Nəriman QASIMOĞLU. Vəhy təhkiyəçisinin müəllif “biz”i

Müasir ərəb ilahiyatçıları da eyni yanaşmanı əsas götürərək “Biz”in əsaslandırılmasında daha çox “ehtiram və şərəf” məfhumlarına istinad edir və vurğulayırlar ki, ərəbcəsi “nəhnu” olan “biz”dən dünyəvi həyatda istifadə edən şəxsin niyyəti özünə böyüklük, əzəmət qazandırmaqdır. Eləcə də Oxuda bu qrammatik məntiqin uzantısını Rəbbə aid bilərək bildirirlər ki, O Özünü ehtişamlı olmağın ən ali təmsilçisi kimi tanıtdığına görə bir çox ayələrdə “Biz” əvəzliyinə üstünlük verir.

Beləliklə, “Biz”in O-nun şəninə layiq “ehtiram və şərəf”in ifadəsi kimi işlədilməsinə istinad edənlər Rəbbin yüksək məqamını vurğulamaqla özünütəqdim tövrü ilə  dövlət başçılarının özlərini “biz” deyə təqdimi arasında parallel aparırlar. Yəni bir dövlət başçısı, ölkə şahı, monarxı zati-ali olaraq özünə “biz” deyirsə, Tanrı da bütün kainatın sultanı, zati-alisi, ən ali zatı, varlığı kimi Özünə “Biz” deyir.

Fərqli yanaşma da var: kainatda yaradılış prosesi, yaradıcılıq fəaliyyəti davamlı olduğuna görə bu davamlılıqda Tanrı tək olsa da, yaradılanlarda Öz təcəllilərinin təmsilçisi kimi Oxuda müəllif “Biz”indən istifadə edir: “Məgər o dananlar görməzmiydilər, bitişikdi göylərlə yer, Biz ayırdıq onları. Hər canlı nəsnəni sudan yaratdıq. Yenəmi inanmaq bilməyir onlar? Yırğalanıb sizi silkələr deyə yer, lövbər-dağlar yaratdıq yer üzündə. Burada dərələr, yollar açdıq, bəlkə tapa bilələr yönümlərini” (21:30-31).

Rəbbin təcəlli çoxluğunu O-nun kainat idarəçiliyində qoyduğu qanunlarla, bu qanunların işləkliyi ilə də əlaqələndirirlər. Daha çox ekoloji teologiya tərəfdarlarının uyğuladığı yanaşmadır. Təlqinlənir ki, təbiət, varlıqlar aləmi Tanrı təcəlliləri olaraq O-nun qanunları ilə idarə edilir. Rəbb bunların əhəmiyyətini işarələmək istədiyinə, bunları davamlı yaradılış və fəaliyyət proseslərində Özünə yardımçılar qismində gördüyünə görə Oxuda “Biz” heyəti ilə çıxış edir. Türkiyəli ilahiyyatçı, mərhum Yaşar Nuri Öztürk bir video müsahibəsində Rəbbin müəllif “Biz”ini kainatda istifadəsindəki sistemi şərəfləndirmək istəyi ilə izah edir (videoya bax: https://www.youtube.com/watch?v=v0_9wUinJn4 )

Çox zaman belə bir yozuma da yer verilir ki, Rəbbin zatına aid ayələrdə – məsələn: “Yetirin yerinə Mənə olan əhdi” (2:40):  “Anın Məni, anım sizi” (2:152); “Tövbəni
qəbul eyləyən, rəhim Mənəm, Mən!” (2:162) – “Mən”,  sırf yaradılış prosesinə, eləcə də ilahi  fəaliyyətin başqa növlərinə dair ayələrdə “Biz” keçir. Ona görə “Biz” ki, Rəbbin həyata keçirdiyi proseslərdə iştirakçı vasitəçilər var. Dolayısı ilə, birincilərdə vasitəçilik qəbul edilmir, ikincilərdə edilir. İkincilərə aid istinad edilən bir ayə Oxu-nun nüzulu ilə bağlıdır: “Biz bunu canlı bir Oxu olaraq endirdik…” (12:2). İddia belədir ki, Məhəmməd Seçilmişə endirilən vəhylər mələk Cəbrail vasitəsilə ona çatdırılırmış deyə burada “Biz” işlənir (Oxu-da Cəbrayılın bu işi barədə aydın anlamlı ayəyə rast gəlinmir).

Yanaşmalardakı qənaətlərin maraqlı tərəfləri olduğu kimi tənqidə məruz qala biləcək ayrıntıları da var.

Öncə dünyəvi hökmdarla kainatın hökmdarı arasında paralel aparmaqla ifadə edilən dəlilə toxunaq.

Ondan başlayaq ki, adi qrammatik məntiqlə Oxu-da Rəbbə aid “Biz” varsa, həmin paraleldən gələn məntiqlə “Siz” niyə olmasın? O-na ünvanlı dualar, xitablar Oxuda bir qayda olaraq “Sən”ədir. Bir istisna var, bu barədə bir az sonra.

İnananlar əziz bildikləri uca Varlığa “Sən” deyə xitab edirlər. Aləmlərin – ən nəhəng görülən-görülməzlərdən tutmuş ən xırda görülən-görülməzlərin Rəbbi Özünə “Siz” deyil, məhrəmliklə “Sən” dedirdir Oxuda. Ən kiçik məmləkətin belə hansı zati-alisi ona xitab edən məmuruna, təbəəsinə “siz” əvəzinə “sən”, yaxud “zati-aliniz” əvəzinə “zati-alin” dedirdər? Dedirdən olsa belə, düzgün səslənməz. Təkcə qəbul edilən ənənəvi protokol qaydasına görə yox. “Siz” müraciəti dünyəvi həyatda həm də mədəni davranış normativinə daxildir, məhrəm olmadığın şəxslə məsafəli davranaraq, ona həm də hörmət qoyaraq “siz” deyirsən və deməlisən. İnsanı yaradan Tanrı isə ona məhrəmdir, ondan uzaq deyil. Burada Dədə Qorqud qəhrəmanlarından birinin dediyini xatırlamaya bilmirik: “Çox cahillər Səni göydə arar, yerdə istər. Sən xud möminlər könlündəsən”.

Az öncə qeyd etdiyimiz istisnaya gəlincə, bu, təhlilə çəkdiyimiz mövzunun məğzinə daha dərindən varmaq imkanı verir.

İnananlar surəsində (23) Ali Varlığın təkliyini dananlara aid bir ayə var: “Axır onların birinə ölüm gələrsə, deyər: “Rəbbim! Geriyə qaytarın məni, olsun ki, mən yararlı bir iş görüm o tərk eylədiyimdə”. Əsla! Bir sözdür də deyir o. Bir maneə dayanar arxalarında ta o günə qədər ki, dirçəldiləcəklər” (23:99-100). Ölümə düçar kafir şəxs Rəbbə “Rəbbim” deyə yalvarışla xitab edə-edə ayrıldığı dünya həyatına təkrar qaytarılmağını O-ndan dilərkən “qaytar” demir, “qaytarın” deyir.

Yeri gəlmişkən, Quranın başqa dillərdə açıqlama-tərcümələrinin əksəriyyətində feilin bu əmr şəkli orijinalda olduğu kimi cəmdə deyil, nahaq yerə təkdə keçir. Bu yazının müəllifliyindəki “Oxu –  Quran açıqlaması” istisna olmaqla Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş variantların hamısında bu yanlışlıq var. Rusca Quran tərcümələrində də həmin feil təkdədir. Türkiyə türkcəsində onlarla məalı da nəzərdən keçirərkən böyük əksəriyyətində bu yanlışlıqla rastlaşdıq. Yaxşı ki, onların arasında yuxarıda xatırlatdığım mərhum Yaşar Nuri Öztürkün tərcüməsi də daxil bir neçə istisnadan danışmaq mümkündür.

Oxu orijinalında Rəbbə ikinci şəxsin tək deyil, cəm əvəzliyi ilə bu müstəsna müraciətin izahını müsəlman aləmində tanınmış təfsirçilərin (Təbəri, İbn Kəsir, Nasir əs-Səədi, Məhəmməd ən-Nisaburi, Fəxr ər-Razi, Cəlaleyn əs-Suyuti, Bağavi, Qurtubi) yazılarında axtardıq və axtarışımızı asanlaşdıran internet resusları oldu. Bəzi müəlliflər toxunduğumuz qrammatik məqamı sadəcə diqqətsiz buraxmış, fikri kafirin ölüm anında Rəbbə yalvarışının, əhvalının səbəbləri və s. ayrıntılara yönəltmişlər. Bəziləri isə bizi maraqlandıran mətləbə diqqət ayıraraq kafirin ölüm anında Rəbbə “qaytarın” deməsini iki səbəblə əlaqələndirmişlər.

Birincisi, onlara görə, Rəbbin şəninin böyük tutulması ilə şərtlənir, çünki belə düşünürlər, bu böyüklüyü Rəbb Özü də müəllif “Biz”ində təqdim edir. Orta əsrlər müfəssirlərinin bu yanaşması ərəblərdə islamöncəsi cahiliyyə dövründən qalma və hazırda işlək bir davranış ənənəsindən qaynaqlanır. O ənənədən ki, təkdə olan ikinci şəxsə cəmdə halında müraciət ehtiram əlamətinin ifadəsi kimi qələmə verilir. Yuxarıda bunun hazırda mədəni davranış normativlərindən də olduğunu vurğulamışıq.

Din üləmasının yazılarında rastımıza çıxan izahlarda indi adi danışıq normativlərində yer alan bu ehtiramlı müraciət qaydasının vaxtilə güc, sərvət, hakimiyyət, ixtiyar sahibinə münasibətdə tətbiq edildiyi bildirilir. Ona görə ki, belə nüfuzlu şəxs sosial mənsubiyyəti aşağı olanlarla ünsiyyətdə özünü cəm halında “biz” deyə təqdim edirmiş ( https://al-maktaba.org/book/31616/63280 ). Cahiliyyə dövrü ərəb poeziyasından sitatlara da bu mənada istinadlar var. Həmin nümunələrin birində tək şəxsin özünü cəm halında təqdiminin ərəb patriarxal ailə ənənəsində yer aldığını da görürük. Məsələn, cahiliyyə dövrünün məşhur şairlərindən Əl-Cumeyh əl-Əsədi şeirlərinin birində zövcəsi Uməməyə xitab edərkən deyir: “Uməmə susdu, bizi dindirmədi…” (orada).

Əlbəttə, özünü “biz” adlandırıraq özünə “siz” dedirtmə ənənəsində təkəbbürdən doğan mənəvi-əxlaqi kəsirin də yer aldığı şübhəsizdir. Ərəb müəllifləri Oxudakı Rəbbin “Biz”inin izahı üçün cahiliyyə dövrü ənənəsinə istinadən bu təkəbbürü qeyri-ixtiyari olaraq Rəbbə də aid edirlər. Bəli, Oxu mətninin bir ayəsində Rəbbə xas isimlərdən biri orijinalda “mutəkəbbir”, hərfən tərcümədə “təkəbbürlük edən”, “kibrli”, “böyüklənən”dir: “Odur Tanrı, Ondan başqa ilah yox! Məlik, müqəddəs, sülh, inanan, qayğıcıl-baxan, güclü, tabe etdirən, böyüklənən! Tanrı ucalar ucası, ucasında o nəsnənin ki, ortaq qoşurlar” (59:23). Məsələ burasındadır ki, təkəbbür Oxu ayələrində insana aid  kontekstdə istər bu feili sifətlə, istər feilin bütün şəkillərində ifadə edilsin, məhz mənfi, xoşagəlməz, ilahi qınağa tuş gələn, kafirə xas mənəvi qüsur kimi təlqin edilir (16:23; 16:29; 40:35 və s.). Bəs bəndəsinə rəva görmədiyini Rəbb Özünə necə rəva bilir? Bunu belə izah edirlər ki, Rəbbin böyüklənməyini O-nun hər qüsurdan, eləcə də kafirlərin ona şərik bildiklərindən  uca olduğunu bəlirtmək istəyi kimi anlamaq lazımdır. Biz isə bu kontekstdə başqa bir yanaşmanı üstün tuturuq. Hesab edirik ki, aləmlərin Rəbbinin Oxuda yalnız bir ayədə “böyüklənən” kimi Özünütəqdimi mömin şüuruna deyil, kafir-bütpərəst şüuruna yönəlik məzmundadır. Bütpərəstin davranışı adətən təkəbbürlüdür və belə ola-ola özündən daha yüksək sosial statuslu birinin təkəbbürü eləsində qorxu, təzimetmə ovqatı yaradır. Başqa sözlə, Rəbbin təkəbbürü kafirin təkəbbürünü sındırmaq üçündür. Oxuda düşmən fəndgirliyi, məkrinə qarşı Rəbbin daha üstün və usta fəndgirliyi də vurğulanır ki, bununla kafirlərlərin möminlər əleyhinə qurduğu quramalar baş tutmasın: “Onlar fənd işlətdilər, Tanrı da fənd tərpəndi. Tanrı fənd quranların ən xeyirlisi” (3:54). Yeri gəlmişkən İslam əleyhdarları “Allahın məkri”, “Allahın fəndi”, “Allahın hiyləsi” kimi tərcüməyə gələn “məkru-llah” ifadəsini primitivcəsinə belə manipulyasiya edirlər ki, baxın, müsəlmanların kitabında onların Allahı məkrli olaraq da təqdim edilir. Kafir xüsusiyyətinə aid təkəbbürün, eləcə də məkrin-fəndgirliyin Rəbbin nümunəsində möminlər üçün dərsi ondan ibarətdir ki, düşmən təkəbbürü səni qorxutmasın, Rəbbinə sığınaraq sən onu qorxut, düşmən sənə qarşı məkrli plan işləyirsə, sən Oxu-lu ol, bilikli ol, ondan ağıllı tərpən, onun planını heçə çıxar və s.

Daha aydın olsun deyə bunu da qeyd edək ki, Tanrıya aid ismi-sifətlərin cəmində məzmunca bütçülərə qarşı olsa da, əlahiddə, kontesktdən kənar səslənişi neqativ assosiasiya yaradan nümunələr (üzərində dayandığım iki nümunədən əlavə “intiqam alan”, “cəza verən”…) mütləq azlıqdadır. Bunu Oxu fəlsəfəsində “pozivitizm” deyə vurğulayırlar.

Əlbəttə, Rəbbin müəllif “Biz”inin təkəbbürlə əlaqəli izahı qəbuledilməzdir. Təkcə ona görə ki, Oxu möminlərə bu əxlaqı sadəcə layiq bilmir. Daha pisi odur ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz ayədə təkəbbürü kafirin Rəbbə “Siz” xitabının izahında da O-na xas özəllik kimi ümumiləşdirirlər. Kafir-mömin fərqləndirilməsini unudaraq! Belədə nəzərə alınmır ki, ayələrdə Özünü “Biz” kimi tanıdan Rəbbə möminlərin müraciəti “Siz” deyil, “Sən” əvəzliyi ilədir. Yəni Onun birliyinə iman gətirənlər Rəbbin şənini böyük bilib uca tutur, amma O-na “Sən” deyə dua edirlər.

Kafirin Rəbbə “Siz” xitabının ikinci başqa səbəbi kimi isə onu vurğulayırlar ki, eləsi Rəbbə səslənəndən sonra cəhənnəm mələklərini görür və yalvarışını Rəblə birgə həmin mələklərə də ünvanladıqdan öncə “Rəbbim” deyirsə, istəyini Rəbb-mələklər heyətinə yönəldərək “qaytarın”la ifadə edir. Kafirin cəhənnəm mələklərinə müraciəti təsəvvür edilə bilsə də, Oxu mətninin məntiqi baxımından ağlabatan deyil, çünki ayələrdə mələk-insan dialoqu əsasən birtərəflidir: mələk insana xitab edir, insan isə cavabını Rəbbə ünvanlayır, mələyə yox (bax: 3:39-40; 3:45-47). Yeganə istisna İbrahim peyğəmbəri insan cildində ziyarət edən elçi-mələklərlə onun söhbətidir (11:69-73; 15:51-65).  Sözü gedən ayə isə mələk-insan dialoquna deyil, insan-Rəbb dialoquna aid epizodu təsvir edir.

Kafirin “qaytarın” ifadəsinin izahı üçün Oxu məntiqinə daha uyarlı bildiyimiz iki fərqli məqam üzərində dayanaq.

Əvvəla, Oxu-da “kafirlər” deyə tanıdılanlarlar inancsız deyillər. Onların da inandığı dəyərlər sistemi, başqa sözlə, dini var (109:6). Rəbbə şərik qoşduqlarına görə müşriklərdir, küfr yiyələridir. Tarixdən bəllidir ki, islamaqədərki ərəblər Allahı ilahlar panteonunda baş ilah kimi təsəvvür edir və kainatı O-nun yaratdığına inanırdılar. Bununla belə ona da inanırdılar ki, tapındıqları aşağı ranqlı bütlər onları O əlyetməz, görünməz Varlığa yaxınlaşdırmaqla mükəlləfdirlər. Kafir üçün Rəbb ilahlar cəminin içindədir. Oxu-da sözü gedən kafir Tanrıya şərik qoşanların bir növ ümumiləşdirilmiş obrazıdır və bu obraz müraciətini inandığı panteonun başında duran Allaha edirsə də, yardımı həm O-ndan, həm bütlərindən umduğuna görə “qaytarın” deyir. Dünya həyatına qaytarılmanın mümkünsüzlüyünü bildirən başqa bir ayə də var ki, kafiri ölüm haqlayanda onun bütlərə müraciət faktını təsdiq edir: “Onlara deyildi: “Qoşduğunuz ortaqları çağırın”. Çağırdılar və o çağırdıqları cavablaya bilmədilər onları, əzabı görmüşdülər. Kaş öncədən doğru yola gələydilər” (28:64).

Bu ayədən göründüyü kimi, Oxu-nun söz saldığı bütlər təkcə daşdan, ağacdan yonulmuş bütlər deyil, həm də canlı varlıqlardır, “əzabı görmüşdülər” deyə tanıdılırlar. Daş, ağac və s. əzabı necə görə bilər?! Aydındır ki, universal Oxu mətni və məntiqi bütlərin insanlar qismində  ümumiləşdirildiyini təxmin etməyə imkan verir. Tanrıya təslimolmaya şərik tutulan insana təslimolma – bütçülüyün bu müasir təzahürü əxlaqi mənfiliklərlə yüklü həyat və düşüncə tərzi də doğurur. İnsana təslimolma şirkinin daşıyıcısı kafir dar ayaqda, ölüm anında həyatı boyu gəlişdiryi yaltaqlıq vərdişindən kainatın Yaradıcısına müraciət edərkən də əl çəkə bilmir: O-na ehtiram göstərirmiş kimi “Siz” əvəzliyi ilə yalvarışda bulunur (bir növ tapındığı müdiri, rəisi, başçısı, şahı ilə də hər zaman rəsmiyyətlə “siz”lə danışdığı sayaq!), O-na həqiqi təslimolmuşlar sayaq məhrəmliklə “Sən” demir (necə desin, O-ndan uzaq düşmüş axı!).

Yenə qayıdaq müəllif “Biz”i yozumunun Rəbbin Öz ehtişamı, əzəmətini bildirmək istəyi ilə bağlı əsaslandırmaya. Sual yaranır: Rəbb Öz böyüklüyünü məhrəm bəndələrinə bildirmək üçün Özünə niyə “Biz” desin? İmanlı bəndə oxuduğu vəhylərdən də,  imanından doğan təsəvvürdən də bilir axı O-nun ehtişamını, əzəmətini, böyüklüyünü. “Göylərlə yerin yaranışı barədə düşüncələrə dalan” həmin bəndə dilə gəlib deyir Oxu-da: “Rəbbimiz! Sən bunu boşuna yaratmadın. Sən ucalar ucası!” (3:191).

Din üləması “Biz”i əsaslandırmaq üçün O-nun adlarının çoxluğuna işarə edirlər. Tanrı sifətlərinin (ənənəvi təsəvvürdə Tanrının şərti olaraq 99 adı) çoxluğuna dayanan dəlil də inandırıcı səslənmir. Elə təkcə bu ayəyə diqqət yetirmək yetər, niyəsi aydın olsun: “And olsun, şərəf verdik Adəm oğullarına. Quruda, dənizdə daşıdıq onları, xoşluqlardan ruzilər verdik onlara. Yaratdıqlarımızın bir çoxundan üstün tutduq onları” (17:70). Səslənən feillərin hərəsi ayrıcalıqdadır, Tanrıya aid bir fəaliyyəti bildirir. “Şərəf verdim”, “ruzilər verdim”,  “üstün tutdum” deyilsəydi də normal səslənərdi, təbii. Yəni tək Rəbbə aid eidlən “şərəfləndirən”, “ruziləndirən”, “üstün tutan” feili-sifətlərin çoxluğu müəllif “Biz”inin izahı üçün əsas götürülə bilməz.

Yaradılışın davamlılığına istinad edən “dəlil” isə, ümumiyyətlə, tənqidə dözümsüzdür. Mütləq Ali Varlıq bu davamlılıqda şəriksiz yaradılış müəllifidirsə və ayələrin çoxunda bu şəriksizlik “O” əvəzliyi ilə doğrulanırsa, nəyə görə ifadəyə “Biz”lə qoyulsun? Sonsuz proseslər çoxluğu sahibinin sadəcə mütləqliyi həmin dəlili mənasız edir.

Tanrının zatına aid ayələrdə – “Yetirin yerinə Mənə olan əhdi” (2:40); “Anın Məni, anım sizi” (2:152); “Tövbəni qəbul eyləyən, rəhim Mənəm, Mən!” (2:162) –  “Mən”in, yaradılışa, hər hansı ilahi  fəaliyyət növünə dair ayələrdə isə “Biz”in keçdiyinə istinad edənlərin də dəlili zəifdir. Məsələn, “Mən cinləri, insanları yalnızca o üzdən yaratmışam ki, Mənə qulluq qılalar” (51:56)  ayəsində Tanrı zatı nəzərdə tutulursa (ibadətin təkcə ona aid olduğunu vurğulamaqla bağlı) və bu üzdən də “Mən”dən istifadə edilirsə, həmin ayədəcə yaradılış barədə məlumatda da “Mən” keçir axı. Hərçənd xeyli başqa ayələr var ki, cinlərlə insanların yaradılışının müəllifi “Mən” deyil, “Biz”dir (15:27; 49:13 və s.).

Ayələr O-nundur. Fəqət O, bir ayədə “Mənim ayələrim” (7:35) deyirsə, niyə digərində “Bizim ayələr” (2:39) də desin? Birində mütləqliyin ifadəsi, digərində əzəmətinin dəmi vurğulanması üçün?

Əmr yiyəsi, hökm yiyəsi təkdir, O-dur. Amma ayələrdə hansısa əmr veriləndə bu, “Biz”dən bir əmr (44:5), hökm veriləndə bu, “hökmümüz” (28:44) olur. Söhbət sadəcə ilahi əmrin yerinə yetirilməsi, qərarın icrasından getmir ki, proses kimi nəzərdə tutulsun və prosesə təkan verənlə  O-nun qanunlar sistemi “Biz” heyətində birgə fəaliyyət göstərirmişlər kimi təsəvvür edilsin. Məsələ Ali Qanunvericinin Özündən gələn, hələ icrasına başlanmamış, Mütləq Ali Şüurun müzakirəsiz və şəriksiz qəbul etdiyi qərarla bağlıdır: “bir işə qərarlısa, ona sadəcə “ol” deyəsi, o da olası” qərarı ilə (3:47). Bəs bu halda nəyə görə yenə “Biz” əvəzliyidir işlənən?

Oxu-da bir ayə var ki, “Biz”i əsaslandırmağa yönəlik istər Tanrı adına çoxluğu, təcəlli bolluğunun şərtləndirdiyi, istər kainat idarəçiliyində O-nun istifadə etdiyi qanunlar sistemi, istər də mələklərin vasitəçiliyi, yaxud iştirakı ilə bağlı dəlillər olsun – bunların üstündən xətt çəkir: “And olsun, insanı yaratdıq da bilirik nəfsi ona nə pıçıldayır. Biz ona şah damarından da yaxın” (50:16).

Hesab etsək də ki, ayənin birinci cümləsində müəllif “Biz”ini Rəblə birlikdə insan yaradışılışında iştirakçı elementlər kimi (can, ruh, su, torpaq, nütfə və s.) nəzərdə tutula bilənlər şərtləndirir, ikinci cümlədəki “Biz”in insana şah damarından da yaxın məhrəmlikdə olduğundan əlahiddə bir “Mən” kimliyini sezməmək olmur. Məhrəm yaxınlığın ifadəsində əzəmət və ehtişamın vurğulanmasına ehtiyacmı var ki, buradakı tərəflərdən biri hökmən “Biz” olsun? Məhrəm yaxınlıqda iki tərəfdən (Tanrı-insan) birinin qrammatik cəmdə təqdimi də sual yaradır: bu halda yenə niyə “Mən” yox, “Biz”? Bir halda ki, Rəbbin “Biz”inə müraciət edən insan ümumilikdə ona dəvətlidir ki, “Sən” desin. Ayə “Mən ona şah damarından da yaxın” kimi verilsəydi, məhrəmliyin ifadəsi daha uyğun səslənməzdimi?

Hədis üləması və ənənəvi islami düşüncə sahiblərinin nəzərdən qaçırdıqları iki məqam var.

Bütün vəhy dinləri kimi Tanrıya təslimolma (islam sözü ərəbcədən tərcümədə belədir) dininin Oxu ifadəsindəki variantı da Tanrı-insan münasibətlərini ilk növbədə əxlaqi müstəvidə tənzimləyir. Başqa sözlə, Oxu öz oxucusuna ilk növbədə əxlaq dərsi keçir. Vəhyləri müəllifindən alan Məhəmməd Seçilmişin də peyğəmbərlik missiyası bu dərsin çatdırışlarını həyata keçirməkdən ibarətdir ki, ona müraciətlə deyilir: “Və doğrudan-doğruya, sən ulu bir əxlaq özülündəsən” (68:4).

Məsələyə bu aspektdən yanaşmayanların tənqidini yuxarıda təqdim etdik. Nəzərdən ilk növbədə qaçırılan odur ki, Oxu-da Ali Yaradanın daha çox “Biz” təqdimi həmin əxlaq dərsinin içindədir. Rəbb insanlara Öz nümunəsində “mənəm”likdən, eqoizmdən uzaq olmağı təlqin edir. Hər şeyi yaradan Özü çox zaman “Mən” deyil, “Biz” deyirsə, yaradıcılığı ilə, fəaliyyəti ilə, mütləqliyi ilə, “Mən”i ilə müqayisədə çox kiçik olan insan niyə də hər fürsətdə “mən-mən” deməlidir? Özünə “Sən” dedirdən Tanrı yaratdığı insanla Özü arasında məhrəmlik yaratmaq, Tanrı-insan münasibətlərini bu məhrəmlik müstəvisində sürdürmək niyyətində ola-ola insana bu münasibətlərdən kənarda, ictimai həyatdakı davranışlarını da tənzimləməkdən ötrü nümunə göstərir.

Oxucuda sual doğa bilər. Oxu-nun orijinal dili ərəbcə və adları yuxarıda qeyd edilən və istinad verilən müəlliflərin əksəriyyəti ərəblər ola-ola onlar “Biz”də bu təvazö elementini niyə sezə bilməmişlər və bəlkə başqa dillərdən, eləcə də Azərbaycan dilindən fərqli olaraq ərəb dilində danışanlar üçün fərdin özünə “biz” deməsi heç bir halda təvazökarlığı ifadə etmir? Xüsusən  yuxarıda istinad etdiyim ərəbcə ədəbiyyat nümunələri kontekstində baxanda ki, “Biz” ehtişam, böyüklük mənasının təlqini kimi izah edilirsə də təkəbbürlü davranışdan xəbər verir kimi yozula bilir.

Maraqlıdır ki, ötən əsrin əvvəllərindən etibarən ərəb dili mütəxəssisləri  arasında  fərdin özünü təqdimində “biz”ə üstünlük verməsinə dair gedən polemikada bu cəm əvəzliyinin təvazökarlıq aspekti də vurğulanmağa başlamışdır (Abu Bəkr əl-Ayadi. Damiru-l-cəm əm damiru-l-mufrad. Əl-arab. 19 əbril, 2018). Aydındır ki, bu yanaşmaya üstünlük verənlər din üləması yox, sadəcə dilçilərdir. Yəni müasir ərəb dilində danışanlar üçün də fərdin “biz” əvəzliyindən istifadəsi təvazökarlığın əlaməti kimi üstünlük qazanmaqdadır.

İndi “mən belə hesab edirəm ki…”, “mən vaxtilə demişdim ki…” qəbilindən qeyri-təvazökar ifadələrə bir çoxlarının yazılarında, nitqlərində tez-tez rast gəlirik. Hələ başqasının fikirlərini istinadsız-filansız öz adlarından “mən” ədası ilə car çəkənləri demirik. Belələri üçün ən gözəl təvazökarlıq dərsi Oxu-da Rəbb adından tez-tez səslənən “Biz”dir!

“Biz” –  Oxu-da vəhy təhkiyəsinin müəllifidir.

Elmi, publisistik yazılarda müəllif “biz”i xeyli işləkdir. Bu qəbildən müəllif “biz”ini “təvazökarlıq formulu” adlandıranlar da var (Русская грамматика. Академия наук СССР, Институт русского языка –  М.: Наука, 1980.  С.534  § 1278).

“Təvazökarlıq formulu”nun xitab edilənləri inandırmaq təyinatından da danışmaq yerinə düşər. Elmi-publisistik yazılarda “mən” əvəzliyindən istifadə yalnız o halda məqbul sayılır ki, müəllifin daha çox şəxsi ilə bağlı epizodlara şamil edilsin. Oxu-da Rəbbin “Mən” təqdimini O-nun əsasən zatına aid bilənlərin yozumu bu bağlamda bəraətli görünür.

Dilçilər fərdə aid müəllif “biz”inin təmsilçiliklə bağlı işləkliyinə də diqqət yönəldirlər. Məsələn, siyasi-ictimai tədbirlərdə çıxış edən fərdlər nitqlərində müəllif “biz”inə ona görə üstünlük verirlər ki, danışdıqlarını təkcə öz adlarından deyil, təmsil etdiklərinin adından vurğulasınlar və bununla auditoriyanı dediklərinə inandırmağa çalışsınlar. Oxu-da Rəbbin müəllif “Biz”inə bu funksiyanın da uyğun gəldiyini vurğulamaq mümkündür.

Rəbbin müəllif “Biz”i həm də yaratdığı bütün varlıqlar aləminin mütləq təmsilçisidir ki, aləmlərin Rəbbidir (1:2). Oxuda bu təmsilçiliyin inandırmaq funksiyasını aşkaranə təsdiqləyən bir məqam da var: Rəbb bəzi vəhylərinə sadəcə Öz andlarını, bəzən isə yaratdıqlarına verdiyi andları da daxil edir. Çoxsaylı belə nümunələrdən bir neçəsini sitat gətirək: “And olsun, səndən öncəki elçilər də yalanlanmış idilər…” (6:34); “And olsun, Biz onlara bir Yazı gətirmişik, açıqlamışıq bunu bir elm ilə…” (7:52); “And olsun hikmət dolu Oxuya, sən, şübhəsiz, göndərilmiş elçilərdən birisən…” (36:2-3); “And olsun o səf-səf düzülənlərə, o hay vurub qovanlara, o Anım oxuyanlara, birdir sizin İlahınız, şübhəsiz” (37:1-4); “And olsun aydınladan Yazıya, bərəkətli bir gecədə endirmişik Biz onu” (44:2-3); “And olsun səhərə, and olsun durğun gecəyə, Rəbbin sənin tərkini heç qılmamış, sənə heç darılmamış” (93:1-3).

Digər yandan, vəhy təhkiyəçisinin “Biz”ndə aləmləri təmsillə yanaşı onlardan istifadə də diqqətə alına bilər. Ancaq burada bir incə nüansı nəzərdən qaçırmaq olmaz. O-nun yaratdıqlarında Özünün təcəlli çoxluğu ilahi qərar qəbulunda, Rəbbin işində, əmrində, hökmündə şəriklik anlamında iştirakdan söhbət gedə bilməz. Kainat idarəçiliyi və yaradılışı prosesində bu çoxluqdan istifadə həqiqətinə bu çoxluğun sadəcə əlahiddə iştirakı iddiasını qarışdırmaq olmaz! Haqqında  yuxarıda bəhs etdiyimiz bu yanlış yanaşma bütçülüyə təkan verə biləcək məzmundan xali deyil.

Oxu-da müəllif “Biz”i bəzən imanlı oxucusunu da təmsil edərək öz içinə alır. Özəlliklə o ayələrdə ki,  mənəvi-əxlaqi məzmunlu bəzi ilahi çatdırışları inanışlı oxucusu adından ifadə edirmiş kimi vurğulayır. Bununla da oxucusu insana özünü psixoloji baxımdan bir növ müəllif “Biz”inin içində hiss etmək imkanı qazandırır.

Nəhayət, yuxarıdakı dəlillərimiz vəhy təhkiyəçisinin müəllif “Biz”inin iki təyinatını şərtləndirir: insanları təvazökarlığa səsləyərək böyüklənmədən uzaq durmağa təşviqləmək; Rəbbin aləmlərin təmsilçisi qismində insanları vəhylərinə inandırmaq.