İki və daha çox qəhrəmanı olan epik əsərdə müəllif sözü parçalanmış olur. Müəllif sözü anlayışı ilkin mənada müəllifin öz mətnindəki məxsusi səsini nəzərdə tutur. Müəllif səsinin sabitliyi və özünəməxsusluğu anlayışından hətta fərdi üslub termini də doğmuşdur. Lakin iri hekayə povest, roman, dram və s. müəllifin sözü və səsi ikiləşir, parçalanır. Bu parçalanma iki halda təzahür edir:
1. Müəllif səsinin təsviri təhkiyədə parçalanması.
2. Müəllifin qəhrəmanın dili ilə verdiyi dialoqlarda iki və daha çox səsə çevrilməsi.
Müəllif səsinin təsviri təhkiyədə ikiləşməsi adətən obrazların yaradılması prosesində ortaya çıxır. Müəllifin obraza daxil olması çox dərinləşdikdə müəllifin səsi təhkiyədə qəhrəmanın səsinə qarışır. Müəllif obrazın dili və psixologiyası ilə danışmağa başlayır və bu onun mətnini də bəzən az, bəzən isə bir neçə səhifə yer tuta bilir.
Qəhrəmanların sevgi, məhəbbət hisslərinin təsvirində bu çox zaman belə olur. Müəllifin nisbi təhkiyəçi obyektivliyi itir, yerini obrazın hissiyyatlarını ifadə edən subyektivizmə verir. Belə hallar yazıçı Əlibala Hacızadənin romanlarında çoxdur. Obrazın və yazıçı səsinin qarışmasının mühüm səbəbi bir sıra hallarda obrazların təsvirində müəllifin öz avtobioqrafik ömür faktlarından da istifadə etməsi ola bilir.
Lakin yazıçı çox zaman tipin nitqi ilə öz nitqini obrazı fərdiləşdirmək, onun həyatı və fikir yükünü artırmaq üçün qarışdırır. Amma elə unikal hallar olur ki, yazıçı tipin yox, öz oxucusunun psixologiyasına yaxınlaşmaq üçün öz səsini onun səsinə bənzətməyə çalışır. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin hekayə və xüsusən felyetonlarında müəllif dili ilə oxucu dilinin və psixologiyasının qarışması çox səciyyəvi haldır. Mirzə Cəlil üçün bu şüurlu bir səs qarışdırma idi. O, sadə oxucuya yaxın olmaq, onunla məsafəni aradan götürmək istəyirdi, bu oxucu tərəfindən daha məhrəm eşidilməsini istəyirdi, ona görə öz oxucusunun dilinə və psixologiyasına yaxın olan bir təhkiyə tərzi yaratmışdı. Bizim nəsrin sonrakı inkişafında onun nəsr təhkiyəsi fərdi üslub olaraq qaldı, nəsrdə müəllif təhkiyəsinin bir şəkli kimi davam edə bilmədi.
Dialoq. Müəllif sözünün ikinci mühüm və ən mürəkkəb şəkli dialoji və ya dramatik təhkiyədir. Dialoqda müəllifin sözü iki və daha çox obrazların səsinə və dilinə çevrilir. Dialoq romanda da ola bilir, kiçik qəzəldə və ya satirik şeirdə də ola bilir. Dram əsərləri isə qısa remarkalar sayılmasa, başdan-başa dialoq şəklində yazılır. Bu hallarda iki obrazın danışığı müəllif sözünün spesifik bir forması kimi qarşımıza çıxır. Dialoq bir qayda olaraq dünyanın hadisəvi obrazlarını yaratmaq üçün istifadə olunan vasitələrdən biri kimi çıxış edir. Dialoq hadisəni, konflikti, prosesi təsvir edərkən onun zəruri bir hissəsi və epizodu olur.
Ədəbi əsərdə bir qayda olaraq dialoq qəhrəmanlar – insanlar arasında baş verir. Lakin bir sıra hallarda dialoqun subyekti alleqorik obraz şəklində şəxsləndirilir. Qədim dövrlərdən müəllif sözünün bir şəkli də cansız şeylərin və ya heyvanların bədii şərtilik kimi şəxsləndirilməsi formasında ola bilirdi. İlk alleqorik şəxsləndirmə mif idi: mifdə təbiət hadisələri şəxsləndirilirdi, onlara insan sifətləri aid edilirdi. Lakin alleqorik dialoqda məqsəd başqadır: burada müəllif insanların əməllərinə və münasibətlərinə obrazlı münasibət bildirir. Obraz rolunda isə şeylər və heyvanlar çıxış edir. Bu halda müəllif sözü heyvanların və əşyaların şəxsləndirilmiş sözünə çevrilir. Ona görə də müəllif sözünün alleqorik dialoq şəkli həm də dünyanı əks edən obraz formalarından biri sayılır. Heyvan və əşyaların şəxsləndirilməsi yolu ilə yaradılan süjetli əsərlər təmsil janrını təşkil edir və dünyanın obrazlı əksinin müstəqil üsulu sayılır.
Dünyanın sözlə təsvirindən elmdə və təhsildə də istifadə edilir və bu ənənə antik dövrdən məlumdur. Qədim Yunanıstanda Platonun, Sokratın dialoqları məşhur olmuşdur və indiyəcən populyardır. Fəlsəfi problemlərə həsr olunan dialoqda iki subyekt iştirak edir və onlar gah sual cavab, gah mübahisə edir, gah özlərinə xas haşiyələr söyləməklə problemin daha çoxcəhətli şərhinə nail olurlar. Müəllif öz sözünü və fikrini iki səs şəklində fərdiləşdirməklə dünyanın mürəkkəbliyini görmək üçün ikinci bir pəncərə, baxım nöqtəsi yaratmış olur. Bu mənada dialoq həm də dünyanın zənginliyini, mürəkkəbliyini, çoxüzlüyünü izah etmək üçün müəllifin istifadə etdiyi ən unikal obrazlılıq formalarından biridir. Ona görə epik əsərlərdə iştirakçı obrazların artması roman və dram janrlarında dünyanın hadisəvi obrazının zənginləşməsinə xidmət etmişdir. Dialoqda müəllif sözü aşağıdakı formalarda özünü göstərə bilir:
1. Replika – müəllifin dialoqda birinci, ikinci və üçüncü şəxs şəklində ola bilən danışığı, ifadələri və sözləridir. Replika müəllif sözünün həm də təsviri formalarından biridir, lakin bu təsvir vasitəlidir, müəllifin birbaşa səsi kimi deyil, obrazın sözü kimi verilir. Replikalar, müxtəlif surətlərin sözləri ilə müəllif canlı danışığın yazılı sözlə verilən obrazını yaradır. Bu mənada replikalardan təşkil olunan dialoqlar obrazlılıq forması sayıla bilər. Süjet hadisənin, surət insanın, dialoq insanların canlı ünsiyyətinin, replika isə canlı danışıq sözünün ya söz sırasının obrazıdır.
Ədəbi yaradıcılıqda replika ilə dünyanı və insanları, onların konflikt və problemlərini təsvir etmək ən çətin yaradıcılıq işi sayılır. Məsələn, Hollivud filmlərində süjeti bir ya iki müəllif işləyir, amma dialoqların yazılmasına dörd-altı ssenarist cəlb olunur. Bu surətin sözü olan qısa cümlələri düşünüb dəqiq və maraq doğurucu tərzdə yazmağın necə çətin bir iş olduğunu göstərir. Ssenarilərin peşəkarlıq səviyyəsi çox zaman yazıçının və ssenariçinin replika yazmaq ustalığından asılı olur. Replika mətnin ayrılmaz hissəsi olsa da, o iki və daha çox adam arasında olan danışıq, nitq, ünsiyyət parçası sayılır. Birinci və ikinci şəxs arasındakı danışıq isə real həyatda həmişə şifahi mətnyaratmadır, şifahi nitqdir. Yazılı və şifahi nitqlər (mətnyaratma) isə bir-birindən köklü fərqlərə malikdir. Şifahi danışıqda sözün fitri əlamətləri olan intonasiya, ton, səs effekti kimi əlamətlər iştirak edir. Bunlar yazılı mətndə ifadə oluna bilmir. Lakin ssenari mətnində olan replikalar filmdə canlanır və şifahi nitqə çevrilir. Lakin əslində replika həmişə şifahi nitqin yazıda obrazı kimi yaradılır və mətn sayılır. Bu mənada replika və dialoq həmişə birinci şəxsdən aparılan yazılı təhkiyə mətninə şifahi nitq parçası daxil etməkdir.
Beləliklə, şifahi sözün obrazı kimi mətnə daxil olan replika, ilk növbədə, əsərdəki dünya obrazına canlılıq gətirir, bu obrazın konkretlik iddiasına xidmət edir. Romandakı və dramdakı replikalar elə ustalıqla, insan psixologiyasına bələdliklə yazılmalıdır ki, oxucu onları oxuyanda belə obrazların canlı səsini eşitsin, diri səs effektini duya bilsin. Aydın məsələdir: mətn ucadan qiraət ediləndə yazıda əksini tapmayan çoxlu emosional çalarlar kəsb edir, daha anlaşıqlı, təsirli, estetik cəhətdən zəngin olur.
2. Monoloq – obrazın öz-özünə müraciəti kimi ürəyində və ya ucadan deyilən sözü kimi işlənən replika və müəllif sözüdür. Monoloq da ədəbi mətnə, yazılı mətnə canlı şifahi sözün obrazını yaratmaq vasitəsidir. Monoloqdan və daxili monoloqdan daha çox dram və digər epik janrlarda, məsələn romanda istifadə olunur. Poeziyada xüsusilə satira və siyasi lirikada monoloq yaratmaqla obrazlaşdırma üsulundan geniş istifadə olunur. Məsələn, M.Ə.Sabirin satiraları onun tənqid etmək istədiyi mənfi tiplərin şifahi monoloqu şəklində yaradılmışdır. Onların şeir kimi dili, üslubu, sintaksisi, ironiyası Sabirə məxsusdur və onun söz ustalığını əks edir. Lakin məzmunca bu monoloqlar obrazın psixologiyasını və dünya baxışını ifadə edir:
Get vur çəkişin, işlə işin, çıxma zeyindən,
Məqsud müsavat isə ayrılma ceyindən,
Var nisbətin ərbabi-qinayə nə şeyindən?
Bir abbası gün muzdunu milyanmı sanırsan,
Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?
(M.Ə.Sabir)
Bu Mirzə Ələkbər Sabirin şeir dilidir, onun poetik təhkiyəsidir. Lakin bu həm də uzun replikadır, canlı nitqin poetik söz-obrazıdır. Şifahi danışıq obrazı yaradan bu satiralar müəyyən sosial tipin, konkret tarixi dövrə məxsus varlı sinif nümayəndəsinin psixologiyasını əks edən bir mətndir. Əslində burada dialoji təhkiyə görürük: bu satirik dialoqdur, obrazın ikinci şəxslə danışma formasıdır. Lakin ikinci şəxs burada obraz kimi yoxdur, o ancaq şərti olaraq vardır. Burada tipin sözlərinin bəzi hissələri monoloq, onun öz-özünə müraciəti, bəzi hissələri isə dialoq, yəni şərti ikinci şəxsə müraciət kimi fərqləndirilə bilər. M.Ə.Sabir böyük söz ustası idi: “Molla Nəsrəddin”in oxucuları sadə, az savadlı adamlar olduğu üçün şair öz mənfi tiplərini publisistik dillə və anlayışlarla deyil, canlı və qeyri-rəsmi məişət məntiqi və psixologiyası ilə qələmə alırdı.
Xalqın dilini, bu dilə hopmuş məişət psixologiyasını gözəl bilən şair təsvir vasitəsi kimi ağır klassik qəzəl dilini deyil, canlı və şifahi xalq danışıq dilini götürür və bu dilin həm intonasiya, həm də frazeologiyasından, sintaksisindən təsvir vasitəsi kimi istifadə edirdi. Bunun nəticəsi gözlənilməz bir partlayış yaratdı. Şair mənfi adamı qiymətləndirərkən öz mövqeyini gizlətdi, nəsihətçi və qiymətləndirici mövqedən imtina etdi. Bunun əvəzinə obrazın özünün dünyaya qiymətləndirici münasibətini canlı replika səciyyəsi daşıyan ironik və satirik formada qələmə almağa başladı. Burada müəllif dili üçüncü şəxsə çevrilir və xalis dialoji, dramatik təhkiyə xarakteri alır. M.Ə.Sabirin iki tipin danışığını əks edən dialoq formalı satiraları da vardır, lakin onların sayı azdır. Bir obrazın xarakterini şifahi nitq parçası kimi verilən canlı monoloq şəklində yaratmaq daha tutarlı idi və xarakteri fərdiləşdirmək və bitkinləşdirmək üçün daha artıq imkan yaradırdı.
Epik əsərlərdə, iki və daha çox qəhrəmanın iştirak etdiyi əsərlərdə qəhrəmanların bir-biri ilə danışığının təsviri dünyanın hadisə və proses kimi göstərilməsi baxımından çox mühüm vasitədir. İki qəhrəmanın polemikası, bir birini təkzib edən sözləri dünya haqda iki həqiqəti, iki baxışı əks etməyə imkan açır. Lakin bu iki həqiqəti ifadə edən mətnin müəllifi birdir. Bu ədəbi şərtilikdi: vahid mətn müəllifinin söz obrazlar şəklində ikinci, üçüncü və s. şəxslər şəklində modifikasiya olması, çoxüzlü olması sözün işarə təbiətindən istifadənin açdığı imkandır. Müəllif on müxtəlif obraz yaratmaqla öz identikliyini şübhəsiz ki, itirmir. Onun yaratdığı mətn sırası maddi bir şey kimi müstəqil işarə kodluğu kəsb edir. Bu kodluq oxucunun yaddaşında və fantaziyasında müstəqil bədii obraza dönüb müstəqil həyata başlayırlar. Onlar milyonlarla oxucunun yaddaşında təzə və fərdi mənzərələr kimi ortaya çıxaraq dünyanın əlvanlığını, zənginliyini əks edən obrazlar kimi müstəqil yaşayırlar. Ona görə ədəbi obrazın ilkin müəllifi yazıcıdırsa, onun sonrakı qavrayış variantlarının müəllifləri fərdi oxucu olur. Mütaliə – yaradıcı proses sayılır.
Oxucu yaddaşında yenidən yaranan obrazla müəllifin mətndə yaratdığı obraz arasında ümumilik çox az və şərti olur. Lakin əsərdə ədəbi qəhrəmanların çoxluğu ancaq bununla qiymətli deyil. Hər qəhrəman dünyaya münasibəti, psixologiyası, taleyi, yaşayış tərzi, əsas tutduğu əxlaqi prinsiplərlə dünyanın mənzərə zənginliyinin bir daşıyıcısı olur. Müəllif ən çox öz qəhrəmanları vasitəsi ilə özünün göstərmək istədiyi fərdi dünya variantını parçalayır və əsərə çevirir. Obrazlar dünyanın çöxhəqiqətliliyinin əyani daşıyıcısı olur, bəzən ədəbi əsərdən kənar bir fərdi həyat qazanırlar. Servantesin Donkixotu, M.F.Axundovun hacı Qarası, C.Cabbarlının Sevili belə olub. Lakin qəhrəmanların adi söhbəti məhəbbətə və ya məişət konfliktinə aiddirsə, heç kəs bunu ikiləşmə hesab etmirdi. Qədim dövrlərdə yaxşı və pis, xeyir və şər kimi universal anlayışlardan istifadə olunurdu. Bu anlayışların süjetli əsərlərdə personajlar kimi – insan surətləri kimi verilməyə başlanması insanın və cəmiyyətin bədii tədqiqində bir çevriliş, inqilab idi.
Bu inqilabın məzmunu və mahiyyəti ədəbi əsərlərdə dünyanın ikili, üçlü və çoxvariantlı obrazının yaranması idi. İki qəhrəman – həm də müəllifin təsvir etdiyi dünyanın bədii abstraksiya şəklində parçalanması və üst-üstə düşməyən iki mənzərəsinin ortaya çıxması idi. Şərti şəkildə olsa da, ikinci, üçüncü qəhrəmanlar dünyanın həqiqi əlvanlığını ədəbi əsərdə göstərməyə doğru addım idi. Bu əlvanlıq son nəticədə realizm erasında dünyanın prosesliyi haqqında bədii konsepsiya kimi ortaya gəldi. Lakin intibah dövründən başlayaraq səciyyəvi insan sifətlərinin, xüsusilə qüsurlarını təmsil edən tipajlar meydana çıxdı. Bu tipajlar realist estetikada tiplər adı aldı.
Tip – müəyyən sosial, psixoloji və fərdi adətlərin toplayıcısı olan qəhrəmanlar kimi təqdim edildi. Qəhrəmanın dili ilə verilən müəllif sözləri də tipikləşdirmə üsulu hesab edilirdi. Lakin əslində dialoji təhkiyə daha dərin bir hadisədir və ədəbi əsərdə dünyaya baxışın, onu anlamanın müxtəlif qütblərini əks etdirir. Ədəbi əsərdə müəllif müxtəlif qəhrəmanlar yaradır və onların dialoqlarını və söhbətlərini qələmə alır, onların daxili aləmini, fikir və tərəddüdlərini qələmə alır. Bu zaman müəllifin özü də müəyyən mənada ikiləşir. Lakin buna ikiləşmə demək azdır, çünki pyesdə və ya iri romanda müəllif bir neçə qəhrəmanın daxili səsinə çevrilir. Bu halda qarşıya çıxan əsas sual müəllifi hansı qəhrəmanda, hansı səsdə axtarmaqdır. Bu sıra yazıçılarda müəllif tendensiyası o qədər güclü olur ki, müəllifin səsini onun əsərində axtarmağa ehtiyac qalmır, müəllif özü qəhrəmanları yaxşıpis, özünə yaxın və uzaq kimi təqdim edir. Buna yazıçı düşüncəsinin, həyata baxışının monoloji şəkli demək olar. Monoloji müəllif sözünü təmsil edən əsər dünya barədə yekməna bir müəllif fikrinin, baxışının və ya nəzəriyyəsinin ifadəsi olur.
Lakin həmişə və bütün yazıçılarda belə olmur. Məsələn, böyük ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Mixail Baxtin F.Dostoyevskinin romanları barədə “M.F.Dostoyevskinin poetikası” kitabını yazaraq bu böyük yazıçının öz romanlarında mütəfəkkir kimi ikiləşdiyini aşkara çıxardı. Alim M.F.Dostoyevskinin ömrü boyu mənəvi iztirablar və daxili şübhələrlə araşdırdığı “Allah varmı?” sualının bədii qoyuluşunu, onun müxtəlif qəhrəmanların düşüncəsi kimi təsvir etdiyini göstərərək aşkar etdi ki, yazıçı bu sualın birmənalı cavabına heç zaman gəlib çıxa bilməyib. Ona görə də Dostoyevski romanlarının təhkiyəsində bir-birinə zidd olan, lakin eyni bir yazıçıya məxsus olan iki mütəfəkkir – müəllif səsi aşkar edir və bunu dialoji roman adlandırır.
Bundan başqa əsərdə müəllifin faktlara, qəhrəmanlara və hadisələrə münasibətində də ikiləşmə ola bilir. Lakin belə ikiləşmə müəllifin təhkiyəsinə yox, onu dünyaya münasibətinə, çox vaxt qiymətləndirici münasibətinə aid bir keyfiyyətdir. Məsələn, müəllif qadının ərinə xəyanətini təsvir edir və onun pis yoxsa yaxşı bir əxlaqi fakt olduğu barədə fikrini dəqiqləşdirmir və problem əsərdə də açıq qalır. Və ya yazıçı qətl törətmiş bir adamın tarixçəsini verir və onun yaxşı və ya pis adam olması məsələsini açıq duyur. M.Baxtin belə əsrlərdə zidd əxlaqi və fəlsəfiideyaların və mövqelərin dialoqunu görürdü. Dialoji romana aid əsərlər adətən hadisələrin də adamların təsvirindən çox, fikirlərin və konsepsiyaların bədii şəkildə qarşılaşdırılması və qütbləşdirilməsi niyyəti ilə yaradılır. Belə əsərlər xüsusi əxlaqi nəzəriyyəni – xeyir və çərin nisbiliyini mütləqləşdirən nəzəriyyənin ədəbi yaradıcılıq üsulları ilə ifadəsi kimi də baxıla bilər.
Ona görə M.Baxtinin dialoji roman nəzəriyyəsini əsərdə şifahi danışıq obrazı kimi yaradılan və müəllif sözünün bir şəkli olan dialoqlarla qarışdırmaq lazım deyildir.
Mənbə: “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” kitabı
Müəllif: Rəhim Əliyev
