Nizami Gəncəvini dünya ədəbiyyatına əvəzsiz töhfələr vermis nəhəng ədəbi simalardan fərqləndirən maraqlı bir xüsus var. Bu, əsərlərində özünün qabarıq tərzdə vurğuladığı etnik kimliyi ilə unikal mutikultural kimliyinin üzvi sintezidir. Onun bədii dühasını şərtəndirən amillər sırasında bu özəlliyin də üzərində ayrıca dayanmaq maraqlı olardı.
Azərbaycanlılar Nizami Gəncəvi ilə təkcə öz coğrafiyalarının yetirməsi dahi kimi deyil, onun ölkədə etnik çoxluğa – türk etnosuna bağlılığına görə də fəxr duyur, bununla kifayətlənmədən mütəfəkkir şairin etnik kimliyini xüsusi olaraq vurğulamağa bir növ ehtiyac da görürlər.
Nizaminin etnik müəyyənliyinə Azərbaycanlı alimlərin həssaslığının ciddi səbəbi var. Çünki bu məsələ çox zaman akademik çevrələrin ciddi elmi müzakirə predmetindən çıxaraq bir sıra ölkələrdə siyasi spekyulativ mülahizələri də qidalandırır. Məsələn, İran alimləri əsərlərinin farsca yazılmasına istinad edərək Nizamini Persiya şairi kimi təqdim edirlər və bu qəbil təqdimatın İranın siyasi dairələrinin islam bürüncəkli fars millətçiliyinə xidmət edən siyasi ideologiyasına xidmət etdiyi aşkardır. Təsadüfi deyil ki, tarixi Azərbaycan anlayışına siyasi qısqanclıqla yanaşan İran prezidentləri Nizaminin fars etnosuna mənsubluğunu ara-sıra vurğulayırlar.1
Dil amilinə gəldikdə, bəllidir ki, İslamı qəbul etmiş qeyri-ərəb etnosları müsəlman mədəniyyətinin Qızıl Çağında (8-13-cü əsrlər) gəlişən ortaq mədəniyyətin yazılı ədəbiyyat “bazarı”na öz məhsullarını ərəb və fars dillərində çıxarırdı. Bu dillər islamaqədərki dövrdə belə ədəbi dil olaraq xeyli püxtələşmişdi. Farscaya işlək poeziya dili kimi siyasi dəstək də vardı və bu dəstəyi Abbasilər xilafəti dövründə nüfuzlu fars bürokratiyası təmin edirdi. Əsərlərinin yalnız farsca yazıldığına görə Nizaminin fars şairi kimi təqdimi, əlbəttə, primitiv səslənir və tənqidə dözümsüzdür.
___________________________
1 https://regnum.ru/news/608556.html
Siyasi gündəliyi Azərbaycana, ümumən türk izi olan hər şeyə düşmən münasibətlə şərtlənən Ermənistanda isə Nizaminin Azərbaycan şairi yox, məhz fars şairi adlandırılmasının səbəbi daha gülünc arqumentlə əsaslandırılır. Bu arqumenti belə ümumiləşdirmək olar ki, Azərbaycan ərazisində köçəri türklər guya hansısa qədim mədəniyyət irsinə sahib ola bilməzdilər. Məsələn, Moskva Erməni və Millətlərin Mədəniyyətləri Muzeyinin portalında Xosrov və Şirin məhəbbəti poetikasının siyasiləşdirilməsi başlıqlı məqaləsini dərc etdirən Rusiyalı yazıçı Valeriya Olyunina Nizaminin Azərbaycan şairi deyil, fars şairi olmasını vurğulayaraq erməni müəllifi Viktoriya Arakelovaya istinadən onun belə bir aşağılayıcı ifadəsini sitat gətirməkdən çəkinmir: “Gəncədə türk amili ümumiyyətlə mədəniyyət fəzasının kənarında idi”.2
Qərbin filoloji akademik dairələrinə gəlincə, bu cameənin Nizami Gəncəvinin etnik kimliyinə dair mövqeyi ümumilikdə qeyri-elmi yanaşmalardan sığortalana bilməsə də, onların arasında fərqli mövqedə olanlar da yox deyil. Əlbəttə, Qərbli həmkarlarımızın yanaşmasını siyasi-ideoloji müstəvidə təqdim etmək üçün ciddi əsas olmalıdır və əgər varsa, bunun araşdırılması dərin tədqiqat tələb edir. Fikrimizcə, Nizaminin bütövlükdə müsəlman mədəniyyəti Qızıl Çağının yetirməsi kimi etnik kimliyi zaman-zaman xüsusi maraq kəsb edə də bilməzdi. Digər yandan, şəksizdir ki, Qərbdə Nizamidən yazan əksəriyyətin onu fars şairi olaraq təqdim etməsi Qərb şərqşünaslığının tarixən Persiya-mərkəzli yanaşmalarından qaynaqlanır.
Əlbəttə, Nizami Gəncəvinin etnik kimliyi barədə ən etibarlı sözü farsca yazdığı əsərlərində keçən mətləblər daha dəqiq deyir. Bu barədə müvafiq araşdırmalarda yetərincə sitatlar gətirilmişdir və hesab edirik, həmin sitatlar Nizaminin türk kimliyini olduqca aydın nişan verir.
Məşhur rus şərqşünasları Bertels, Marr, Kraçkovski, Krımski, Azərbaycanlı alimlər M.Ə.Rəsulzadə, H.Araslı, R.Əliyev, Q.Beqdeli, N.Araslı, X.Yusifli, Q.Əliyev, M.Kazımov, M.Məmmədova, Z.Allahverdiyeva və başqalarının ciddi araşdırmaları, təəssüf ki, Qərb şərqşünaslığında ətraflı təhlillərə cəlb edilməmiş qalır.
Söz saldığımız sitatlardan bir neçəsi ilə kifayətlənsək, məncə, mənzərə aydın olar. Və ilk sitatı məhz bu dil məsələsi ilə əlaqədar xatırlatmaq yerinə düşər.
__________________________
2 https://www.armmuseum.ru/news-blog/2018/2/14/–1
Bəllidir ki, Leyli və Məcnun poeması Şirvanşah Axsitanın sifarişi ilə yazılmışdır. Poemanın Kitabın nəzminə səbəb haqqında fəslində Nizami onun sifarişi barədə yazır:
30
در زیور پارسی و تازی این تازه عروس را طرازی دانی که من آن سخن شناسم کابیات نو از کهن شناسم تا ده دهی غرایبت هست ده پنج زنی رها کن از دست بنگر که ز حقه تفکر
در مرسله که میکشی در ترکی صفت وفای مانیست ترکانه سخن سزای ما نیست
30
Fars və ərəb bəzəyi ilə Bu təzə gəlini bəzəyəsən!
Bilirsən ki, mən söz sərrafıyam.
Təzə beytləri köhnəsindən ayıra bilirəm.
(Madam ki) onu ona vurmaqda (xalis qızıl) məharətin var, Onu beşə vurmağı (qarışıq qızıl) boşla!
Bir bax gör ki, təfəkkür mücrüsündən Kimin həmayilinə inci düzürsən!
Türkcəlik bizə vəfalı olmağın sifəti (əlaməti) deyil, Türkanə söz bizə layiq deyil.3
Bu parçada Nizamiyə aid mətləbin məhz dil, yaxud etnik amildən deyil, başqa nəsnədən getdiyini düşünmək sadəlövh yanaşma olardı.
Əlbəttə, “söz sərrafı” sifarişçinin nəzərdə tutduğu “fars və ərəb bəzəyi”ni ilk növbədə fars və ərəb poeziyasının bədii özəllikləri kimi anlamaq lazım gəlir. Belə ki, sifariş verdiyi əsərin iki dildə yazılmasından söhbət gedə bilməz. Amma onun dediyindəki “türkcə” sözünü, “türkanə söz”ü türk poeziyasına aid olaraq hətta ehtimal kimi mümkün saysaq və qəbul etsək ki, hökmdar sifarişi ərəblərin məşhur
__________________________________
3 Nizami Gəncəvi, Leyli və Məcnun, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1981, s.35, filoloji tərcümə Mübariz Əlizadənindir
sevgi hekayətinin rəva bilmədiyi türkəsayaq ifadələrlə deyil, məhz yüksək sənətkarlıqla nəzmə çəkilməsidirsə, onda sual yaranır: Nizami sənətkarlığını farsca öncəki poemalarından bilib ümumən yüksək qiymətləndirən Axsitan bunu xüsusi olaraq niyə bir daha vurğulamalıdır? Şəksiz ki, burada işarə Nizaminin türk etnik mənsubiyyətinə və ana dilinədir. Sifarişçinin həm türk etnik mənsubiyyətini, həm də türk dilini aşağıladığı aşkardır. Bundan Nizaminin xoşlanmadığını bəlirdən isə növbəti sətirlərində sifarişə tərəddüdlə yanaşdığını qələmə almasıdır.
Bu məqamda diqqətimizi 16-cı əsrdə daha bir Leyli və Məcnun poemasını yazmış, özü də Azərbaycan türkcəsində yazmış Məhəmməd Füzulinin bu əsərin Saqinaməsindəki misraları çəkir:
Türkü ərəbü əcəmdə əyyam Hər şairə vermiş idi bir kam. Şad etmiş idi Əbinəvası, Harun xəlifənin ətası.
Bulmuşdu səfayi-dil Nizami Şivanşahə düşüb girami.
Olmuşdu Nəvaiyi süxəndan Mənzuri-şahənşahi-Xorasan.4
Bu sətirlərdə fərqli zamanların siyasi-mədəni konyukturası da ifadə olunur: etnik mənsubiyyəti ərəb olan Əbu Nüvas 8-ci əsrdə xəlifə Harun Rəşidin himayəsində ərəbcə, türk olan Nizami 12-ci əsrdə Şirvanşahların ürəyincə və sifarişi ilə onların sevimlisinə çevrilməkdən ötrü farsca yazmalı idi, Teymurilər dövlətinin xidmətində türk olan Nəvai isə 15-ci əsrdə farsca ilə yanaşı əsasən türkcə yazmağa tam səlahiyyətli idi.
Nizaminin türk etnosuna mənsubluğuna dəlil kimi Xosrov və Şirin poemasında sevgili xanımı, qıpcaq qızı Afaqın ölümünə ağı kimi səsləndirdiyi sətirlərinə də müraciət edirlər:
5680
چو ترکان گشته سوی کوچ محتاج به ترکی داده رختم را به تارج اگر شد ترکم از خرگه نهانی
خدایا ترک زادم را تو دانی
______________________________
4 Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, 2-ci cild, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı-1958, s.36
Bu sətirlərin hərfi tərcüməsini adətən belə verirlər:
5680
Türklər kimi köçməyə möhtac olanda, Evimi türk kimi talan elədi.
Türküm çadırımdan köçüb getdisə, İlahi, türkzadəmi sən özün saxla.5
Sonuncu iki sətrin orijinala daha yaxın hərfi tərcüməsi, bizcə, belədir: Türküm çadırımı naqəfil tərk etdisə də,
İlahi, Sən türk oğlumu tanı, bil.
Orijinaldakı “türkzadəmra” – “türk oğlumu” deməkdir. Nizaminin etnik kimliyinin türklüyünü sübut etməyə çalışanlar vurğulayırlar ki, burada övladın etnik mənsubiyyəti ananın deyil, atanın etnik mənsubiyyətinə işarədir, yəni ata türk olmazsa, oğula “türk oğlu” deyilməz. Əlbəttə, tarixi ənənəyə söykənməklə bunu mübahisəsiz qəbul etmək olar. Ancaq istisna etmək çətin deyil ki, həmişəyaşar Nizami bədiiyyatı bir sıra hallarda ənənənin fövqünə də qalxır. Bu barədə başqa bir nümunə Nizaminin özünün şəxsi dini etiqadından gələn ənənəni daha uca amala və bu amalı ifadə edən bədiiyyata qurban verməsi ilə bağlıdır və çalışacağıq aşağıda bunu açıqlayaq. Yuxarıda gətirilən sitat türk qıpçaq qızı Afaqa aid olduğuna görə təlqin edilən fikir konteksti bizi daha çox ona meylləndirir ki, “türkzadəmra”nı türk qızından törəmə oğul kimi anlayasan. Əlbəttə, gəldiyim qənaət Nizaminin türk mənsubiyyətinə kölgə sala bilməz.
Nizamişünaslara yaxşı məlumdur ki, Nizaminin əsərlərində “türk” sözü sadəcə etnonim deyil, bir çox hallarda uca mənəvi dəyərlər sisteminin, necə deyərlər, keyfiyyət nişanıdır. Bu barədə ilk təfərrüatlı və geniş araşdırma rus-bolşevik işğalından öncə 1918-1920-ci illərdə fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Cumhuriyyəti qurucularından biri M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycan Şairi Nizami əsəridir. Əsərdə müəllif dəyərləndirməsini belə ifadə edir: “Hər halda türk anlamına – sezişlərində, duyuşlarında, düşünüş və buluşlarında – bu qədər yüksək yer verən bir Azərbaycan övladına, gözəl ilə böyüyə – türk, gözəllik və böyüklüyə – türklük, gözəl və böyük ifadəyə – türkcə, gözəllik və böyüklük diyarına Türküstan deyən bir şairə farsca yazmışdır deyə türk deməmək qabilmidir? Əsla!!!”6
__________________________
5 Nizami Gəncəvi, Xosrov və Şirin, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1981, s.331, filoloji tərcümə Həmid Məmmədzadənindir
6 Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Azərbaycan şairi Nizami, Bakı-2011, Təknur nəşriyyatı, səh. 216
Azərbaycan alimi Zəhra Allahverdiyeva da Türkizmlər ictimai-fəlsəfi məzmun göstəricisi kimi maraqlı yazısında türkizmlərin Nizami Xəmsəsində ekspressiv üslubi formanı şərtləndirdiyini qeyd edərək bunun Nizamiyə xas özəlliklərini poemalarından gətirdiyi inandırıcı dəlillərlə təqdim edir.7
Nizami Xəmsəsinin cazibəsi həm də ondadır ki, türkizmlər bir sıra hallarda poemaların unikal bədii müstəvisində etnik-mədəni-dini müxtəlifliyin sanki təşviqi üçün də səfərbər edilir. Və türklüyün bütün gözəl təzahürlərinə diqqət və sevgi yönəldən, buna parallel olaraq çoxmədəniyyətliliyin filosofu kimi çıxış edən Nizami əsərlərində öz müəllif obrazını etnik-mədəni-dini müxtəlifliyin aşiqi kimi tamamlayır. Onu dünya ədəbiyyatının əbədi sakini edən çoxsaylı səbəblərdən biri, elə bilirik, budur.
Aydınlıq üçün öncə istərdik diqqəti siyasi fəlsəfədə multikulturalizmin iki istiqamətli bir fenomen kimi təqdiminə cəlb edək: etnik-mədəni-dini müxtəlifliyin situativ gerçəklikləri; bu müxtəlifliyin dəyər olaraq qorunub saxlanmasına yönəlik dövlət siyasəti. Tarixin ən çeşidli mərhələlərində baş verən təbəddülatlar, sarsıntılar qeyd olunan gerçəklikləri təbii yolla yaratsa da, bəllidir ki, bunların dayanıqlı hala gəlməsi üçün heç də hər zaman zəruri siyasətlər yürüdülməmişdir. Nizami bu siyasətlərin vacibliyini istər poemalarının süjet xəttində, istər də ayrı- ayrı obrazlı ifadələrində təlqin edir.
Yeddi Gözəl poemasının süjeti çoxmədəniyyətli mühitə, çağdaş siyasi ifadə ilə desək, dövlət dəstəyinin əyani nümunəsini sərgiləyir.
Müəllif yeddi iqlimdən olan fərqli inanc sahibləri qadın tiplərini hökmdar Bəhramın ətrafında bir araya gətirir və bu qadınlar ona dünyanın müxtəlif bölgələrində baş vermiş əhvalatları nəql edirlər. Burada orta çağ dünyasının kosmik bir modeli ilə qarşılaşırıq. Bu modeldə Yer kürəsinin yeddi iqlimə bölündüyü, hər iqlim və hər iqlimdəki ölkənin göyün bir qatına uyğun sayıldığı inanışı əksini tapır. Yeddi gözəlin ayrı-ayrılıqda mənsub olduqları iqlimlərə uyğun simvollarla bəzədilmiş saraylarda yerləşdirilməsi və əsərin baş qəhrəmanı Bəhramın hər iqlimə aid bilinən ulduzun rəngində geyinərək həmin sarayları ziyarəti kosmik harmoniyaya qoşulmanı rəmzləndir. Bəhramın şəxsiyyət kimi kamilləşməsinin məhz multikultural mühitdən keçərək baş tutması oxucuda
________________________
7 Zəhra Allahverdiyeva, Orta Əsr “Xəmsə” Poetik Üslubunda Türk Sözləri, Bakı, “Elm və Təhsil” nəşriyyatı, 2012, s.10-28
şüuraltı olaraq bəşərin real tərəqqisində çoxmədəniyyətliliyin əhəmiyyəti fikrini möhkəmləndirir.
Ümumiyyətlə, Nizaminin bədii təfəkkürü multikulturalizm impulsları ilə yüklü məzmunda olduğundandır ki, onun milyonlarla müsəlman oxucusu, öz dillərinə tərcümələrdə onun əsərlərini oxuyan xristianlar, yəhudilər, buddistlər və b. zaman- zaman bu ovqatı yaşamalı olurlar.
İskəndərnamə poemasında gördüyümüz odur ki, yunan fatehinin peyğəmbərlik məqamına yüksəlməsi prosesi təkcə Yunanıstan sərhədləri daxilində baş vermir, onun əqli təkamülü, müdriklik zirvəsinə ucalmasında Şərqə səyahətləri dövründə şahidi olub öyrəndikləri mühüm rol oynayır. Maraqlıdır ki, İskəndər peyğəmbərlik missiyası ilə yola çıxanda götürdüyü kitablar dini kitablar deyil, yunan alimlərinin əsərləridir və fəth etdiyi ölkələrin idarəçiliyinin nəzəri əsaslarını məhz həmin əsərlər müəyyənləşdir.
Dahi Azərbaycan Şairi Nizami8 əsərinin müəllifi görkəmli rus-sovet şərqşünası E.Bertels bu tədqiqatını daha da genişləndirərək yazdığı Nizami adlı qiymətli əsərində peyğəmbərləşən İskəndərin dini mətnlərdən deyil, elmi düşüncədən faydalandığını vurğulayır: “Bəllidir ki, hər peyğəmbərin, müsəlmanların görüşlərinə görə, möcüzə göstərmək qabiliyyəti olmalıdır ki, bu da insanlara peyğəmbər missiyasının doğruluğunu dəlilləndirir. İskəndərdən ötrü belə qabiliyyət ən ali müdriklikdir. Başqa sözlə, onun dini Nizamidə daha dəqiq olaraq belə müəyyənləşir: elm”9
Əlbəttə, aşkardır ki, fikirlərini sovetlərin marksist-leninçi ideologiyasının qəliblərində əsaslandıran Bertels başqa cür yaza da bilməzdi. Əslində isə, təkallahlılıq ideyaları, təktanrılıq görüşlərinin elmi-fəlsəfi əsaslar üzərində qurulması Nizaminin də təmsil etdiyi müsəlmanlığın Qızıl Çağı mühiti üçün yenilik deyildi, bu metod Kindi, Farabi, İbn Sina, Sührəverdi, Razi və b.-nın əsərlərinin məzmununda yer alırdı. Və elmi-fəlsəfi əsərlərinə müsəlman alimlərinin, eləcə də Nizaminin İskəndarnamədə istinad etdiyi yunan alimləri Sokrat, Plato, Aristotel, Demokrit və digərləri də həmin mühitin qiyabi üzvlüyündə var idi. Yeri gəlmişkən, Avropa renessansının qaranquşlarından olan Dante İlahi
________________________
8 Э.Бертельс, Великий Азербайджанский Поэт Низами, изд-во АзФАН, Баку-1940
9 Э. Бертелc, НИЗАМИ, Издательство «Молодая гвардия», 1947 – https://www.you-books.com/book/E- Bertels/Nizami
komediyasında o sonuncuları İskəndərnamədən yüz il sonra dini senzuraya görə hələ “cəhənnəm”də yerləşdirməyə məcbur idi…
Bir müşahidəmiz də Nizamini bu gün bizə müasirləşdirən din islahatçılığı məsələsi ilə bağlıdır. Adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim mütəfəkkirlərdə, habelə Nizamidə ifadə olunan elm-din tandemi hazırda ən çağdaş, yenilikçi və islahatçı müsəlman alimlərinin teoloji platformasını müəyyənləşdirir. Yuxarıda toxunduğumuz kontekstdə isə söhbət həmçinin Quran islamının teoloji potensialında təşviqlənən mədəni və hətta dini müxtəlifliyin10 İskəndər obrazında da dolayısı ilə təlqinindən gedir.
Nizami İskəndərnamə əsərini qələmə alarkən müxtəlif dillərdə olan qaynaqları dərindən oxumuşdur. Özünün mütaliə dairəsi barədə yazır:
695
سخنها که چون گنج آگنده بود به هر نسختی در پراکنده بود ز هر نسخه برداشتم مایهها برو بستم از نظم پیرایهها زیادت ز تاریخهای نوی یهودی و نصرانی و پهلوی
695
Xəzinə kimi toplanmış sözlər
Ayrı-ayrı nüsxələrdə pərakəndə idi. Hər bir nüsxədən bir maya aldım, Onu öz şerimə düzdüm, bəzədim.
Yeni tarixlərdən ziyadə
Yəhudi, Nəsrani, və Pəhləvi tarixini aradım.11
Poemada istifadə edilən dini mətnlərə gəlincə isə, müəyyən edirsən ki, etiqadca müsəlman olan şeyx Nizami təkcə Quranda təktanrılığın müqəddəs qaynaqları kimi təqdim olunan Tövrat və İncili oxumamış, erkən xristianlığın apokrifik mətnlərini də dərindən mənimsəmişdir. İqbalnamənin girişində yazır:
115-120
من از کل ٔه شب در این دیر تنگ
________________________
10 Quran, 49:13
11 Nizami Gəncəvi, İskəndərnamə, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1983, s.59, filoloji tərcümə Qəzənfər Əliyevindir
همی بافتم حلهٔ هفت رنگ مسیحا صفت زین خم الجورد گه ازرق برآوردم و گاه زرد
115-120
Mən bu dar daxmada gecənin kəkilindən Yeddi rəngli hillə toxudum.
Mən İsa kimi bu lacivərd küpdən
Gah mavi rəng çıxardım, gah da sarı.12
İncilin əlimizdə olan dörd variantının heç birində İsa Məsihlə bağlı küpdən rəngli iplərin çıxarılması əhvalatına rast gəlinmir. Epizodun təsviri apokrifik İncil mətnindədir. O qəbildən dini qaynaqların birində ki, bu, rəsmi xristian dini dairələri tərəfindən etibarsız sayılır. Əhvalat İsanın uşaqlıq çağına aiddir. Gənc İsa Salem adlı bir boyaqçının dükanına gəlir. Dükandakı bütün parçaları götürüb içində tünd mavi maye olan küpün içinə atır ki, onları rəngləsin. Boyaqçı görəndə və düşünəndə ki, bu oğlan ona iş açıb, bütün parçalar bir rəngə boyanaraq korlanıb, hirslənərək İsanı tənbeh edir. İsa isə təmkinini pozmur, etdiyindən arxayındır. Parçaları bir-bir küpdən çıxaranda bunlar tünd mavi rəngini dəyişib möcüzəvi bir şəkildə boyaqçının nəzərdə tutduğu rəngləri alır.
Nizaminin istər öz şəxsiyyətinə, istər də qəhrəmanlarına aid ifadələrdə multikultural ovqat yaşantılarını dərindən araşdıranda belə bir maraqlı məqamla üzləşməli oluruq ki, müəllif şəxsən özünün etiqad etdiyi dini dəyərlərin sərhədini rahatlıqla aşır. Başqa sözlə, poemalarını Allaha münacatlarla başlayan, ardınca Məhəmməd peyğəmbərin tərifini verən mütəfəkkir şairi etiqadi ənənə şərtiliklərinin fövqündə görürük.
Sirlər xəzinəsi poemasının Ədaləti Qorumaq və insafa riayət etmək haqqında
fəslində şair hökmdara İsa Məsih nümunəsini məsləhət görür:
945
پاره کن این پرده عیسی گرای تا پر عیسیت بروید ز پای
945
İsa kimi sən də pərdəni para-para et
Ki, sənin ayaqlarında İsanın qanadları bitsin.13
__________________________
12 Nizami Gəncəvi, İskəndərnamə, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1983, s.432, filoloji tərcümə Qəzənfər Əliyevindir
İncildən xəbərsiz adi müsəlman oxucusu, əlbəttə, obrazlılığın nədən qaynaqlandığını anlaya bilməz. Matta-ya görə İncildəki ifadələrə diqqət edək: “Elə o anda məbədin pərdəsi başdan-ayağa iki paralandı. Yer titrədi, qayalar parçalandı və məqbər açıldı. Xeyli ölmüş müqəddəs insan bədəni həyata yüksəldi. İsanın dirçəlməsindən sonra onlar məqbərlərdən çıxaraq müqəddəs şəhərə getdilər və bir çox insanın gözlərinə göründülər”14
Pərdə yəhudilərin baş məbədindəki pərdədir. Təxmin edilir ki, hündürlüyü və eni 15 metrə yaxın imiş, məbədin Müqəddəslər Müqəddəsi adlanan, hamıya qapalı, yalnız ən yüksək titullu din xadiminin ildə bir dəfə daxil ola biləcəyi məkanını qalan yerlərdən ayırırmış və İsa Məsihin çarmıxa çəkiləndən, türbədə dəfnindən üç gün sonra dirçəlib səmaya yüksəldiyi zaman ikiyə paralanıbmış. Xristian etiqadında kök salan bu məşhur hadisənin ən yayğın yozumu belədir ki, İsa Məsihin dirçəlişi Tanrı ilə insan arasında pərdəni də qaldırmışdır.
Nizami belə bir obrazlı ifadə ilə hökmdarı İsa xislətli olmağa dəvət edir ki, idarəsi altındakı insanlarla Tanrı arasında birbaşa təmas yaratmağa nail olsun, bununla da özü ilə təbəəsi arasında pərdəni qaldırsın.
İsanın qanadları ifadəsinin də xristian teolojisində maraqlı açıqlamaları var. Biri Əski Əhddə keçən bir öncəgörmənin İsaya aid kontekstdə təsdiqlənməsinə işarə ilə bağlıdır: “O zaman sizin aradığınız Rəbb qəfildən öz məbədinə gələcək. Görmək istədiyiniz əhd elçisi gələcək…, adımı uca tutan sizlər üçün şəfa qanadlı salehlik günəşi doğacaq”.15
Xristianlar bunu İsa Məsihin gəlişini öncədən bildirən hikmət kimi qəbul edirlər. Və bu hikmətin təsdiqini həm İsa Məsihin Qüdsdəkilərə “Axı cücələrini öz qanadları altına yığan toyuq kimi mən nə qədər istəmişəm sizin övladlarınızı bir yerə cəm edim, siz istəməmisiniz”16 xitabında, həm də öz təlimini insanlar arasında yayarkən əbasının qollarına toxunan kimi şəfalanan qadının hekayətində17 tapırlar. Salehlik günəşi – hərəkət orbiti uzunu şüalarında-qanadlarında şəfa daşıyan, kainata işıq saçan günəşin – kainatın mütləq hakiminin metaforudur.
_________________________
13 Nizami Gəncəvi, Sirlər Xəzinəsi, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1981, s.88, filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir.
14 İncil, Matta, 27:51-53
15 Əski Əhd, Malaki, 3:1; 4:2.
16 İncil, Matta, 23:38
17 İncil, Mark, 5:25-34
Göründüyü kimi, Nizami siyasi hakimiyyət üçün arzuladığı ədalət idealını İsa Məsihə xristian inancında xas bilinən özəlliklərdə təlqin edir.
Nizami bədiiyyatının kökləndiyi xristian əhvalı yuxarıdakı sətirlərin ardınca belə davam edir:
950
هر که چو عیسی رگ جانرا گرفت از سر انصاف جهان را گرفت
950
İsa kimi hər kim can damarını tutsa, Ədalət yolu ilə cahanı tutar.18
Bu misralarda farscadan “can damarı” kimi ənənəvi tərcümə edilən “rəgi can” söz birləşməsinin başqa tərcüməsi imkan verir ki, obrazlılığın mətləbi daha aydın dərk edilsin. Farsca “rəg” sözü həm də tutumu olan hər nəsnəyə aiddir. Xristian inanışına görə, insan yaranan zaman müqəddəs Ruhdan pay aldığı üçün “Tanrı qabı” kimi yaşamağa layiq olmalıdır: “…Kim bütün bunlardan arınırsa, Sahibi üçün şərəf, paklıq, faydalılıq qabı olacaq ki, hər yaxşı işə hazırlanmış olacaq. Gənclik ehtiraslarından qaçınaraq Rəbbi saf ürəkdən çağıran kimsələrlə salehlik, iman, sevgi, sülh yarat”.19 Xristianlıqda insanın ən yüksək ölçüdə kamilləşməsi onun İsa timsallı müqəddəs Ruhla layiqincə tutumlu olması ilə şərtlənir. Hökmdar şəxsiyyəti də, Nizaminin obrazlılı deyimi ilə, məhz bu tutumda olarsa, dünyanı tutar.
Nizami Sirlər Xəzinəsində görmək istədiyi adil hökmdarı İskəndarmədə tərifini verdiyi bir hökmdarın timsalında sanki tapır və bunu yenə İsa Məsih obrazı ilə əlaqələndirərək təqdim edir:
615
چو عیسی بسی مرده را زنده کرد به خلقی چنین خلق را بنده کرد
615
İsa kimi çox ölmüşlərə çan verdi.
___________________________
18 Nizami Gəncəvi, Sirlər Xəzinəsi, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1981, s.88, filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir.
19 Yeni Əhd, Timutiyə 2:21-22
Bu xülqlə o xəlqi özünə bəndə etdi.20
Əlbəttə, ilk qavrayışda təəccüblü gəlməz ki, müsəlmanlar İsa Məsihi Tanrı elçilərindən biri kimi qəbul etdiyinə görə şeyx Nizami də təbii olaraq onun şənini bunca uca tutur. Ancaq söhbətin İsa Məsih xülqündə kodlaşdırılan sevgidən, onun sevgi təlimindən getdiyini və bu təlimin müsəlman teolojisində xüsusi yerinin olmadığını nəzərə alsaq, görünən odur ki, etiqadlı müsəlman mütəfəkkiri müəllif bəzi hallarda etiqadlı xristian mütəfəkkiri kimi də özünü təqdim edir. Hələlik müşahidəmizə gələn odur ki, bu daha çox obrazlı ifadələrin İsa Məsihlə əlaqələndirildiyi məqamlarda qabarıqdır.
Aşağıdakı sətirlərdə də eyni xristian ovqatı ilə qarşılaşırıq: 625-630
تا علم عشق به جائی رسید
کز طرفی بوی وفائی رسید نکته بادی بزبان فصیح زنده دلم کرد چو باد مسیح
625-630
Nəhayət eşqin bayrağı o yerə çatdı ki, Birdən hansı tərəfdənsə vəfa ətri gəldi. Küləyin səsi fəsahətli bir dil ilə
Məsihin nəfəsi kimi mənim ürəyimi diriltdi.21
Məsihin yenicə keçinmişləri diriltmək möcüzəsinə aid bir neçə epizod İncildə keçir. Məsihə aid bu qabiliyyət Quranda da təsdiqlənir.22 Yuxarıdakı sətirlərdə obrazlılıq ilk qavrayışda sanki İsanın ölüləri diriltməsinə işarə kontekstində aşiqdən gələn sevgi impulslarının təsirilə məşuqun sevgi-həyat qazanması kimi anlaşılır. Ancaq bəllidir ki, nə İncildə açıqlanan əhvalatlarda, nə də Quranda sadəcə ümumiləşdirilərək təqdim edilən İsanın diriltmə möcüzəsində Məsih nəfəsindən danışılmır.
Təktanrılığın bu müqəddəs mətnlərində həyat qaynağı səpkisində vurğulanan mətləb ümumən yaradılışın, həyatın sadəcə Tanrı nəfəsi ilə hasilə gəlməsi ilə
_________________________________
20 Nizami Gəncəvi, İskəndərnamə, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1983, s.54, filoloji tərcümə Qəzənfər Əliyevindir.
21 Nizami, Sirlər Xəzinəsi, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1981, s.64, filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir.
22 Quran, 3:49
əlaqələndirilir. Quranda torpaqdan yapılan Adəmin, Məryəmdən İsanın yaranışı Tanrının Öz ruhundan üfürməsi ilə şərtlənir23.
Məsihin nəfəsi ifadəsi isə məhz İncildən gəlmədir. Müqəddəs Ruhun İsa həvariləri üzərinə nüzulunun müjdələnməsi kimi təfsir edilən əhvalatda İsa Məsih onlara “Ata Məni göndərdiyi kimi Mən də sizi göndərirəm” deyəndən sonra onların üzərinə üfürərək “Müqəddəs Ruhu alın”24 deyə xitab edir.
Nizaminin yuxarıda sitat çəkdiyim sətirlərində küləyin – Məsihin nəfəsi, həvarilərinə üfürdüyü Müqəddəs Ruhla, küləyin səsinin fəsahətli dilinin dediyinin isə Məsihin “Müqəddəs Ruhu alın” nidalı ifadəsi ilə assosiasiya yaratdığı aşkardır. “Külək” sözü də İncildə Müqəddəs Ruhla assosiasiya olunur: “Haraya istəyirsə əsir külək oraya. Eşidirsən səsini, fəqət bilmirsən haradan gəlir, haraya gedir; beləcə də Ruhdan doğulmuş hər kimsə”25.
Sözsüz ki, Nizaminin bəzi obrazlı ifadələrində İsa Məsihə aid məhz İncildəki bəyanlarından, İncildə təsviri gedən dramatizmlə yüklü epizodlardan faydalanmasını, bununla da İsa Məsihə xristian teolojisi müstəvisində yanaşmasını bədii zərurətdən gəlmə bir priyom kimi də izah etmək olar və belədə söhbət teoloji müstəvinin bədiiyyat müstəvisinə tabe tutulmasından gedə bilər. Bu bağlamda Nizaminin Azərbaycanlı xələfləri şairlərindən birinə, yuxarıda istinad verdiyim Məhəmməd Füzuliyə təsirindən söz salmaq yerinə düşərdi.
Məsələn, xristian teolojisində təqdim edilən İsa Məsih Füzulinin şah əsəri Leyli və Məcnunda baş qəhrəman Qeysin bir növ proobrazıdır.
Poemada Qeysin doğulmasının təsviri belə verilir ki, ədəmdən (bu söz hərfən “yoxluq” mənasını verir) pak bir oğlan uşağı dünyaya gəlir. Valideyni var ikən niyə “yoxluqdan” var olsun Qeys? Sonrakı sətirlərdən bunun müqəddəs Ruha işarə olduğu anlaşılır.
Uşağın həm kamil gözəlliyi var, həm də idrakı körpəliyindən İsa kimi kamildir: Əlqissə, ədəmdən oldu peyda
Bir tifli-müzəkkərü müzəkka. Xurşid kimi kəmalə qabil,
23 Quran, 32:9; 21:91
24 İncil, Yəhya 20:20-22
25 İncil, Yəhya 20:22
İsa kimi tiflilikdə kamil.26
Sonra təsvir belə davam edir ki, körpə doğulan andan öz halını anlayır. Gələcək aqibətini elə o andan dərk edərək fəryad çəkir. Bu məqamda Füzuli özü müəllif kimi Qeysin hüznünə belə bir izah verir:
Yəni ki, “vücud dami-ğəmdir, Azadələrin yeri ədəmdir”.27
Körpə Qeysin fəryadının səbəbi öncəgörməsidir ki, cəmiyyət onu qəbul etməyəcək. Bibliyanın Yeni Əhd kitabında İsa Məsihin ağlaması səhnəsi var. O zamana təsadüf edir ki, Qüdsə daxil olur, hamı sevinc içində deyib-gülür. Az müddətdən sonra yaxınlarından olan İuda onu satacaq, Pyotr danacaq, Ponti Pilat dini şuranın başçısı Kaiafanın Məsihə ölüm cəzası kəsdirməsi təkidlərilə razılaşacaq, kütlənin içindən səslər gələcək: “onu çarmıxa çəkin”… Və İsa Məsihə öncədən məlum olan bütün bunlar onun dəlilidir ki, “O özününkülərin yanına gəldi və özününküləri Onu qəbul etmədilər”.28
Füzulinin etiqadən tapındığı Quranda İsa Məsihə aid belə qəbuledilməzlik məsələsinin ayrıntıları vurğulanmır. Çarmıxa çəkilməsi isə ümumiyyətlə istisna edilir: “…Onu öldürməmişlər, çarmıxa çəkməmişlər, ancaq oxşar görünmüşdü onlara o. O kəslər ki, ondan yana ayrılmış fikirləri, ondan bir şəkk içində. Yox onların bilgidən bir nəsnəsi ondan dolayı, zənn-gümana uymuş sadəcə onlar. Doğrudan-doğruya onu öldürməmişlər”29
Füzuli körpə Qeysin fəryadının ardınca onu İsa Məsih kimi danışdırır və müəllifin bu ədəbi priyomu İsanın çağalıqdan dil açıb danışması möcüzəsilə assosiasiya yaradır. Əlbəttə, İsa Məsihin körpə ikən dillənməsi, eləcə də digər möcüzələri onu uca tutan Quran ayələrində də yer alır. Ancaq Qeysin dilindən səslənən sözlər İsa Məsihin məhz xristian qaynaqlarında ifadə olunan missiyasına oxşar bir məzmunu ifadə edir.
Xristian təliminə görə, Adəmin suç işlətməsilə bəşəriyyət əbədi bir günah içindədir. Hətta körpənin dünyaya göz açdığında ağlaması da xristianlarda dini baxımdan bu ibtidai günaha aid bilinir. İnsanlar əbədi xilasa nail olmaqdan ötrü və
____________________________
26 Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, 2-ci cild, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı-1958, s.51
27 orada.
28 İncil, Yəhya, 1:11
29 Quran, Qadınlar surəsi, 157-ci ayə. Nəriman Qasımoğlu, OXU – Quran açıqlaması, Təhsil Nəşriyyatı, Bakı-2018, s.56
günahlarının bağışlanması naminə onlardan ötrü çarmıxa çəkilərək özünü qurban vermiş İsa Məsihin adıyla tövbə edib saleh əməllərdə bulunmalıdırlar.
Dünyaya təzəcə göz açan Qeys deyir:
… Ey, cəfaçı dünya!
Bildim ğəmini sənin ki, çoxdur, Ğəm çəkməyə bir hərif yoxdur. Gəldim ki, olam ğəmin hərifi, Gəl, təcrübə eylə mən zəifi!
Hər qanda ğəm ola, qılma ehmal, Cəm’ eylə, dili-həzinimə sal!
Həm ver mənə ğəm yemək kəmali, Həm aləmi ğəmdən eylə xali!30
Beləcə Məhəmməd Füzuli İsa Məsihin insanlığın günahlarını öz üzərinə götürməsilə Qeysin dünyanın bütün qəmlərini öz üzərinə almaq bəyanı arasında məhrəm bir parallel aparır və poemanın süjet xəttinin ayrıntılarını da bir növ İsa Məsihin sevgi təlimi ilə səsləşən ilahi eşq mərtəbəsinə doğru səfərbər və inkişaf etdirir.
Bu mənada öz sələfi Nizami kimi Füzuli də Leyli və Məcnunda müsəlman etiqadını yüksək bədiiyat tələblərinə qurban verir kimi nəzərimizə çarpır.
Ancaq Nizamini bu məqamda bütün xələflərindən fəqrləndirən bir məqamı inkar etmək olmaz: onun etiqadi sərbəstliyi yüksək bədiiyyat tələblərindən başqa müasiri olduğu dövrün – müsəlmalığın Qızıl Çağının gerçəklərindən biri kimi müəyyənləşən yaşantılı çoxmədəniyyətlilik impulsları ilə də şərtlənir.
Buna işarə edən Nizami yazır: 515-520
شعر به من صومعه بنیاد شد شاعری از مصطبه آزاد شد زاهد و راهب سوی من تاختند خرقه و زنار در انداختند
515-520
________________________
30 Məhəmməd Füzuli, Əsərləri, 2-ci cild, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, Bakı-1958, s.51
Şeirin mənzilini mən hücrəyə köçürdüm, Şairliyi meyxanadan azad etdim.
Zahid və rahiblər mənə tərəf qaçdılar, Zünnar və xirqəni çıxarıb atdılar.31
Bu sətirlərdə Nizami öz poeziyasının dinindən asılı olmayaraq hamıya aid olduğunu vurğulayır, bildirir ki, yazdıqları təkcə xirqə geyinən müsəlman sufilər üçün deyil, bellərinə qıldan toxunmuş kəmər – zünnar bağlayan məsihilər- xristianlar da bu poeziyadan faydalana bilirlər. “Zünnar ilə xirqənin atılması”nı etiqadi sərhədlərin və şərtiliklərin Nizami şeirində əriməsi kimi də anlamaq lazım gəlir.
Xosrov və Şirində Rəbbinə üz tutaraq 130
اگر دین دارم و گر بت پرستم بیامرزم بهر نوعی که هستم
130
Dindar olsam da, bütpərəst olsam da,
Hər növdən olsam da məni bağışla.32
deyib Allaha etdiyi münacatında isə diqqəti həm də o çəkir ki, dindar olmaq hələ Tanrı nəzərində yaxşı olmaq deyil, dindarın da əməllərinə görə bağışlanmaya ehtiyacı var. Eləcə də haqq dinində olmayanların Tanrıdan bağışlanmaq payı.
Xəmsədə dinindən, dilindən, etiqadından, eləcə də sosial mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hamıya ünvanlı sevgilərin parlaq bədii, fəlsəfi, ruhaniyyəli təlqinlərində Nizaminin sənət elçisi kimi öz müəllif siması da bərq vurur. Bununla belə həqiqətdir ki, mütəfəkkir şair mədəni müxtəlifliyə munis olduğu qədər də kosmopolitizmdən uzaqdır. Uzaqdır ki, etnik kökünü fəxarətlə vurğulayaraq Həbəş sözü ilə timsallandırdığı qaranlıq mühitə alternativ kimi əziz tutur:
ترکیم را در این حبش نخرند الجرم دو غبای خوش نخورند
Mənim türklüyümü Həbəşistanda almırlar,
____________________
31 Nizami, Sirlər Xəzinəsi, ELM Nəşriyyatı, Bakı-1981, s.56, filoloji tərcümə Rüstəm Əliyevindir.
32 Nizami Gəncəvi, Xosrov və Şirin, ELM nəşriyyatı, Bakı-1981, s.31, filoloji tərcümə Həmid Məmmədzadənindir.
Odur ki, mənim ləzzətli dovğamı yemirlər.33
Bu sətirlərin başqa bir filoloji tərcüməsi “torkeyəm ra”nı “mənim türklüyüm” deyil, “mənim türkcəmi” kimi təqdim edir:
Mənim türkcəmi bu Həbəşdə (cəhalətdə) almırlar, Naçaram, xoş dovğanı yemirlər.34
Hər iki halda Nizaminin etnik mənsubiyyətinin aşkar ifadəsi var. Və göründüyü kimi, mütəfəkkir şair o sətirləri yazanda türklük mənsubiyyətinə aid atributlar özünün Xəmsə müəllifi kimi həm aşiqi, həm filosofu, həm xadimi olduğu çoxmədəniyyətlik mühitində yerini hələ tutmamışdı. Heç şəksiz ki, onun sətirlərindən parıltısını gördüyümüz bir arzusu da həmin mühitin türk dili və mədəniyyəti ilə layiqincə tamamlanması idi.
_______________________
33 Nizami Gəncəvi, Yeddi gözəl, ELM nəşriyyatı, Bakı-1983, s.44, filoloji tərcümə, izahlar və qeydlər professor Rüstəm Əliyevindir.
34 Zəhra Allahverdiyeva, Müasir Azərbaycan Nizamişünaslığının Prioritet Məsələləri, Elmi İş (beynəlxalq elmi jurnal) / Scientific Work (International scientific journal), 2020, #10/59, s.11
