Təbiət qanunlarına görə, şimal yarımkürəsində yaz fəsli martın 20-də başlayır və iyunun 21-dən 22-dək davam edir. Qədim dövrlərdən uyğurlar bahar bayramını bütün ailə və ya kəndlə təbiət qoynunda, çayın kənarında və ya dağların ətəyində qeyd edirdilər. Novruzun mərkəzi yeməyi sumalak hesab olunur. Onu cücərmiş buğda dənələrindən hazırlayır, üyüdür, sonra 24 saat un əlavə edilməklə bitki yağında bişirirlər. Yemək bişirilən qazanın altındakı odu evdə çoxuşaqlı, var-dövlət və ailə idilliyası olan ən qonaqpərvər, şən və gözəl gənc evdar qadına tapşırırdılar. Bəxtəvər gözəl, inciməmək üçün xırtıldayan atəşə bir ovuc duz atır. Sumalak hazırlayarkən insanlar zarafatlaşır, məzəli mahnılar oxuyur, rəqs edirdilər. Yemək soyudulmuş şəkildə verilir və hər bir insana mənəvi və fiziki güc verdiyinə inanılırdı. Bayram şənlikləri rəngarəng olur: oxuyurlar, rəqs edirlər, dastanlar, nağıllar oxunur, idman yarışları keçirilir.
Keçmişdə uyğurlar arasında sumalakla bağlı bəzi inanclar olub. Məsələn, əgər məcməidəki sumalağın ortasında kiçik bir çökəklik əmələ gəlsə, hesab edilirdi ki, peyğəmbər öz əsası ilə xeyir-dua verib. Bu da gələn mövsüm üçün bol məhsuldan xəbər verir. Sumalak hazırlanan yerə kişilər, kafirlər və “pis gözlü” qadınlar buraxılmır. Bəzən bəzi rayonlarda “pis gözdən” qorunmaq üçün qazana bir çimdik duz qoyurlar.
Sumalak hazırlamaq prosesində sehrli yeddilik xüsusi yer tutur. Bu zaman buğda yeddi suda yuyulur, yeddi gün cücərdilir, cücərmiş buğda döyüldükdən sonra yenidən yeddi suda yuyulur, sonra nimçənin ətrafına yeddi xətt çəkilir və onların cücərtilərindən gələn ilin məhsulunun nə olacağı müəyyən edilir. Yeri gəlmişkən, qədim zərdüştilər də yeddi növ taxıldan sumalak yetişdirirmişlər.
Novruzda əcdadları yad etmə mərasimi xüsusi yer tutur. Uyğur inanclarına görə, bayramda mərhumlara içki, yemək vermək, şənlənmək lazımdır. Xatirə mərasimi Novruza ən yaxın cümə axşamı və ya cümə günü qeyd olunurdu.
Bu günün əsas xatirə yeməyi yumurta olub. Ondan dünyanın bir çox xalqlarının cənazə kultunda həyatın dirilməsinin simvolu kimi geniş istifadə olunur.
Əcdadları yad etmək üçün təzə paltar geyinən kəndlilər özləri ilə boyalı yumurta, həmçinin xörək və müxtəlif şirniyyatlar götürərək qəbiristanlığa gedir, burada ümumi duadan sonra ailə məzarları başında yığışırlar. Mərasim iştirakçıları əvvəlcə məzarları təmizləyir, sonra isə ümumi yemək başlayır. Mərasimin sonunda qalan yemək yoxsullara və ya yoldan keçənlərə paylanır.
Novruzda ailə məzarları yanında verilən ümumi yemək mərasimin musiqi, xalq mahnılarının ifası ilə müşayiət olunduğu yazılır.
Novruzun parlaq və xarakterik bayramı tonqal yandırmaq adəti idi. Hər evin həyətində ocaq qalanırdı. Novruz üçün toplanır və saxlanılırdı. Ocağın alovu səngiyincə bütün kənd camaatı onun üstündən atılır. Uyğurlar inanıblar ki, bu yolla insan özünü xəstəliklərdən və bəlalardan təmizləyə bilər.
Novruz bayramında uyğurlar su ilə bağlı ritualları da saxlayırlar: məsələn, keçən ilin “günahlarından təmizlənmək” üçün bulağın üstündən tullanmaq mərasimi. Bayram zamanı bəzi qızlar xüsusi mərasim keçirirlər. Onlar çaya gedir, orada dizə qədər axar suyun içinə girir, suyun sahibindən bu il onlara yaxşı bəy (ər) qismət etməsini xahiş edərək mahnı oxuyurlar.
Yazını İnternet materialları əsasında Kim BİLİR hazırlayıb
