Mən romantik ədəbiyyat anlayışına, yəni, iqtisadi şərtlərimiz və emosional vəziyyətimiz nə qədər pisdirsə, yazdıqlarımız bir o qədər yaxşı olur düşüncəsinə qarşıyam.
Markes
Romanın adından başlayaq. “Arxalardakılar” adı çox uğursuz addır. “Arxalardakılar” adının əvəzinə romana daha sadə, iddiasız, təvazökar ad qoymaq olardı. Məsələn, mən bu romana məmnuniyyətlə “Yola atılmış pomidor”, yaxud “Qarışqa daraşmış qarpiz dilimi” kimi təvazökar, sadə, iddiasız bir ad qoyardım. “Arxalardakılar” adı adama istər-istəməz Oğuz Atayın “Tutunamayanlar” romanını xatırladır. Oğuz Atay isə çox mənasız və ədəbiyyata yaxından-uzaqdan dəxli olmayan adamdır. Sizə doğrusunu deyirəm, Salam Qədirzadə Oğuz Ataydan daha maraqlı yazıçıdır.
Kitabın annotasiyasında oxuyuruq:
“Arxalardakılar” romanı ruhi xəstəxanada işləyən və həyatını yalanlar üzərində inşa edən bir həkimin başına gələn qəribəliklərdən bəhs edir. Baş qəhrəmanın arzular dolanbacında yolunu azması, müəmmalı qətl hadisəsi əsərin əsas mövzusudur. Yazıçı cavab axtarışındadır: əsl kimliyimiz hansıdır? Kimə inanaq? Arxamızı çevirdiklərimizə, ya arxası bizə çevrilənlərə?
Annotasiya çox pafoslu və maraqsızdır. Bu nə annotasiyadır belə? Kitablara sadə, pafosdan uzaq və cəlbedici annotasiyalar yazmaq lazımdır. Şəxsən mən kitab mağazasında “Arxalardakılar” kitabının annotasiyasını oxusaydım, çox güman kitabı almaqdan vaz keçərdim.
Dəlilik, ruhi xəstəxana mövzusu çox işlənmiş, üstəlik ağır mövzudur. Hər adam bu mövzunun altına girə bilməz. Dəlilik, ruhi xəstəxana mövzusunun altına girmək yazıçıdan dərin peşəkarlıq, dərin intellekt, böyük həyat təcrübəsi tələb edir. Kitab mağazasında “Arxalardakılar” kitabının annotasiyasını oxusaydım, düşünərdim ki, həyatı dərk etməmiş, hələ həyatın kandarına ayaq basmamış bir gənc, cahil cəsarəti nümayiş etdirib, ağır bir mövzunun altına girib. Yəqin ki, müəllif Ken Kizinin “Ququ yuvası üzərindən uçuş” romanını oxuyub. Oxuyubsa, dəlilik, ruhi xəstəxana mövzusunun altına niyə girib? Oxumayıbsa, bunu futbol şərhçilərinin təbirincə desəm, müəllifin passivinə yazmaq lazımdır.
Avstriya yazıçısı Thomas Bernhardın “Wittgensteinin qardaşı oğlu” romanı yaxınlarda Alatoran nəşriyyatında nəşr olunub. Vüqar bəy, zəhmət çəkib bu kiçik həcmli romanı oxusa, romandan xeyli faydalana bilər. Düzdü, Bernhardın romanını “Arxalardakılar”ı yazmazdan əvvəl oxusaydı, daha yaxşı olardı, amma yenə də gec deyil. Başqalarının əsərlərini oxuyub öz əsərinə görə utanmaq, xəcalət çəkməyin özü də bir növ yazıçı üçün peyvənd rolu oynayır.
Romanın girişində ayrı-ayrı mənbədən üç sitat verilib:
– Sanço, gör mən sənə nə deyirəm, – Don Kixot bildirdi, – məni bağışla, sən axmaqsan, vəssalam. (Don Kixot – M.D.Servantes)
Və Tanrı peşman oldu ki, yerdə insanı yaratdı. (Əhdi-Ətiq “Yaşam” 6:7 )
Bu, gerçək həyatdır? Yoxsa xəyal? (Queen – “Bohemian Rhapsody”)
Bu nə tələskənlik, bu nə görməmişlikdir belə? Üç sitata ehtiyac yox idi, biri bəs edərdi.
“Arxalardakılar” romanında hadisələr Amerikada cərəyan edir. İşin qəribə tərəfi ondan ibarətdir ki, roman “Cabbar əmiyə” ithaf olunub. Cabbar əminin kim olduğunu bilmirəm. Çox güman müəllif üçün əziz və doğma adamdır. Məncə müəllif Amerikadan roman yazmaq əvəzinə, elə Cabbar əminin həyatından roman yazmalı idi.
Ümumiyyətlə, son illərdə Azərbaycanlı müəlliflər arasında Amerikadan, Avropadan roman yazmaq halları artıb. Qarşıma son illərdə Azərbaycanlı yazıçıların Amerikadan, Avropadan yazdıqları bir neçə roman çıxıb. Biri hətta Hindistana gedib çıxmışdı. Güya Hindistanda ruh dincliyi axtarırdı. Başa düşə bilmirəm bu nəyin, hansı proseslərin nəticəsidir. Azərbaycanlı yazıçıların Amerikadan, Avropadan roman yazmaqlarına nə ad qoymaq olar? Reallıqdan, azadlıqdan qaçış? Yoxsa adi yüngülsaqqallıq, adi qeyri-ciddilik?
Bəylər və xanımlar, Amerikada, Avropada yaşayan bir azərbaycanlının həyatını yazmaqla, bir amerikalının, bir avropalının həyatını yazmaq arasında böyük uçurum var. Bu, tamam ayrı-ayrı mövzulardır. Bilin və agah olun, siz bir amerikalı, bir avropalı kimi çox maraqsızsınız. Siz bir amerikalı, bir avropalı kimi heç kəsə lazım deyilsiniz. Siz heç vaxt sona qədər bir amerikalı, bir avropalı ola bilməzsiniz. Mümkünatı yoxdur. Necə ki, bir avropalı, bir amerikalı sona qədər qafqazlı ola bilməz. Roma papasından artıq katolik olmaq karikaturaya çevrilmək təhlükəsi vəd edir. Bütün mənfi və müsbət cəhətlərinizlə özünüz olun, özünüz olmaqdan qətiyyən utanmayın, qorxmayın. Nə qədər bayağı səslənsə də, həqiqətən bəşəri olmağın yolu, bütün mənfi və müsbət cəhətlərinlə milli olmaqdan keçir. Üstəlik, ədəbiyyatda böyük və kiçik mövzu yoxdur. Necə yazmaq məsələsi var. Yəni, böyük–böyük mövzuların altına girməklə, böyük yazıçı olmursan. Bu sadə həqiqəti hər kəs qəbul etmək məcburiyyətindədir.
Müəllif romanda böyük səhvə yol verərək fəlsəfəyə girir, ölüm, həyat, həyatın mənası kimi ağır mövzularda əbəs yerə özünə, həm də oxuculara əziyyət verərək boş-boş fikirlər yürüdür. Buyurun, bu lazımsız, boş-boş fikirlərlə siz də tanış olun:
“Yalnız hərəkət və ölümdən ibarətik. Səni başqalarından fərqli qılan heç nə yoxdur. Başa düşürsən? Hamı kimi hərəkət edirsən və sonda hamı kimi öləcəksən. Ölümün belə, xüsusi olaraq sənin üçün hazırlanmayıb. Hər kəs necə ölürsə, sən də elə öləcəksən. Əslində, sən də o həyatın içindənsən. Qaçıb getmək istədiyin yer də belədir. Orada da xoşbəxt ola bilməyəcəksən. Hər yer eynidir, Kerri. Hər şey ölümü gözləyə-gözləyə hərəkətdədir. Ona görə də sənin üçün, ümumiyyətlə, bütün insanlar üçün ən uyğun seçim hərəkət etmədən ölümü gözləməkdir. Həyatın başqa bir mənası yoxdur…
Zaman isə sadəcə məlhəm yox, sarğı rolunu oynayır. Həmin sarğının da ömür boyu açılmayacağını qəbullanaraq onun rahat olduğu yalanına aldanıb həyata davam edirik…”
Kimə lazımdır bu ağır-ağır cümlələr? Heç kimə. Müəllif beş-altı (şərti olaraq) kitab oxuyub və elə zənn edir ki, artıq idrak ağacının meyvələrinin dadına baxmaqdadır. Müəllif elə zənn edir ki, hansısa ali həqiqətlərə çatıb və çatdığı ali həqiqətlər haqqında yazıb, digərlərini də bu ali həqiqətlərdən agah etməlidir. Niyyəti xoş olsa da, əlbəttə, bütün bunlar illüziyadır. Daha doğrusu çox gülməlidir. Nə qədər yazmaq olar, girməyin ağır-ağır mövzulara. Ayağınızı yorğanınıza görə uzadın.
Daha bir misal:
“Biletimi alıb perronların arasında olan dayanacaqların birinə əyləşdim. Stansiyanın üstü açıq olduğu üçün siqaret çəkməyə icazə verilirdi. Siqaretimi yandırıb dəmiryol xətlərinin arasındakı taxtalara baxmağa başladım. İşlənmiş xətlərlə çoxdandır istifadə edilməyən xətləri ayırmaq olurdu. Parıldayan dəmirdən aydınca görmək olurdu ki, qatar bu xətlə hərəkət edir. İnsan da belədir: işləməyən, əzab çəkməyən, ağrı hiss etməyənini dərhal pasından tanımaq olur.”
Təsvir pis deyil, amma müəllif işlənən və işlənməyən xətlərlə insanlar arasında paralel aparanda işləri korlayır. Təsvirini yazdınsa, bəs edir, ağır-ağır fikirlər yürütmə, qoy oxucu təsvirləri oxuyub, özü nəticələr çıxartsın. Belə ağır–ağır fikirlər təsvirin olan qalan effektini də aşağı salır.
Təsvir demişkən, romanda bir çox təsvirlərin konkret təyinatı yoxdur. Müəllif təsvir xətrinə, təsvir yazıb. Həm də yersiz bəlağət, pafos da təsvirlərin qeyri-müəyyənlik dərəcəsini artırır:
“Ayazlı havanı xatırladan gecədə yüngül sazaq da vardı”. Nə deməkdir bu? Başa düşən oldusa, xahiş edirəm, məni də başa salsın.
“Hava soyuq olsa da, içəridə ağır-ağır batan və getməmiş sahilin ən xırda qumlarını belə qızdırmaq məqsədi güdən günəşin heybətli duruşu vardı”.
Nəyə lazımdı bu psevdolirika, bu pafos? Qısa və konkret yaz ki, günəş batırdı. Vəssalam. Niyə özünə əziyyət verirsən?
“Yeni doğmuş günəş gözlərini ovuşdura-ovuşdura otağımın pəncərəsindən düz gözümün içinə düşürdü”. Burada da lazımsız psevdolirika fontan vurur.
Ümumiyyətlə, həm Azərbaycan yazıçılarının, həm da Azərbaycan oxucularının ədəbiyyat haqqında təsəvvürləri kökündən səhvdir. Onlar elə düşünürlər ki, ədəbiyyat bəlağətli, təntənəli, psevdolirik cümlələr yazmaqdan ibarətdir. Yazıçı mütləq hekayələrdə, romanlarda nəsə maraqlı əhvalatlar uydurmalıdır, əndrabadi cümlələr yazmalıdır, obrazlar da mütləq ağır-ağır mövzularda söhbətlər etməlidirlər. “Arxalardakılar”ın müəllifinin də ədəbiyyat haqqında təsəvvürləri səhvdir. Gənc dostumuz ədəbiyyat haqqında səhv təsəvvürlərindən nə qədər tez yaxa qurtarsa, onun üçün bir o qədər yaxşı olar. Ziyanın yarısından qayıtmaq həmişə xeyirdır.
Romanda bəzən türk sözlərinə rast gəlirdim. Müəllifin istifadə etdiyi bütün türk sözlərinin Azərbaycan dilində qarşılığı var. Bir balaca özünə əziyyət versəydi həmin sözləri tapıb istifadə edə bilərdi. Türk dili Azərbaycan dilinə yaxın dil olduğu üçün türk dilində oxuyan, türk dilində filmlərə baxan adamların dili özlərinin də xəbərləri olmadan, özləri də hiss etmədən tədricən pozulur. Pozulmuş dili sonra bərpa etmək çətindir. Bunun üçün gərək Azərbaycan dilində yazılmış çoxlu əsərlər oxuyasan. Azərbaycan dilini kifayət qədər yaxşı bilən, şəxsən tanıdığım neçə-neçə adamın dilini türk dili pozdu. Burada kiçik və zəruri bir haşiyə çıxmaq məcburiyyətindəyəm. Türk mediası, türk ədəbiyyatı ilə bu və ya digər formada daima təmasda, əlaqədə olan adamların səviyyəsi aşağı düşür. İnanın ki, bir deyil, iki deyil, üç deyil, onlarla müşahidənin nəticəsində bu qənaətə gəlmişəm. Heç kim ağır fəsadlar törədən bu prosesdən sığortalanmayıb. Ona görə də bacardıqca türk mediasından uzaqda dayanmaq lazımdır.
Müəllifin qabırğasına kifayət qədər döşədik. Ümid edirəm tənqidlərdən inciməz. İndi isə müəllifin müsbət, üstün tərəflərini qeyd etməyin zamanıdır.
“Arxalardakılar” romanında zaman və məkan keçidlərində müəllifin sərbəstliyini, rahatlığını gördüm. Romanın qəhramanı bir məkandan digər məkana, bir zamandan digər zamana çox asanlıqla keçirdi. Gənc bir müəllif üçün bu, çox müsbət haldır. Sadəcə afərin.
Müəllifin nəfəsi genişdir, romanda temp yüksəkdir, dialoqlar oxunaqlıdır, təxəyyül də qaydasındadır.
Ən əsası, müəllif həyatın adi ahəngini yazmağı bacarır. Həyatın adi ahəngini yazmaq ədəbiyyatda ən çətin işlərdən biridir. Axı doğrudan da bizim həyatımızda hər gün hansısa hadisə baş vermir. Biz hər gün hansısa əcaib hadisələrlə qarşılaşmırıq. İnsanların adi gününü, adi saatlarını, adi söhbətlərini yazmaq hər oğulun işi deyil.
Romanda absurd, koloritli söhbətlərə, cümlələrə, təsvirlərə rast gəlirdim. Bu, həqiqətən çox heyratımız idi.
Romanda xüsusi “əzələ nümayişinə”, xüsusi hoqqabazlığa rast gəlmədim. Təsvirlərdəki pafos, psevdolirika, ölüm, həyatın mənası kimi ağır mövzularda fikirlər yürütməyi, müəllifin təcrübəsizliyinin ayağına yazmaq lazımdır. Zamanla bu problemləri həll etmək olar. Ola bilsin səhv edirəm, məncə müəllif təbiətcə intellektual pafosa meylli adam deyil. Bu yazığa düzgün yol göstərən, istiqamətləndirən adam olmayıb.
Nəhayət, müəllif diridir, enerjilidir, müasirdir. Heç bilmirəm fikrimi necə izah edim. Söhbət şəhərdən, kənddən, peyindən, təyyarədən, qoyundan yaxud da süni intellektdən yazmaqdan getmir. Söhbət mövzuya yanaşmadan, yazıçının diri, enerjili, müasir olmasından gedir. Kimsə süni intellekt mövzusunda roman yaza bilər, amma mövzuya yanaşma ümumən köhnədirsə, dil enerjisizdirsə, yazıçı ölüdürsə, yazıçı bəşəri deyilsə, əlbəttə ki, roman da ölü doğulacaq. Yaxud da tam tərsinə…
Azərbaycanda yazılan əsərlərin böyük əksəriyyəti mövzusundan asılı olmayaraq ölü doğulur. “Arxalardakılar” əsərinin müəllifi ölü deyil. Bu məni çox sevindirdi. Çünki, Azərbaycan ədəbiyyatında diri, enerjili, müasir yazıçı görmək nadir hadisədir. Hal-hazırda Azərbaycan ədəbiyyatında cəmi yeddi diri yazıçı var. Qalanları sadəcə ölü yazıçılardır.
Azərbaycanda nəsr ənənəsinin zəifliyini, ağır Azərbaycan şərtlərini (şərtləri bir–bir sadalayıb həm özümün, həm də oxucuların qanını növbəti dəfə qaraltmaq istəmirəm, onsuz da hər şey aydındır) nəzərə aldıqda, bütün qüsurlarına baxmayaraq “Arxalardakılar” romanını yazmaq iyirmi bir yaşlı müəllif üçün çox yüksək göstərici sayılmalıdır. Romanın bir neçə yerində yaxşı mənada ciddi təəccübləndim. Hətta arada şübhələnirdim ki, deyəsən, bu hissələri özü yazmayıb, hardansa, kimdənsə çırpışdırıb. Təəssüf ki, müəllif başın qarpıza sərf edib. Oturub Amerika həyatından roman yazıb. Halbuki, malik olduğu potensialla “Arxalardakılar” romanının milli versiyasını rahatlıqla yaza bilərdi. Ümid edirəm ən yaxın zamanlarda Vüqar Babazadə necə böyük bir səhv buraxdığını dərk edəcək. Amerika həyatından roman yazdığına görə ən yaxın zamanda ciddi xəcalət çəkəcək.
Bütün qüsurlarına baxmayaraq “Arxalardakılar” romanında ciddi yazıçı potensialı gördüm. Roman haqqında iradlarımı, tənqidlərimi, təkliflərimi, müsbət fikirlərimi birbaşa müəllifin özünə də yaza bilərdim. Roman haqqında ayrıca yazı yazmaqla həm də istədim ki, yazılarımı oxuyan, zövqümə inanan oxucular da bu istedadlı gənci tanısınlar. Əlimdən bu gəlir, bunu da etdim. Alı kişi Qıratla, Düratın gələcəyini gördüyü kimi, mən də Vuqar Babazadənin ciddi yazıçı kimi gələcəyini görürəm. Yaxından tanıyanlar mətnə qarşı nə qədər tələbkar, müəlliflərin ünvanına tərif söyləməkdə nə qədər xəsis olduğumu yaxşı bilirlər. Əgər Vüqar bəy gələcəkdə ciddi yazıçı ola bilməsə, günahı başqa yerdə axtarmasın, yalnız və yalnız özündə axtarsın. Arı kimi, qarışqa kimi dayanmadan öz üzərində işləməli, nəinki hər ay, nəinki hər həftə, hər gün, hər saat ən müxtəlif cəhətlərdən özünü inkişaf etdirməli, özünü təkmilləşdirməlidir.
Əbəs yerə ədəbiyyatla məşğul olmağı, iynəylə quyu qazmağa bənzətməyiblər. İynəylə quyu qazmaq nə qədər çətin, ağır, məşəqqətli, yorucu işdirsə, yaxşı nəsr nümunəsi yazmaq da bir o qədər ağır, çətin, məşəqqətli, yorucu işdir.
Vüqar bəyə, onun timsalında digər gənc müəlliflərə həyat və yaradıcılıqlarında uğurlar arzulayıram. Hörmətli gənclər, spirtli içkilərdən, narkotik vasitələrdən uzaq dayanın. Yazıçı, spirtli içkilər, narkotika, yumruq davası, cırıq şalvar, dabanları yeyilmiş ayaqqabılar… Bütün bunlar zərərli və mənasız romantikadır. Zövqlə geyinmək, idmanla məşğul olmaq, sağlamlığın qeydinə qalmaq, mütləq və mütləq alman, fransız, ispan, italyan, yapon dillərindən birini dərindən öyrənmək, daima tərcümələr etmək, daima oxumaq, səyahətlərə çıxmaq lazımdır. Xülaseyi-kəlam, zəhmət, zəhmət, zəhmət və yenə də zəhmət!
Seymur Baycan
