqiqi olub-olmadığını yoxlamaq üçün bir məzhəkə qurulur. Qrafın qulluqçularından Altisidora adlı itoynadan bir qız Don Kixota guya aşiq olduğunu deyir. Gecələr pəncərəsinin ağzında ona məhəbbətini bildirir. Dəli-divanə olduğunu izhar etmək üçün serenadalar oxuyur. Onu daş qəlbli adlandırır. Hələ bir qarğış da edir: “Görüm səni dişin çıxanda kökü yerində qalsın. Şahmat oynayanda heç vaxt “şah” deməyəsən. Hətta bir dəfə gecə yarısı bu qız birbaşa Don Kixotun otağına soxulur. Sadəlövh Don Kixot onun sevgisinə inanır. Amma həqiqi bir xəyalpərəst və sədaqətli aşiq kimi Altusidoranı rədd edir – xəyalında qurduğu Dulineyaya xəyanət etmir. Amma Kafka özünü başqa cür aparır. Bu barədə bir qədər sonra…
“Bərbad bədənim özümə ancaq yetir”
Nəhayət, bir gün Kafka Felisaya evlənmək təklif edir. Əslində o, müsbət cavab alacağını heç düşünmürmüş. Gözləntilərinin əksinə olaraq, Felisa ona rədd cavabı vermir. Bu, Fransı silkələyir. Çünki o, hər zaman evlilik haqda düşünəndə canına üşütmə düşürdü. Demək, ənənəvi həyat tərzinə, öz xəyalındakı bədheybətlərə əlvida deməlidir? Yox, qətiyyən yox. Kafka tələsik sevgilisinə məktub yazıb izah etməyə çalışır ki, bütün bunları hissə qapılaraq edib. O, mövqeyindən geri çəkilməyə başlayır. İndi hər gün Felisaya məktub yazır və özünün pis xasiyyətlərini sadalayır: “Məni yaxşı tanımırsan. Təsəvvür elə ki, bu izdivac baş tutsa, zəif, xəstə, qeyri-ünsiyyətcil, qaradinməz, kədərli, inadkar bir adama sahib olacaqsan. Mənim bircə yaxşı cəhətim varsa, o da səni sevməyimdi”. Amma Felisanı bu etiraflarla soyutmaq olmurdu. Nəhayət, Kafka bir az da irəli gedir: «Mənim bərbad bədənim özümə ancaq yetir, ailə, ələlxüsus da atalıq üçün çətin ki, kifayət edə”. Bir qədər sonra isə sonuncu olacağı gözlənilən məktubu yazır: “Biz ayrılmalıyıq». Bundan sonra münasibətlər soyusa da, çox keçmir ki, Frans ona yenə hərarətli məktublar yazmağa başlayır, hətta evlənmək təklif edir. Kafka öz dostu Maks Broda bu hərəkətini belə izah edirdi: “Mən onunla birgə yaşaya bilmərəm. Amma onsuz da yaşaya bilmərəm…”.
Frans Kafka “Qreta testi”ni aşa bilmir
Nəhayət, Felisa – bu sadəlövh qız gələcək həyat yoldaşını yoluxub məlumat gətirmək üçün rəfiqəsi Qretanı Praqaya göndərir. Bu, Felisaya çox baha başa gəlir. O, ağlına belə gətirməzdi ki, məktublarından cəfakeş bir aşiq kimi tanıdığı Fransla dostluğuna güvənib onun yanına göndərdiyi Qreta Blox ona xəyanət edəcəklər. Yüngül xasiyyətli və yetərincə məlahətli Qreta görüş zamanı gənc yazıçıda simpatiya yarada bilir. Onlar bir neçə gün bir yerdə yaşayırlar. Qreta gedəndən sonra Frans ona məktublar yazmağa başlayır. Frans Qreta ilə o qədər isinişir ki, hətta Felisanı müzakirə edirlər. Bütün bunlar Felisanın yuxusuna belə girməzdi. Qreta ilə məktublaşma bir ilə yaxın davam edir. Onların münasibətini platonik xarakterdə olduğunu söyləmək olmaz. Bir neçə il sonra Qreta gənc yazıçıdan oğlu olduğunu iddia edirdi.
Nəhayət, Kafka ilə Bauer nişanlanırlar. Mərasim 1914-cü ildə Berlində olur. Gənclərin ailələri toya hazırlaşır. Amma təzə bəy yenə şübhələr içində qovrulur. Nişandan evə qayıdan Kafka gündəliyində bu sətirləri yazır: «Berlindən qayıtdım. Mən cinayətkar kimi zəncirlənmişəm”. Kafkanın Qreta ilə məktublaşması nişandan sonra da davam edir. Kafka bu məktublarda Qretaya təklif də edir ki, Felisa ilə evlənəndən sonra gizli əlaqələrini davam etdirsinlər. Bu halda o, xoşbəxt ola bilər. Toy günü yaxınlaşdıqca Frans yenə də iztirab içində qovrulur, bu nikahdan imtina üçün uyğun bir vaxt və bəhanə arayır. Bu məsələdə ona Qreta kömək edir. Toya bir qədər qalmış o, Felisaya aralarında olan münasibət və məktublaşma barədə məlumat verir. Bunlar azmış kimi, Kafkanın məktublarını da ona göstərir. Bunların bir qismində gənc yazar Felisa haqda xoşagəlməz ifadələr işlətmişdi. Belə bir addımı Felisa həzm edə bilməzdi. O, toyu ləğv edərək Kafkanı iztirablardan qurtarır. Amma bununla onların məktublaşması sona çatmır. Bir neçə ay sonra Kafka ona yenə məktub yazır və ürəyinə yol tapmağa cəhd edir. “Mən quyudan çıxandan sonra yenə sənə sahib olmaq haqqı əldə edəcəm. Sən yalnız onda mənim əsl mahiyyətimi görə bilərsən. Hələliksə mən səninçün olsa-olsa acıqlı bir oğıancığazam” deyə o, məktublarının birində yazır.
Aradan üç il keçir və Kafka yenidən Felisaya evlənmək təklif edir. Bir də onunla öz həyatını bağlamamaq barədə qəti qərar vermiş Felisa gözlənilmədən bu təkliflə razılaşır. O, Praqaya gəlir və 1917-ci ilin iyulunda növbəti nişan mərasimi olur. Amma bundan bir ay keçmiş Kafkanın ciyərindən qan açılır. Vərəm xəstəliyi şiddətlənmişdi. Buna göylərdən gələn işarə kimi qəbul edən Frans Felisa ilə evlənməyin mümkün olmayacağı qənaətinə gəlir. Bu roman beləcə qapanır.
Sonuncu “ocaq”
Kafka ömrünün son illərində dostu Maks Broda yazırdı ki, həyatını işıqlandıran yeni bir ocaq tapıb – əvvəllər heç vaxt rast gəlmədiyi bir ocaq. Bu “ocağın” adı Milena Esenska idi. 23 yaşlı bu ərli qadın jurnalist və ədəbiyyatçı idi. Kafkanın əsərlərini çex dilinə o, tərcümə edib. Milena bədxərc, psixi problemi olan, kokain düşkünü bir qadın idi. Amma artıq Fransın nəzərində reallıqla mif bir-birinə yetərincə qarışmışdı. Don Kixotun xəyalında bəslədiyi Dulsineya kimi Kafka da onda olmayan keyfiyyətləri bu qadına müncər edirdi. O, hesab edirdi ki, xəyalı üçün enerji qaynağı tapıb.
Amma nə qədər çalışsa da, o, Milena ilə qovuşa bilmədi. Kafka Praqada, o isə Vyanada yaşadığı üçün bir müddət yazışdılar. Amma bu sevgi də nəticəsiz qaldı. Milenaya Kafka lazım deyildi. Bir müddət sonra o, öz “ocağı” ilə başqa şəxsləri qızdırmağa başlamışdı. Üç il sonra Milenanı Polşa yəhudisi Dora Dimant əvəz elədi. Kafka onunla on bir ay birgə yaşadı. Onlar rəsmi şəkildə evlənməsələr də, yazıçının ölümündən sonra qız özünü Dora Kafka adlandırırdı.
Kafkanın sirli aləmi
Özünü çox mühakimə edirdi. Qeydlərində bu, çox aydın nəzərə çarpır: “Mən yöndəmsiz bir quşam. Qanadlarım ölüb. Mənim üçün artıq nə yüksəkliklər var, nə də uzaqlıqıar. Mən təlaşla adamların içində tullanıram. Kül kimi bozam… Mən daşların arasında gizlənmək istəyən bir zağcayam. “. Gənc bir ədiblə söhbətində Kafka özünü belə xarakterizə etmişdi.
Burada deyilən kimi də deyildi. Bəzən o, özünü daha pis – qanadı qırılmış quş yox, gəmiricilər tərəfindən yeyilməkdən qorxan həşərat kimi hiss edirdi. Onun gündəliyini oxuduqca görürsən ki, hər şey pisliyə doğru gedir. İlk dövrə aid qeydlərdə oxuyuruq: “Bəzən özümü kənardan eşidirdim – elə bil pişik balası inildəyir”. Sonrakı dövrün qeydində müəllif özünə daha qəddar yanaşır. Burada qəzəb və ümidsizlik var: “Mən kirli bir zağada uzanmış meşə vəhşisiyəm”. Kafkanın daxilindəki təlaş sonralar müxtəlif obrazlara çevrilib yaradıcılığında öz əksini tapır. “Yuva” hekayəsinin qəhrəmanı insandı, heyvandı – bilmək olmur. O yeri qazaraq altına girib. Bununla çox qəddar və qorxulu ətraf mühitdən qurtulmaq istəyir. Doğulandan onun bir məqsədi var: gizlənmək, yox olmaq, torpağa girməklə onu özünü qoruyan vasitəyə çevirmək. Amma onun ruhu yerin dərin qatlarında da rahatlıq tapmır. Ona orda da xilas yoxdur. O, yerin altında da bu qalın torpaq qatını yarıb ona doğru gələn bədheybətin nəriltisini eşidir. O hiss edir ki, bədheybət ona doğru hərəkət etdikcə onu qoruyan torpaq qatı nazilir, o, yazıq, bədbəxt, müdafiəsiz və aciz olur.
Kafka illərlə o özünü belə ovqata kökləyirdi. Bu vaxt onun üçün adi adamların gördüyü dünyanın qapıları bağlanır, önündə başqa bir dünya açılırdı – qorxu və dəhşət dolu bir dünya. Asketizm, özünə inamsızlıq, özünü mühakimə yazıçının məktub və gündəliklərində, eləcə də bədii əsərlərində aydın hiss olunur. Kafkaya dünya şöhrəti gətirən ədəbi istedad bax belə təşəkkül tapır. “Bütün gecələri qeyzlə yazmaq, bundan ölmək və ya dəli olmaq – yeganə istəyim budu” deyə o Felisa Bauerə məktubunda yazırdı. Ədəbiyyat onun üçün hər şey idi. “Məndə ədəbiyyata maraq var demək olmaz, mən ondan ibarətəm” deyə məktublarının birində yazırdı.
…Dörd yazarı özünün qan qardaşı sayırdı. Bunlar fransız Qustav Flober. Rus Dostoyevski, Avstriya dramaturqu Frans Qrilparser və alman yazıçısı Henrix fon Pleystdir.
Nəhayət
Kafkanın gündəliyində “intihar” sözünə çox tez-tez rast gəlinir. Bir yerdə oxuyuruq: “Pəncərəyə doğru qaçıb sınmış çərçivə və şüşələrin içindən özünü bayıra atmaq”. Düzdü, iş o həddə çatmadı, amma öz ölüm vaxtı haqda o, azca səhv eləmişdi. Gündəliyində ”qırx yaşa kimi çətin ki, yaşayam” yazırdı, qırx birində dünyasını dəyişdi. 1924-cü il iyunun 3-də alman yazıçısı, Avstriya məmuru, yəhudi əzabkeş, Çexoslavakiya vətəndaşı Frans Kafka ömür boyu məqsədyönlü şəkildə cəhd elədiyi arzusuna çatdı. O öldü. Canını tapşırmazdan əvvəl məşhur bir söz dedi. Belə sözlər yalnız Kafkanın dilindən çıxa bilərdi: “Həkim, mənə ölüm verin, əks təqdirdə Siz qatilsiniz”.
…Kafka həyatda ikən cəmi bir neçə qısa hekayəsini çap etdirdi. Bu yazılar ədəbi ictimaiyyətin diqqətini çox az cəlb etdi. Ölüm qabağı öz dostu Maks Broda tapşırdı ki, istisnasız olaraq bütün əlyazmalarını yandırsın. Amma dostu mərhumun bu vəsiyyətinə əməl etmədi. Bu əlyazmalar yazıçının ölümündən sonra çap olundu və getdikcə populyarlaşmağa başladı. Kafkanın qorxu və absurd dolu əsərləri dünya ədəbiyyatında unikal hadisədir.
