İnsanı “mən” edən nədir? Bədənimizdəki genlərmi, yoxsa beynimizdə yazılan xatirələrmi? Əgər tamamilə başqa bir yerdə doğulsaydıq, başqa ailədə böyüsəydik, tamamilə fərqli hadisələr yaşasaydıq — yenə də indiki “mən” olardıqmı? Bu sual həm elmin, həm fəlsəfənin, həm də psixologiyanın kəsişdiyi dərin bir problemdir.
Elm göstərir ki, hər bir insanın bədənindəki genetik kod onun başlanğıc “skeletini” yaradır. Xarakterin müəyyən meylləri, emosional reaksiya formaları, bədən quruluşu, hətta müəyyən risklərə yatqınlıq genetik olaraq ötürülür. Deməli, istənilən halda fərqli yerdə doğulsaydıq da, eyni genetik baza ilə dünyaya gələcəkdik. Amma genlər sadəcə xammaldır — onlardan nə bişiriləcəyi isə mühitdən asılıdır.
İnsan beyni plastiklik xüsusiyyətinə malikdir. Bu o deməkdir ki, yaşadığımız hər hadisə neyron şəbəkələrimizi dəyişdirir. Fərqli mühitdə böyümək fərqli xatirələr, fərqli travmalar və fərqli sevinclər deməkdir.
Əgər eyni genetik kodla fərqli bir ölkədə, fərqli ailədə böyüsəydik, bizim “şüurlu mən” tamamilə başqa formaya düşəcəkdi. Yəni bəlkə də eyni duyğuları hiss etmək potensialımız olacaqdı, amma onları necə ifadə etdiyimiz, nəyə inandığımız, hansı insanları sevdiyimiz tam başqa olacaqdı.
Fəlsəfə əsrlərdir bu sualı müzakirə edir:
Empiristlər (John Locke və b.) deyirdi ki, insan “boş lövhə” kimi doğulur, bütün kimliyimiz yaşadıqlarımızla yazılır. Deməli, fərqli mühitdə fərqli biz olacaqdıq.
İdealistlər isə (Platon və ardıcılları) inanırdı ki, insanda dəyişməz bir “ruh nüvəsi” var. Harada doğulsa da, o öz mahiyyətini qoruyacaq.
Egzistensialistlər (Sartre kimi) isə deyirdi ki, insan öz seçimlərində formalaşır. Seçimlər mühitdən asılıdır, amma azadlıq anı insanın əslini göstərir.
Buradan belə çıxır ki, əgər dəyişməz bir “öz” varsa, biz harada olmağımızdan asılı olmayaraq eyni daxili mahiyyəti daşıyacağıq. Amma əgər kimliyimiz sadəcə təcrübələrin məcmusudursa, o halda fərqli mühitdə tam başqa “biz” olardıq.
Müasir psixologiya göstərir ki, insan kimliyi həm sabitlik, həm də dəyişkənlik daşıyır.
Sabit hissə: duyğu reaksiyalarımız, temperament, şüuraltı meyllər.
Dəyişkən hissə: inanc sistemimiz, dəyərlərimiz, xatirələrimiz, həyat tərzimiz.
Bu, ağac metaforası ilə izah edilə bilər: köklər (gen və temperament) eyni qalır, amma torpaq və iqlim dəyişəndə budaqlar və meyvələr fərqli olur. Təsəvvür edək ki, eyni genetik kodla fərqli ailədə böyümüşük. O halda bəlkə də indi sevdiyimiz musiqini sevməyəcəkdik, bəlkə də indiki dostlarımızı tanımayacaqdıq. Amma eyni zamanda müəyyən hallarda “mənim xasiyyətimdir” dediyimiz bəzi davranışlar — məsələn, tez qıcıqlanmaq, ya da həddindən artıq həssas olmaq — yenə də özünü göstərə bilərdi. Yəni “tamamilə başqa biri” olmaq mümkün deyil; lakin “tamamilə eyni qalmaq” da mümkün deyil. Biz həm başqa, həm də eyni olardıq. Əslində, “biz” sadəcə keçmişimizin məhsulu deyilik. Biz həm də potensialımızın məhsuluyuq. Dünyaya gələndə içimizdə minlərlə “mümkün Mən” yatır. Həyat bizə sadəcə bir yol açır, amma başqa yollar da ola bilərdi.
Deməli, əgər başqa yerdə, başqa ailədə doğulsaydıq, indiki biz olmazdıq. Amma tamamilə yad da olmazdıq — içimizdəki müəyyən nüvə (temperament, duyğu potensialı, şüuraltı meyllər) dəyişməz qalardı.
Bizi biz edən, həm dəyişən xatirələr, həm də dəyişməyən nüvənin birgə oyunu ilə yaranır.
Cümşüdlü Mənsurə Dilavər
