Pərvanə BAYRAMQIZI. Əbədi və ədəbi ehtiyac

Seç­di­yi sə­nə­tin də­rin­lik­lə­rin­dən xə­bər­dar olub, ya­rat­dı­ğı iş­lər­lə ta­nı­nan kəs­lə­rə öz adıy­la de­yil, “ay us­ta” de­yə mü­ra­ci­ət edir­lər. On­la­rın ad­la­rı da, so­yad­la­rı da “us­ta” olur. İş gö­rən hər ada­ma da us­ta de­məz­lər. Us­ta gə­rək us­ta ol­sun (Al­lah na­şı­sın­dan sax­la­sın.) Ədə­biy­ya­tın da “söz us­ta­la­rı” var. Ha­zır­ca­vab­lı­ğı ilə se­çi­lə­nə, mən­tiq­li fi­kir söy­lə­yə­nə bu adı xalq özü ve­rir. Ya­zı­çı da söz us­ta­sı­dır. Daş ki­mi söz­lər­lə iş­lə­mək elə də asan de­yil, gə­rək on­la­rı daş­yo­nan bal­ta ilə (re­dak­tə) elə dü­zəl­də ki, ürə­yə ya­ta.

Yaz­maq özü­nü­təq­di­met­mə de­mək­dir. Di­gər tə­rə­fi­ni nə­zə­rə alan­da isə baş­qa­sı­nın hə­ya­tı­na ədə­bi mü­da­xi­lə­dir. On­da ya­zı­çı­la­rı “ədə­bi və­kil­lər” də ad­lan­dır­maq olar. On­lar da in­san­la­rın prob­lem­lə­ri­ni çöz­mə­yə ça­lı­şır­lar. Ağır möv­zu­la­rın “yü­kü­nü da­şı­yır”, üs­tə­lik, baş­qa­la­rı­nı da bu­na sövq edir­lər. Dost-ta­nı­şın, yad in­san­la­rın hə­ya­tın­da baş ve­rən­lər ya­zı­çı alə­ti ilə yo­nu­lub, müx­tə­lif “fi­qur­la­ra” sa­lı­nır.

Ya­zan şəx­sin sir­ri ol­mur. Ürə­yin­də nə­yin­sə yı­ğı­lıb qal­ma­sı­na özü im­kan ver­mir. Duy­ğu, ar­zu, tə­xəy­yül, mü­şa­hi­də… nə ol­sa, çə­kib qə­lə­mə gə­ti­rir. On­la­ra “bel bağ­la­yıb” ba­şı­na gə­lə­ni söy­lə­mək “risk­dir”. Öz­lə­ri­nin hər şe­yi­ni sö­zə çe­vi­rən öz­gə­nin­ki­nə das­tan qo­şar. Bir də gör­dün, da­nış­dıq­la­rın odur ey, el-alə­min di­lin­də oba-oba, öl­kə-öl­kə gə­zir.  Özü də müx­tə­lif dil­lə­rə çev­ri­lə­rək.

Ya­zı­çı­ya yaz­ma­ğı qa­da­ğan et­mək, bi­lir­si­niz­mi, nə­yə bən­zə­yi­r?

Bu­nu də­rin­dən hiss et­mək üçün ya em­pa­ti his­sin güc­lü ol­ma­lı­dır, ya da gə­rək özün onu ya­şa­ya­san. Pri­mi­tiv nü­mu­nə sa­yıl­sa da, mü­qa­yi­sə üçün əl­ve­riş­li ol­du­ğun­dan de­yim ki, bu, su­da ya­şa­maq üçün ya­ra­dıl­mış ba­lıq­la­rı qu­ru­ya bu­ra­xıb ça­ba­la­ma­sı­na ta­ma­şa et­mək kimidir.

Ça­ba­la­mı­şam il­lər­lə…, yaz­maq mə­nim üçün asan ol­ma­yıb. İs­te­dad­la iş bit­mir. Bə­zən zəh­mə­tin də ro­lu ol­mur. Yaz­maq üçün ən əsası yan­lış mə­kan­dan, yan­lış in­san­lar­dan uzaq dur­maq va­cib imiş.

De­yir­lər, Emil Zol­ya ya­zan­da özü­nü stu­la bağ­la­yır­mış. Bu­nun han­sı zə­ru­rət­dən irə­li gəl­mə­si­ni dü­şün­mə­yə, təh­lil et­mə­yə gə­rək yox­dur. İs­te­dad­lı in­san hər cür qey­ri-adi key­fiy­yə­tə ma­lik olur. Əs­lin­də, ya­zı­çı­la­ra xas olan cə­hət­lər qey­ri-adi he­sab edil­mə­mə­li­dir. Bu, on­lar üçün adi dav­ra­nış qay­da­la­rı­dır. Bir ya­zı­çı ha­mı­nın şən­lən­di­yi məc­lis­də qa­nı­qa­ra olur, qə­fil­dən çı­xıb ge­dir­sə, de­mək, ət­ra­fın­da­kı­lar­dan fərq­li ola­raq o, özü­dür. Demək, ona xoş ol­ma­yan nə­lər­sə var, hiss edir ki, hə­min an vax­tı­nı düz­gün də­yər­lən­dir­mə­yib, yan­lış mə­kan­da­dır. Bu “səh­vi­ni” dü­zəlt­mək onun üçün asan­dır. Ol­du­ğu ye­ri tərk et­mək­lə hər şe­yi qay­da­sı­na sa­lır. Tə­bii ki, üz tu­ta­ca­ğı ün­van ya­zı ma­sa­sı­dır. Onu gö­rə­cək, to­xu­na­caq, özü­nü hə­min məc­lis­də­kin­dən də gö­zəl yer­də hiss edə­cək. Bəl­kə, lap elə stu­lun al­tın­da ya­zan ya­zı­çı da var. Bü­tün bun­lar kön­lü­nü sö­zə ver­miş­lər üçün adi şey­lər­dir. Ən gö­zəl dün­ya sə­nət­kar­la­rın dün­ya­sı­dır, is­tər şa­ir, rəs­sam, is­tər­sə də ya­zı­çı, mu­si­qi­çi ol­sun. Həmin dün­ya­ya on­la­rın öz­lə­rin­dən baş­qa mil­yon in­san şə­rik olur, hət­ta əl­lə­rin­dən də alır­lar, se­vən­lər də, tən­qid edən­lər də olur. Bü­tün bun­lar ya­zar­kən, çə­kər­kən, bəs­tə­lə­yər­kən on­la­rın ağıl­la­rın­dan keç­mir. Bil­mir­lər, əsər­lə­ri­nə gö­rə on­la­rı se­və­cək­lər, yox­sa lə­nət­lə­yə­cək­lər? Bil­dik­lə­ri bir­cə şey var – ya­rat­maq!

Vla­di­mir Na­bo­kov de­yir: “Mə­nim ya­ra­dı­cı­lı­ğım­da əh­va­li-ru­hiy­yə ön plan­da du­rur. Ke­fim var, ya­zı­ram, yox­dur – yaz­mı­ram. Ro­man­la­rı­mın ide­ya­sı göz­lə­nil­mə­dən do­ğu­lur. Bir də­qi­qə­nin için­də. Qə­lə­mi alı­ram əli­mə, hər şey baş­la­yır və­rə­qə ax­ma­ğa. Ro­man əv­vəl­cə bey­nim­də ya­zı­lır, qa­lır tex­ni­ki pro­se­si ye­ri­nə ye­ti­rib, onu və­rə­qə kö­çür­mək. Zən­nim­cə, ya­zı­çı qəh­rə­ma­nı­nı ad­dım­ba­ad­dım iz­lə­yib özü­nü onun və­ziy­yə­ti­nə gə­ti­rir­sə, udu­zur. Qəh­rə­ma­nı ra­hat bu­rax­maq la­zım­dır. Qoy öz bil­di­yi­ni elə­sin. Elə ya­zı­çı­lar var ki, bu işə sə­nət ki­mi ba­xır­lar, hər gün əy­lə­şib 5-10 və­rəq yaz­ma­ğı borc bi­lir­lər öz­lə­ri­nə. Mə­sə­lən, mən bə­zən 12 sa­at otu­rub ya­zı­ram, bə­zən də ay­lar­la yaz­dıq­la­rı­mı dü­zəl­di­rəm. Bir az tən­bəl­li­yim də var”.

Bu da bir üs­lub­dur.

Bö­yük in­gi­lis şai­ri Con Mil­ton (1608-1674) ba­şı­nı ar­xa tə­rə­fə əy­mə­miş şe­ir ya­za bil­məz­miş.

He­min­qu­ey – ayaq üs­tə du­ra­raq, Bet­ho­ven – otaq­da gə­zi­şə­rək dü­şü­nüb, ide­ya­nı for­ma­laş­dı­rıb, yal­nız on­dan son­ra ka­ğı­za kö­çü­rər­miş.

Çarlz Dik­kens ya­zı ma­sa­sı­nın ar­xa­sın­da əy­lə­şər­kən üzü­nü şi­mal tə­rə­fə çe­vi­rər­di. O, be­lə zənn edir­di ki, Şi­mal qüt­bü­nün maq­nit sa­hə­si ya­ra­dı­cı­lı­ğa müs­bət tə­sir edir.

(“Kay­zen” –  İl­yas Hə­sə­nov, El­la­da Hə­zi­ye­va­nın “Əs­lin­də on­lar kim­di­r?” ki­ta­bın­dan)

Fərq­li üs­lub­lar­dan çox yaz­maq olar. Nə qə­dər ya­zan var­sa, bir o qə­dər də üs­lub var. Ya­zı­çı­nın pa­yı­na dün­ya ma­lın­dan beş-on kəl­mə söz dü­şüb. Onu ne­cə iş­lə­də­cə­yi is­te­da­dın­dan ası­lı­dır. Ya kor­la­ya­caq, ya da sö­zə hə­yat ve­rə­cək. On­la­rın is­tə­di­yi tək­cə dinc­lik və yaz­maq­dır. O qə­dər də bö­yük is­tək ol­ma­yan bu mə­qa­mı hər də­qi­qə tap­maq ol­mur. Mə­sə­lən, mə­nə hə­lə­ ki is­tə­di­yim an­da ma­sa­ya ya­xın­la­şıb yaz­maq qis­mət ol­ma­yıb. Nə qə­dər qə­ri­bə gö­rün­sə də bu “pis şey”, yəni yaz­maq mə­nim ən bö­yük qə­ba­hə­tim olub. “Suç­lu-suç­lu ya­şa­mı­şam”. Bu “su­çu­mun” üs­tün­də o qə­dər dan­lan­mı­şam ki, sı­xın­tı­dan ək­sər vaxt ya­za bil­mə­mi­şəm. Mü­ti tərz­də qə­lə­mi əlim­dən qoy­mu­şam. Ya­za bi­lə­cə­yim ən gö­zəl ya­zı­la­rım o mə­qam­lar­da məhv olub. Yaz­ma­ğı “tər­gi­dər­kən” bil­mə­dim ki, bu ita­ət­kar­lıq bir gün üs­ya­na dö­nə­cək. Bu qə­dər məh­ru­miy­yət­lər­lə ba­rış­ma­ğın bir üs­ya­nı ola­caq. Ana bət­nin­də di­ri-di­ri məhv edi­lən kör­pə­lər ki­mi bü­tün is­tək­lə­rim ürə­yim­də­cə qət­lə ye­ti­ri­lir­di. Əv­vəl-axır o iz­ti­rab­lar eti­raz ola­caq­dı. İyir­mi ilə ya­xın vaxt ər­zin­də nə­lər et­mək olar­­dı­­?

“Yaz­maq mə­nim üçün əzab­dır, am­ma bu əzab­la ya­şa­ma­ğa, bu­nun­la öl­mə­yə ha­zı­ram. Hər ya­zım­la bir­gə ye­ni­dən do­ğu­lur, ti­raj­lan­ma­sı hə­və­sin­dən ilk qə­dəm­lə ye­ri­yir, oxun­duq­ca dil açı­ram. Mə­nim­çün ən gö­zəl yer ya­za bil­di­yim mə­kan­dır, o yer daş­la­rın üs­tü ol­sa be­lə.  Ya­zı­la­rın do­ğum şə­ha­dət­na­mə­si ol­say­dı, ün­van ola­raq ora­ya da­ha çox “di­zi­min üs­tü”, “sol ov­cum” qeyd edi­lər­di. Tək­cə bey­nim, ürə­yim və əlim­lə de­yil, öm­rüm­lə ya­zı­ram. Öm­rü ilə yaz­maq ya­şa­dı­ğı­na se­vin­mə­dən, öl­mə­di­yi­nə şad ola­raq, “suç­lu-suç­lu” yaz­maq­dır. Bu su­çun nə­dən iba­rət ol­du­ğu­nu bil­mək is­tə­yir­si­niz­sə…” Bu cüm­lə­lər “Ya­za bil­mə­yən ya­zı­çı” ad­lı ki­ta­bı­mın cil­din­də qeyd edi­lib. Xa­tır­la­maq­la yaz­ma­ğın mə­nim üçün nə de­mək ol­du­ğu­nu diq­qə­tə çat­dı­rı­ram. Yaz­maq möv­zu­sun­da xey­li mət­nim var. Gö­rü­nür, is­tə­di­yim ki­mi alın­ma­yıb de­yə hə­lə sa­kit­lə­şə bil­mə­mi­şəm. Sey­ran Sə­xa­vət de­yir ki, xalq bir­lə­şən­də güc­lü olur, ya­zı­çı tək­lə­nən­də. Elə bi­li­rəm, bu fik­ri mən söy­lə­mi­şəm. Ürə­yim­dən xə­bər ve­rir. Bu yön­dən ya­na­şan­da de­yi­rəm, yax­şı ki, mə­ni tək­lə­di­lər. Bu də­fə alı­na­caq.

Emil Zol­ya­nın ya­zar­kən apar­dı­ğı əmə­liy­ya­tı mən ət­ra­fım­da­kı­la­rın üzə­rin­də tət­biq et­mək is­tə­yi­rəm. Bu­nu et­mə­yə o qə­dər sə­bə­bim var ki. Hə­lə ürə­yim­dən ağız­la­rı­na ya­pış­qan vur­maq da ke­çir. Qəd­dar san­ma­yın, yaz­ma­mağım üçün mə­nə tö­rə­di­lən ma­neə­lə­ri bil­səy­di­niz, be­lə yün­gül cə­za nö­vü is­tə­di­yim üçün tə­əc­cüb­lə­nər­di­niz.

Bir­cə sə­hi­fə ya­zı üçün bə­zən Hen­ri To­ro ki­mi me­şə­yə yol­lan­maq da is­tə­mi­şəm. Ha­ra olur-ol­sun, ne­cə olur-ol­sun, tə­ki ya­za bi­lim. Bu qə­dər sı­xın­tı için­də Nits­şe­nin “ölən­dən son­ra do­ğul­maq” fik­ri­nə ar­xa­la­na­raq, ya­zıb-ya­ra­dı­ram. Bəl­kə də, özüm haq­qın­da yük­sək fi­kir ol­du, am­ma ümid­dir də, ki­mə nə zə­rə­ri var ki? Sok­rat de­yir, məq­səd­siz və ira­də­siz adam sü­ka­nı və kom­pa­sı ol­ma­yan gə­mi­yə bən­zə­yir, kü­lə­yin səm­ti də­yiş­dik­cə onun da is­ti­qa­mə­ti də­yi­şər (Bu mə­qam­da sərf elə­mir de­yə Oşo­nun məq­səd haq­qın­da de­di­yi fi­kir­lə­ri yaz­mı­ram.) Bir yax­şı cə­hə­tim var ki, in­ki­şaf et­mə­yə əqi­də­mi, prin­si­pi­mi də­yiş­mə­dən ça­lı­şı­ram. Bə­zən həd­dən çox utan­caq ol­du­ğum, hə­qi­qət ax­tar­dı­ğım üçün “dil­li-diş­li” (da­ha doğ­ru­su sır­tıq) adam­lar­la sö­züm tut­mur. Mə­nim on­la­ra sim­pa­ti­yam ol­ma­yıb, on­lar da pis niy­yət­lə­ri­nə ma­ne ola­cağam de­yə mən­dən qa­çıb­lar. Mad­di çə­tin­lik­lə­rə dö­züm­lü­yəm, nə­yim ol­sa, ona qa­ne olu­ram, heç kəs­dən tə­mən­na gü­dən de­yi­ləm. Ça­tış­ma­yan cə­hə­tim in­san­la­rın pis tə­rəf­lə­ri­nə dö­züm­süz­lü­yüm­dür. Dər­di yıx­ma­ğa gü­cüm çat­dı­ğı hal­da, pa­xı­lın, sax­ta­ka­rın üzün­dən ruh­dan dü­şü­rəm. Pla­to­nun: “Bə­də­ni öl­dü­rən­lər­dən çox ru­hu öl­dü­rən­lər­dən qor­xun” fi­kir­lə­ri ilə ta­nış ol­ma­dı­ğım vaxt­lar­dan bu cür in­san­lar­dan qorx­mu­şam. Bil­mi­şəm ki, be­lə­lə­ri nə­yin sə­ni üzə­cə­yi­ni, ruh­dan sa­la­ca­ğı­nı bi­lir və o hə­rə­kə­tə qəsd­lə yol ve­rir ki, is­tə­yi­nə na­il ol­sun. Mə­nə­vi mü­ha­ri­bə­lər­dən ke­çə-ke­çə, bö­yük ar­zu­la­rı­mı, hiss­lə­ri­mi qur­ban ve­rə-ve­rə gə­lib bu ya­şa çat­mı­şam. Bu qə­dər çə­tin­li­yin qar­şı­sın­da  içim­də bo­ğul­ma­yan, məhv ol­ma­yan iki hiss ya­şat­dım – hə­yat eş­qi, in­san­la­ra sev­gi! Heç kə­sin duy­ğu­su­nun ölə­zi­mə­yi­nə qıy­ma­dı­ğım hal­da, mə­nim mə­nən məh­vi­mə ça­lış­dı­lar. Ar­zu-ar­zu, fi­kir-fi­kir, söz-söz öl­dür­dü­lər. Son an­da se­vim­li ya­zı­çım Cek Lon­don “Hə­yat eş­qi”lə xi­las et­di mə­ni. Onu ki­mi qəl­bi­mi oxu­yan ya­zı­çı hə­lə tap­ma­mı­şam.

Da­hi­lə­rin ta­le­lə­rin­dən tə­sir­lə­nib mü­qa­yi­sə apar­maq fik­ri­mə al­man­la­rın “Hər cür mü­qa­yi­sə nöq­sanlıdır” deyimi ma­ne ola bil­məz.

Əli Kə­rim qı­sa öm­rün­də bi­zə bu qə­dər gö­zəl poe­zi­ya nü­mu­nə­lə­ri qo­yub ge­dib. On­dan az ya­şa­mış C.Cab­bar­lı­nın, az ya­şa­maq­da Cab­bar­lı­nı da ge­ri­də qo­yan Mi­ka­yıl Müş­fi­qin göz qır­pı­mı­na bən­zər hə­yat­la­rın­da ya­rat­dıq­la­rı­nı oxu­duq­ca adam öz yox­sul ya­ra­dı­cı­lı­ğın­dan uta­nır. Am­ma dün­ya ədə­biy­ya­tı­na nə­zər sa­lan­da, Mi­gel de Ser­van­te­sin ya­ra­dı­cı­lı­ğa otuz səkkiz  ya­şın­da baş­la­ma­sı­nı bi­lən­də tə­səl­li ta­pır­san ki, da­hi do­ğul­mu­san­sa, hər yaş­da ya­zıb-ya­ra­dıb is­te­da­dı­nı gös­tə­rə­cək­sən. Da­ni­el De­fo­nu da bu ba­xım­dan ener­ji mən­bə­yi ki­mi qə­bul et­mək olar. O da yaz­ma­ğa 35 ya­şın­da baş­la­yıb, üs­tə­lik, həbs­dən qa­yıt­dıq­dan son­ra. Am­ma mən­də De­fo ki­mi qi­yam­lar­da iş­ti­rak et­mək cə­sa­rə­ti ar­tıq ölüb. “Ro­bin­zon Kru­zo” əsə­ri­nin bi­rin­ci his­sə­si 1719-cu il­də nəşr olu­nan­da D.De­fo 59 ya­şın­da olub. Və bu əsər ona öl­məz­lik qa­zan­dı­rıb. Öm­rə eti­bar et­mə­səm də, bun­lar mə­nə sti­mul ve­rir. Be­lə gö­tü­rən­də, mən də mə­nə­vi tə­rəf­dən məh­bəs hə­ya­tı ya­şa­mı­şam. Özümdə Os­kar Uayldla da ox­şar mə­qam­lar tap­mı­şam. İki­mi­zin də ilk də­fə şe­ir­lər ki­ta­bı­mız, özü də ey­ni yaş­da (onun 27, mə­nim 26 ya­şım­da) çap olu­nub. Son­ra­lar nəsr­də in­ki­şaf et­mə­yi­miz­də də uy­ğun­luq var. Am­ma mən hə­min ki­tab­dan son­ra məh­sul­dar ol­ma­dım. O vaxt­dan in­di­yə­dək hə­lə tə­zə­dən baş­la­yı­ram.

“Zi­ya­lı­la­rın se­vim­li məş­ğu­liy­yə­ti eti­raz­la­rı­nı ifa­də et­mək­dir: te­atr qa­pa­dı­lıb­sa, qə­zet bağ­la­nıb­sa, kil­sə da­ğı­dı­lıb­sa – eti­raz. Qan az­lı­ğı­nın düz­gün əla­mə­ti: de­mə­li, öz qə­ze­ti­ni­zi və öz kil­sə­ni­zi güc­lü sev­mə­mi­si­niz”.

Gə­lin, Alek­sandr Blo­kun “Zi­ya­lı və İn­qi­lab” mə­qa­lə­sin­dən gö­tü­rü­lən bu söz­lə­rin bol­şe­viz­min le­hi­nə ya­zıl­dı­ğı­nı unu­dub, baş­qa tə­rəf­dən ya­na­şaq. Hə­min fi­kir­lə­ri əsas gö­tü­rən­də be­lə çı­xır ki, biz heç nə­yi­mi­zi sev­mi­rik. Çün­ki hər şe­yə lo­kal dü­şün­cəy­lə ya­na­şı­rıq – “mən və mə­nim ailəm” prin­si­pi biz­də da­ha qa­ba­rıq­dır. Qa­lan ki­mə nə olur­sa-ol­sun, nə­yi da­ğı­lır­sa-da­ğıl­sın, mə­nə heç nə ol­ma­sın. Əgər məş­hur de­yim­də­ki ki­mi “ana­lar ye­nə oğul do­ğa­caq, am­ma İs­tan­bul do­ğul­ma­ya­caq” şüu­run­da ol­saq, mil­lət ki­mi dir­çə­lə­cə­yik. Əl­bət­tə, mü­ba­ri­zə mən­tiq­li, şü­ur­lu, əda­lət­li apa­rıl­ma­lı, kim­lə­rin­sə çir­kin niy­yə­ti­nə kö­mək et­mə­mə­li­dir. Ki­min­sə üzün­dən xal­qın ba­la­la­rı qır­ğı­na ve­ril­mə­mə­li­dir. Bu ola­caq­sa, Və­tən üçün ol­ma­lı­dır.

Dün­ya ya­zı­çı­la­rı sa­vaş­lar­da, mü­ba­ri­zə­lər­də, çə­tin­lik­lər­də ömür sü­rüb, is­tə­mə­dik­lə­ri­nə eti­raz edib, is­tə­dik­lə­rin­dən də ya­zıb-ya­ra­dıb­lar. Bi­zim ya­zı­çı­lar isə so­vet ha­ki­miy­yə­ti il­lə­rin­dən su­cuq uşaq­lar ki­mi ələ­ba­xan öy­rən­dik­lə­rin­dən bu “idim­lə­ri” ilə ya­şa­ma­ğa da­vam edir­lər. On­la­rın aləm­lə­rin­də döv­lət ya­zı­çı­la­rın eh­ti­yac­la­rı­nı ödə­mə­li,  hər yer­də ba­şa çə­k­mə­li, mö­tə­bər yer­lər­də on­la­rı əy­ləş­dir­mə­li­dir. Dün­ya ədə­biy­ya­tı­nın nü­ma­yən­də­lə­ri­sə, sa­də­cə, yax­şı ya­zır, oxu­cu da, nəş­riy­yat­lar da on­la­rı öz­lə­ri ax­ta­rıb ta­pır­lar. Oxu­duq­la­rı­ma is­ti­na­dən ya­zım ki, fa­şiz­mə qar­şı mü­ba­ri­zə apar­maq­da al­man ya­zı­çı­la­rı için­də To­mas Man­na ça­tan yox­dur. Hen­rix Mann da ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da Al­ma­ni­ya­nın si­ya­si və mə­nə­vi at­mos­fe­ri­ni tən­qid et­miş, Hit­ler dik­ta­tu­ra­sı­na qar­şı mü­ba­ri­zə apar­mış­dır. De­ni Did­ro bur­jua­zi­ya­nın rəh­bər­li­yi al­tın­da dvor­yan­lar və kral ha­ki­miy­yə­ti əley­hi­nə çev­ril­miş xalq hə­rə­ka­tı­na qo­şul­muş­dur. “Qa­çaq­lar” pye­si­ni Frid­rix Şil­ler həbs­xa­na­da ya­zıb, azad­lıq, lə­ya­qət na­mi­nə in­san­la­rı üs­ya­na səs­lə­yib. Jan-Jak Rus­so feo­dal-sil­ki mü­na­si­bət­lə­ri, is­tib­dad re­ji­mi­ni kəs­kin tən­qid et­miş­dir. Bur­jua de­mok­ra­ti­ya­sı, bü­tün in­san­la­rın azad­lı­ğı tə­rəf­da­rı ol­muş, xal­qın in­qi­lab et­mək hü­qu­qu­na haqq qa­zan­dır­mış­dır. “1918-ci ilin ya­yın­da ti­kan­lı məf­til­lə­rin hər iki tə­rə­fin­də düş­mən or­du­la­rı­nı qan apa­ran­da Pol Elü­ar ica­zə­siz ola­raq “Sülh üçün şe­ir­lər” və­rə­qə­si bu­rax­mış­dır”.

Fran­sua Vol­ter isə feo­dal qay­da­la­rı­na, ka­to­lik kil­sə­si­nə qar­şı çı­xış­la­rıy­la şöh­rət qa­zan­mış­dır. Vol­ter köh­nəl­miş qay­da­la­rın də­yiş­di­ril­mə­si­ni Alek­sandr Blok­dan, Şil­ler­dən fərq­li ola­raq in­qi­lab­da de­yil, “maa­rif­lən­miş mo­narx­dan” göz­lə­yir­di. O, Her­soq Fi­lipp Or­le­ans­ki­ni həc­v etdiyi üçün Bas­ti­li­ya həbs­xa­na­sı­na sa­lın­mış­dır. Ya­ra­dı­cı­lı­ğı­nın əsas məq­sə­di maa­ri­fi yay­maq olub. Be­yin­lə­rin in­qi­la­bı ən gö­zəl in­qi­lab­dır. Sər­və­ti­ni in­san tə­lə­fa­tı­na xid­mət edən mü­ha­ri­bə­yə sərf et­di­yi­nə gö­rə Corc Bay­ro­na haqq qa­zan­dı­ra bil­mə­səm də, o qə­dər sər­vət­lə yal­nız özü üçün ra­hat ya­şa­ma­ğa üs­tün­lük ver­mə­dən çə­tin­li­yi seç­di­yi­nə gö­rə ona rəğ­bə­tim var. Bəl­kə də, bi­zim­ki­lə­rin ço­xu o qə­dər sər­və­tə ma­lik ol­say­dı­lar, ilk növ­bə­də, öz kom­fort­la­rı­nı se­çər­di­lər. Zid­diy­yət­li Knut Ham­sun da Mil­li Məc­lis­də ya­tan de­pu­tat­lar­la, la­qeyd ya­zı­çı­lar­la mü­qa­yi­sə­də fərq­li fəa­liy­yət gös­tə­rib. De­mək is­tə­yi­rəm ki, cə­miy­yət hə­mi­şə öz zi­ya­lı­la­rı­na ümid bəs­lə­yir, hər şe­yi on­lar­dan umur. Zi­ya­lı mil­lə­ti­nin tə­əs­sü­bü­nü çək­mə­li, on­la­rın de­yə bil­mə­dik­lə­ri­ni söy­lə­mə­li­dir. Əli­mi­zə qə­ləm al­mı­şıq­sa, de­mə­li, na­ra­hat­lı­ğı­mı­za sə­bəb prob­lem­lə­ri­miz var. Bu na­ra­hat­lı­ğı açıq-açı­ğı­na söy­lə­yə­cək, hə­qi­qət uğ­run­da ça­lı­şa­ca­ğıq­sa, ədə­biy­yat xə­ri­tə­si­nin kün­cün­də də ol­sa, nə vaxt­sa ye­ri­mi­zi tu­ta­ca­ğıq. Ba­car­dı­ğım qə­dər təh­sil­də­ki ça­tış­maz­lıq­la­ra, ana di­li­nin qo­run­ma­sı­na, mü­ta­liə­yə və di­gər so­si­al prob­lem­lə­rə la­qeyd qal­ma­mı­şam. Hə­min möv­zu­lar­da ya­zı­lan mətn­lər­dən ən azı iki­si haq­qım­da heç ol­ma­sa: “o da V.Şeks­pir­lə ey­ni vaxt­da, ap­re­lin 23-də ana­dan olub. Hə­min gün Dün­ya Ki­tab və Mü­əl­lif­lik Hü­qu­qu Gü­nü ki­mi qeyd olu­nur” de­dir­də­cə­yi­nə ina­nı­ram. Çün­ki özüm olub, öz is­tə­di­yi­mi yaz­mı­şam. Dik­tə­siz, tə­mən­na­sız. Bu qə­dər çə­tin­lik­lə­rin için­də yaz­maq hə­və­sim öl­mə­di­sə, bu qə­dər ya­zar­la­rın için­də tap­şı­rıq­sız, şəx­si mü­na­si­bət­lər­siz im­zam ta­nın­dı­sa, “tək­lən­mə­yə” də­yər­miş. Da­ha yaz­maq­dan “qorx­mu­ram”. Ya­zı­la­rı­mı ma­raq­la iz­lə­yən, hər ya­zı­mı oxu­yub təh­lil edən zi­ya­lı­la­ra, oxu­cu­la­ra min­nət­da­ram. On­lar mə­ni sö­zə qay­tar­dı­lar.

Yaz­maq mə­nim üçün eh­ti­yac­dır – əbə­di və ədə­bi eh­ti­yac!