Məndən tez-tez soruşurlar, dinin siyasətlə əlaqəsinə necə baxırsınız, dini partiyaların, qrupların yaranması, fəaliyyəti, dindən siyasi məqsədlərlə istifadə ilahi deyimlərə nə dərəcədə uyğundur, filan-filan müsəlman ölkələri niyə filan-filan siyasətləri yürüdür və s. və i. Bu qəbildən olan sualları, narahatlıqları təbii qəbul edirəm. İslam dini adına iddia olunan, əslində isə teoloji baxımdan yetərincə saxtalaşdırılmış dəyərlər sisteminin siyasi amilə çevrilməsi cəhdləri və faktları çağdaş dövrümüzün gerçəklikləri sırasındadır. Bəzi ölkələrdə bu dəyərləri təbliğ edən dairələr iqtidara da gələ bilir. Bəzi bölgələrdə “islami” qruplar arasında hakimiyyət savaşları və toqquşmalar da müşahidə olunur.
Müşahidələrimiz qısaca olaraq onu deməyə əsas verir ki, dinin siyasətə gətirilməsi heç yerdə tərəqqiyə xidmət göstərməmişdir. Çağdaşı olduğumuz gerçəkliklərdə bu daha aydın görünür.
Biri elə cənub qonşumuz İran. “İslam” inqilabı hətta monarxiya quruluşlu şərtlər çərçivəsində belə sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr sırasına can atan bu ölkəni son qırx ildə hansı duruma saldı, bu da göz önündədir. Buna milyondan çox müsəlmanın İraq-İran müharibəsinin nahaq qurbanlarına çevrilməsini də əlavə etsək vəziyyətin faciəviliyi daha da aydınlaşmış olar. Mən hələ İslam dini adına siyasət yürüdən qonşularımızın təcavüzkar Ermənistanla məhrəm münasibətlərindən danışmıram ki, bu da geniş bir söhbətin mövzusudur.
İraqda son 20 ildə yaşanan siyasi reallıqlar içində dinin qısa bir zaman kəsiyində siyasiləşməsi ona gətirib çıxardı ki, ölkə vətəndaşları sünni-şiə qarşıdurmasının, təriqət davalarının nəticələrindən hələ də yaxa qurtarıb əziyyətdən xilas ola bilmirlər ki, bilmirlər. Dinin siyasiləşməsi İraq nümunəsindən də göründüyü kimi siyasi sabitlin qənimidir. Burada və bir sıra başqa ölkələrdə bir təriqətin digər təriqətə aid məscidlərinə qarşı terror halları da var ki, belə dəhşətli faktlar siyasiləşmiş “islam”ın terrorçu mahiyyətindən də xəbər verir.
Bütün bunlar öz yerində. Bizi məşğul edən məsələnin görünməyən tərəfidir. Bu da ondan ibarətdir ki, məqsəd və məramlardan asılı olmayaraq siyasətlərdəki “din” möhürü əslində təbii olaraq müəyyən problemlər yaşayan xalqların bir növ etimad vizasını qazanmaqdan ötrü istifadə edilir. Nə yazıq ki, siyasətlərə vurulan bu “din” möhürünün saxtalığını ayırd etmək sadə camaata çox zaman müyəssər olmur. Bunların arxasında dayanan qüvvələr müəyyən siyasi uğurları ilə toplumlara bədbəxtliklər də gətirə bilirlər.
Təəssüf ki, ilahi dəyərlərin mütləq daşıyıcıları qiyafəsində zühur edib siyasi kapital qazanan, dini öz nəfslərinin əsarətində saxlamağa çalışan “islami” qrupların, partiyaların fəaliyyəti ictimai qınağa yetərincə məruz qalmır. Camaatın etimadını qazanmaqda ötrü car çəkilən arxaik tarixi-milli “mentalitet” çalarlı dini görüşlərin təbliği dini saxtakarlığı bəzən ört-basdır edə bilir. Tanrı hikmətlərinə qarşı cinayətlərin kamuflyajına yardım göstərən başlıca amil isə ilk növbədə əhalinin ənənəyə söykənə primitiv dindarlığıdır.
İslam dinini siyasətə alət edənlərin başlıca arqumenti ondan ibarətdir ki, Məhəmməd peyğəmbər müsəlmalara, dini əsaslarda formalaşmış hakimiyyətə rəhbərlik etmiş, bütpərəstlərə qarşı müharibələrin iştirakçısı olmuşdur. Ardınca da sual edirlər: bütün bunlar siyasət deyildi, bəs nə idi?
Məsələyə teoloji aspektdən yanaşmağa çalışaq. Oxu məntiqinə görə, ən böyük mənada mənəviyyat yüklü siyasət ucalardan uca Tanrı işidir. Kainatı, varlıqlar aləmini yaradıb bunlara rəhbərlik edən, insanlara doğru yolu aydınlatmaq üçün səmavi Yazılar endirən, onları axirət olacağı ilə məlumatlandırıb bu dünyada iman sınağından keçirməkdən ötrü ağıllarının, şüurlarının ixtiyarına sərbəst buraxan, yaxşıların tərəfini saxlayan, haqlıları müdafiə edən Tanrının işi!
Peyğəmbər dövrünə istinad edərək dinin siyasi alətə çevrilməsini bəraətləndirmək istəyənlər isə ümumilikdə məsələnin teoloji aspektinə deyil də tarixi-formal tərəfinə diqqət çəkirlər. Bu yönümdə İslam dini onların təqdimatında yeni bir din olaraq 1400 il öncəki tarixin məhsulu fonunda təlqin edilir. Halbuki “islam” sözü ilk insan Adəmdən bu yana mövcud olmuş, təktanrılığın müxtəlif variantlarında insanlığa xidmət etmiş olan Tanrıya təslimolma dininin sadəcə ərəbcə adından başqa bir nəsnə deyil!
Təktanrılığın son variantının əks olunduğu kosmik-ilahi informasiya qaynaqlı Oxu təqdimatında isə təslimolma dini zamanla çərçivələnməyib tarixlərin, dövrlərin fövqündə dayandığından ilahi hikmətlər də nəhayətsiz və sərhədsiz ölçülərdə təlqin olunur.
Din siyasətçilərinin bəzən gizlədilən, açığa vurulmayan, bəzən aşkar etiraf olunan strateji məqsədi dini dövlət yaradıb müsəlmanları təriqətindən asılı olaraq ya “xilafət”də (sünnilər), ya da “imamət”də (şiələr) birləşdirməkdir. Hər iki halda söhbət ictimai ədaləti mütləq mənada təmin etməli olan “ilahi statuslu” quruluşdan gedir.
İmamət düşüncəsində olanlar ilk dörd raşidi xəlifəsindən (Əbu Bəkr, Ömər, Osman, Əli) ilk üçünün qanuni hakimiyyətini tanımırlar. Din siyasətçilərinin özlərinin istinad etdikləri tarixə müraciət etdiyimizdə gördüyümüz ondan ibarətdir ki, həmin o raşidi xəlifələrinin xilafət hakimiyyəti zamanında mütləq ədalətin gözlənilməsi müşkül idi, onların xilafəti də daxili siyasi çarpışmaların girdabında idi. Həmin dövrün siyasi çarpışmaları Ömər, Osman və Əlinin öldürülməsi ilə nəticələnmişdi ki, bu da xilafəti ideal dövlət quruluşu kimi təbliğ edənləri tarixi baxımdan da istinad edilə biləcək nümunə arqumentindən məhrum qoyur.
Məlumdur ki, öləri bir insan olan peyğəmbər (Zümrələr surəsi, 30) dövrünə aid reallıqlar onun vəfatından sonra təbii olaraq dərhal dəyişikliyə uğradı. Peyğəmbərin fiziki yoxluğu zamanında qayda-qanunlar dinamik ilahi məntiqdən kənar formalaşmağa başladığına görə bunların ideal işləkliyi tez bir zamanda zavala uğramağa məhkum idi. İndi din siyasətçiləri bəşəriyyəti həmin o uzaq zamana necə qaytaracaqlar, 23 illik peyğəmbərli dövrün qayda-qanunlarını necə bərpa edəcəklər? Hansı şüurla? 1400 il ərzində xeyli dərəcədə bütpərəstlik əlamətləri qazanmış, ötən zamanların tarixi-milli-ənənəvi-siyasi-subyektiv əlavələrilə mahiyyətindən aralanmış, saxtalaşdırılmış dini dəyərlərin müəyyənləşdirdiyi təfəkkürləmi? Ona görə saxtalaşdırılmış deyirəm ki, bunların 3-cü minillikdə təkrarı nə qədər külünc görünürsə, bir o qədər də bu günümüzün zirvəsindən anlaşılan Oxu məntiqilə düz gəlməyən bir məzmunda nəzərə çarpır. Son peyğəmbər Məhəmməd Seçilmişin 23 il ərzində təslimolmaya dəvət və müsəlmanlara rəhbərlik etməsi məsələsinə gəlincə, həmin dövr bütövlükdə ayələri peyğəmbər tərəfindən 7-ci əsrin tələbləri və səviyyəsinə görə təfsiri verilən Oxu vəhylətinin nazilolma anları ilə müşayiət olunan bir zaman kəsiyindən ibarət idi. Hər situativ tələbdən doğan suallar ayələrlə – Rəbdən peyğəmbər ötürücülüyü ilə insanlara çatdırılan vəhylərlə cavablandırılırdı. Birbaşa olaraq vəhylərin cavablamadığı mətləblərin çözümünü isə Oxuda əksini tapan “şura” prinsipi, yəni peyğəmbərin iştirakı ilə müsəlmanların arasında keçən məsləhətləşmənin nəticələri təmin edirdi. Peyğəmbər rəhbərliyi altında sürən 23 illik hakimiyyət mahiyyət etibarilə və nəzəri-teoloji baxımdan mütləq ədalətin təmini ilə bağlı ilahi səltənətin stateji və labüd zəfərinin insanlara təktanrılığın iman təlqini müstəvisində bəzi parametrlərdə tanıdılmasının əlahiddə bir nümunəsi idi. Və elə bir nümunəsi idi ki, bu, axirət ədalətinə təlqin olunan imanın maddi-dünyəvi həyatda da ədalətin zəfəri nümunəsi ilə möhkəmləndirilməsinə xidmət edən bir məzmun daşıyırdı.
Oxu məntiqindən aşkarlanan bir həqiqət də budur ki, yer üzündə mütləq ədalətin təntənəsi Rəbbimizin insanlıq üçün nəzərdə tutulan iman eksperimentlərinə daxil deyil: “…Tanrı istəsəydi əgər, sizi vahid bir ümmət eyləyərdi. Ancaq verdiklərilə sizi imtahana çəkmək istəmiş…” (Süfrə surəsi, 48). Bu sətirlərin müəllifi o fikirdə deyil ki, peyğəmbərin vəfatından sonrakı dövrlərdə müxtəlif təzahürlü siyasi çarpışmalar fonunda gedən proseslər tamamilə ilahi nəzarətdən kənar cərəyan edirmiş. Bu, tamamilə yanlış bir qənaət olardı. Oxu təslimolmasında tanıdılan İlahi Varlıq bəzi əski dinlərdə olduğu kimi varlıqlar aləmini yaradıb hərəkətə gətirəndən sonra öz guşəsinə çəkilib seyrçi mövqe tutan statik büt timsallı bir varlıq deyil. O, “hər gün bir iş içində” (Rəhman, 29) aktiv-dinamik fəaliyyət sürdürür.
Bunu nəzərə alan İslam ilahiyyat elmində belə bir ifadə keçir: “Peyğəmbərlik bitmişsə də, ilahi ismarışlar davam edir”. Bu qənaət Qiyamət surəsindəki ayələrlə də tamamilə uyarlı səslənir: “Bunu tələsdirmək üçün sən dilini tərpətməyəsən. Şəksiz, Bizim üstümüzdə bunun toplanışı, bunun Oxusu. Biz bunu oxuyanda izlə bunun Oxusunu. Sonra bunun açımı Bizim Öz öhdəmizdə” (16-19).
Bu ayələr ilk növbədə vəhylər aldığında bunları yaddaşında dəqiq saxlaya bilməyəcəyindən həyəcan keçirən peyğəmbərin psixoloji halına işarə edir. Peyğəmbərə təlqin edilir ki, onun yaddaşı da bütövlükdə ilahi nəzarətdədir, həyəcan keçirməyə hacət yox. Ayələrdəki sonuncu ifadə isə ona dəlalət edir ki, vəhylərin doğru-düzgün açıqlanması da bütövlükdə Tanrının Öz öhdəsindədir. Deməli, Tanrı bu açıqlamasını peyğəmbərin dünyəvi həyatında təmin etmişsə, onun fiziki yoxluğunun qiyamətədək davam edəcəyi zamanlarda isə ayrı-ayrı insanların dilindən, qələmindən, əməlindən çıxmış və çıxacaq olan nəsnələrlə həyata keçirir və keçirəcək. Vacib bir məqam həm də ondan ibarətdir ki, elm elçiləri missiyasını sürdürən belələrinin taleyi və fəaliyyətində ilahi hikmətlərin açıqlanması təkcə yazılı Oxunun, bu Tanrı Yazısının hər dövrdə üzə çıxan, yaradıcı düşüncəyə impulslar verən ismarışlarının yeni-yeni izahları və şərhləri ilə məhdudlaşmır. Ilahi hikmətlərin açıqlanması arealı ilahiyyatçıların “yazılmamış Oxu” deyə vəsfləndirdiyi varlıqlar aləmini də əhatə edir ki, Oxu bu aləmin yaradılışı və idarəsindəki hikmətləri “ayələr” istilahı ilə nəzərə çarpdırır. Və məsələyə Oxu məntiqi müstəvisində baxdığımızda materialist düşüncə gərəyincə dini və dünyəvi olaraq qələmə verilən elmlərin arasında sərhəd sadəcə olaraq görünmür, çünki ilahi dəyərlərə aid stereotip qəlibdə təqdim olunan dini-dünyəvi bölgüsü zahiri-subyektiv şərtilikdən başqa bir şeyi ifadə etmir.
Mövzumuzun mahiyyətinə qayıdaraq bildirək ki, Yaradanın yer üzündə xəlifəliyini, yəni təmsilçiliyini peyğəmbər zamanında bu Tanrı elçisi həyata keçirmişsə, sonrakı zamanlarda həmin missiyanın daşıyıcısı böyük ruh sahibləri, yaradıcı insanlar olmuşlar ki, onların da heç biri peyğəmbərlik iddiasına düşməmiş və başlıcası da yer üzündə ilahi iradəni təmsiletmə təkəbbüründə bulunmamışlar. Olduqca ibrətamizdir ki, belə iddiada olmuş və bu üzdən də təbii olaraq siyasiləşən, siyasətlərə qulluq edən “islamı” təmsil etmiş şəxslər tarix güzgüsündə qətllərə, cinayətlərə fətva verən qəddar din dəllalları görüntüsündə, idbar qiyafələrdə nəzərə çarpırlar. Görünür, Tanrı məsləhətidir ki, ilahi iradənin yer üzündə müəyyən müddətliyə indi siyasət kimi başa düşülən və qələmə verilən qəliblərdə sürdürülməsi başqa heç kimsəyə deyil də yalnızca bəzi peyğəmbərlərə (Yusif, Davud, Süleyman, Məhəmməd) rəva görülmüşdür.
Müqəddəs Oxu işığında görünən bir həqiqət də budur ki, Tanrı hikmətlərini siyasi baxımdan təmsil iddiasında olanlar isə bu hikmətlərə tarix boyu və elə indinin özündə də qənim kəsilmişlər. Belələrinin İslam şəriəti adına qələmə verdikləri və anti-Oxu məzmunlu çoxsaylı nümunələrdən yalnızca birinin üzərində dayanmaq istərdim. Oxu oxumaq yetər ki, aydın anlamlı ayələrdə etiqad azadlığının, başqa dinlərə dözümlü münasibətin uca bir dəyər kimi ilahi zəmanətdə olduğunu anlayasan. Oxuya görə, insan din seçimində azad bir varlıqdır: “Dində məcburiyyət yoxdur” (İnək surəsi, 256). Təlqin edilir ki, Ona şərik qoşan kimsələrə münasibətdə dözümlülük göstərərək elə beləcə də deyək: “…Nə mən qulluq qılanam sizin qulluq qıldığınıza, nə siz qulluq qılanlarsız mənim qulluq qıldığıma. Sizin öz dininiz var, mənim də öz dinim” (Kafirlər surəsi, 4-6).
Oxu təktanrılığın fərqli dinlər qəbilindən gəlişmiş variantlarındakı müqəddəsləri də haqq elçiləri olaraq adlandırır. Ayələrdə Nuh, İbrahim, Musa, İsa Məsih də Məhəmməd Seçilmiş kimi Tanrı elçiləri olaraq hörmətlə anılır. Bu münasibət Oxu məntiqindən gəlir: “İnsanların bir qismini digərilə Tanrı qorumasaydı, dağılardı monastrlar, kilsələr, sinaqoqlar, məscidlər ki, çox anılır oralarda Tanrı adı. Tanrı hökmən yardım eylər Ona yardım göstərənə. Tanrı, əlbəttə, qüvvətli, güclü” (Hac surəsi, 40). Başqa din mənsubları da iman gətirən müsəlmanlar kimi cənnətlə müjdələnir Oxuda: “İnananlar, yəhudilər, xristianlar, sabiilər, o kəslər ki, inanmışlar Tanrıya, axır günə, xeyir-barış yaratmışlar – ödüncləri Rəblərinin qatında. Nə qorxu gözlər, nə qəm üzər onları” (İnək surəsi, 62). Bütün bu ayələrə baxmayaraq siyasiləşmiş “islam” Oxuya zidd olaraq ortaya belə bir qəddar mövqe qoyur ki, dinini dəyişənlər edamla cəzalandırılmalıdırlar.
Bir dəfə paytaxtımızda “Siyasi İslamın müxtəlif təzahürləri” mövzusunda beynəlxalq mütəxəssislərinin iştirakı ilə dəyirmi masa keçirilirdi. Rusiya müsəlmanları komitəsinin rəhbəri, dərin fəlsəfi düşüncə sahibi mərhum Heydər Camalın məruzəsi bütövlükdə siyasi “islamın” uğurlu gələcəyinin əsaslandırılmasına həsr olunmuşdu. Müzakirələrdə Oxudan gətirdiyim arqumentlərlə razılaşmayan siyasi “islam” təəssübkeşi qəddar “şəriət” müddəalarını tarixdən gətirdiyi misallarla əsaslandırmağa çalışdı, başqa dini qəbul edən müsəlmanların düşmən ideologiyaya xidmət etdiklərinə edamla cəzalandırılmasını normal hal kimi qəbul etdiyini açıqca bəyanladı. Politoloji, fəlsəfi terminlərlə və mükəmməl nitqi ilə auditoriyanı ovsunlaya bilən mərhum Heydər Camalın belə teoloji hazırlıqsızlığını indi təəssüflə xatırlayıram…
Siyasi xilafət ideyasının (dünya müsəlmanlarının vahid dövlətdə birləşməsi) dindarlar arasında o qədər də populyarlıq qazanmadığı bir şəraitdə siyasi “islam” tərəfdarları və ideoloqlarının irəli sürdüyü başqa bir ideya “camaatçılıq” ideyasıdır. Çağdaş “camaatçılığ”ın ilkin məqsədi müsəlman icmalarını camaatlar adlanan strukturlarda təşkilatlandırmaq, idarə etmək, insanlarda “şəriət” qaydaları ilə yaşamağa alışqanlıq yaratmaq və s.-dir. Sonrakı mərhələdə isə vəziyyətə uyğun olaraq ən müxtəlif vasitələrlə dünyəvi dövlət strukturlarını dağıtmaq, yaxud ələ keçirib bunları “diniləşdirmək” məsələsi gəlir. İdeyanı yayan siyasi “islam” nəzəriyyəçiləri qeyd edirlər ki, dünyəvi-demokratik idarə-üsulu guya hazırda böhran dövrünü yaşayır və camaatçılıq ideyasını da gündəmə gətirən guya bu böhran məsələsidir. Onlar faktiki olaraq İslam dinini haqsız yerə demokratiyaya zidd bir məzmunda qələmə verməyə çalışırlar.
Bir daha məsələnin teoloji aspektinə müraciət edərək qeyd edim ki, Oxuda təslimolma dini monoteizmin mütləq mənada son ifadəçisi kimi insanlarla Tanrı arasında hər cür vasitəçiliyi də, hər cür vasitəçilik institutlarını da inkar edir. Başqa sözlə, İslam nəzəri cəhətdən dindarlığın mərkəzləşdirilmiş qaydada qayğısına qalan kilsə institutlarına malik deyil. Siyasi “islam” tərəfdarları isə camaatçılıq ideyasını ortaya atmaqla sərhədsiz hikmətləri olan təslimolmanı onun mahiyyətinə zidd olaraq və dəyərlərini saxtalaşdıraraq strukturlaşmağa, partiyalaşmağa məhkum etmək niyyəti güdürlər. İdeyanın teoloji baxımdan tutarsızlığı öz yerində, orası da məlumdur ki, teokratik üsullarla idarə olunan camaat qruplarının terror şəbəkəsində istifadəsinə dair xeyli faktlar mövcuddur.
Siyasət və mənəviyyat problemlərinin bulanıqlığı şəraitində dindən siyasətdə istifadə səylərinin idbarlığına da diqqət çəkərdim. Məsələn, Oxu ayələri səhvləri, suçları, nöqsanları rəqibin başına qaxmaqla pərtlik yaratmaq, arxasınca danışmaq, dedi-qodu yaymaq, gizli-açıq təbliğatla onu gözdən salmaq və s.-dən çəkinməyi təlqin edir. Təbii ki, azad siyasi rəqabətdə işlək olan belə davranışlardan din siyasətbazı da faydalanır.
Bəziləri bu fikirdədirlər ki, İslamdan siyasi məqsədlərlə istifadənin zərbəsi ilk növbədə dinimizə dəyir. Belə deməzdim. Zərbəyə məruz qalan saxta dindir, xalis din deyil. Görünür, Tanrı məsləhətidir ki, İlahiyə qayıdış yollarının təmizlənməsi üçün saxta dini dəyərlərin də siyasi məğlubiyyəti tarix üçün vacib bilinir.
Və yenə də görünür, Tanrı məsləhətilə hasilə gələn ibrətamiz paradoksdur ki, dünyəvi dövlətlərin konstitusiya müddəaları ilahi hikmətlərə, ilahi ədalət qanunlarına daha açıq bir məzmundadır. Və dünyəvi dövlətlərin konstitusiya müddəaları ilahi hikmətlərin, qanunların həyata keçirilməsinə iddiaçı dini-siyasi qrupların, cərəyanların, partiyaların platforması, eləcə də dini dövlətlərin konstitusiya müddəaları ilə müqayisədə gerçək dinimizin, Oxunun məntiqi və ayələrinə daha uyarlıdır. Məhz dünyəvi dövlət quruluşuna aid bir xoşbəxtlikdir ki, belə bir quruluşun siyasi iqtidarları ilahi iradə təmsilçiliyinə iddia etməyə-etməyə insanların dindarlığını hüquqi dövlət təminatları altında zədələnmələrdən qorumağa çalışır