Ağıl və eşq

Ağıl psixoloji fəaliyyətin beyin vasitəsi ilə həyata keçirilən, çox inkişaf eləmiş və differensasiya olunmuş xüsusi funk­si­yasıdır. Bilik əldə etmək, toplamaq, yeni biliklər yaratmaq, ra­sionalcasına əsaslandırılan qərarlar çıxarmaq, məqsədlər müəy­yənləşdirmək, onlara çatmaq üçün çeşidli yolların içindən ən sə­mərəlisini seçmək, situasiyaları düzgün dəyərləndirmək bacarığı olan ağıl intellektual bir fəaliyyətdir. İnsanı yer üzün­dəki başqa canlılardan fərqləndirən onun ağlıdır.

Dinimizə görə, Allahın ağıl verdiyi insan bu dəyərdən daim istifadə etməli, düşünməli, düzgün qərarlar çıxarıb bu dünya və axirətdə Allah razılığına nail olmalıdır. Quranda insanlar bir çox ayələrdə düşünməyə təhrik edilir. Çünki insanların ilahi etik imperativləri dərk etmək, kainat kitabını, nəfsindəki kitabı və nazil olan kitabları anlamaq üçün ağıldan istifadəyə ehtiyacı var. Rəbbimiz bizi düşünməyə, ağıl işlətməyə təhrik edir, fəal şəkildə kainat kitabını oxuyub oradan bilgi almağımızı istəyir: “Ayaq üstə durarkən, bir yerdə oturarkən, böyrü üstə uzanarkən Allahı anar, göylərin və yerin yaranışını düşünə-düşünə deyər onlar: «Rəbbi­miz, Sən bunları boş yerə yaratmadın, həmd olsun Sənə, od əza­bın­dan qoru bizi” (1, Ali İmran 191); “Şübhəsiz, dərindən inanan­lar üçün ayələr var yer üzündə və sizin öz xilqətinizdə. Gör­məzmisiz bunları?”(1, Zariyat, 20-21):“Nə qə­­dər ki, Quranın haqq olduğu aydın olmamış insanlara, varlığımızın ətrafda və onların öz içində olan dəlillərini elə hey göstərəcəyik onlara” (1, Fussılət, 53). Eləcə də nazil edilən kitablardan biri olan Qurandan öyüd almaq üçün insanın bu vasitədən – ağıldan istifadəyə ehti­yacı var: “Mübarək bir Kitab­dır sənə nazil etdiyimiz. Ayələri  ba­rədə bir düşünüb-daşınalar, öyüd ala ağlı olan kimsələr” (1, Sad, 29).

Bütün bunlarla yanaşı, bir sıra təsəvvüf mütəfəkkirlərinə görə, insanın təkamülündə elə bir məqam gəlir ki, o, ağıldan imtina edib, qalan məsafəni eşqlə qət etməlidir. Təsəvvüf ədə­biy­yatında vüslətin – (Allaha çatmağın) iki yolu var: eşq yolu və ağıl yolu. Aşiq eşqi, zahid isə ağılı təmsil edir. Sufilərə görə, məqsədə doğru ən qısa, amma ən çətin yol eşq yoludur.

Buradaca qeyd edək ki, Quranda “eşq” sözü işlənməyib. Amma təsəvvüf ədəbiyyatında eşq ən çox rastlanan anlayışlar­dandır. Eşqi dini bir anlayış kimi qəbul edən sufilər Quranın iki ayəsinə istinad edirlər:

“Allahı buraxıb Ona qoşduqları şəriklərə tanrılar olaraq tapınanlar və onları Allahı sevər kimi sevənlər var insanlar içində. Möminlərsə ən çox Allahı sevər” (1, Bəqərə, 165)..

Göründüyü kimi, burada müşriklərin sevgisi şübhəyə alınmır, amma möminlərin Allaha olan sevgisinin kəmiyyət və keyfiyyətcə başqa olduğu vurğulanır. Başqa bir ayə isə Tövbə surəsindədir: “De ki, «Əgər atalarınızı, oğullarınızı, qardaşla­rı­nı­zı, zövcələrinizi, qohumları­nızı, qazandığınız mal-dövləti və ka­sad­lığa düşəcəyindən ən­dişələndiyiniz bazarınızı Allahdan, Rə­sulundan və Onun yo­lunda cihad eləməkdən daha çox sevir­sinizsə, onda gözləyin Allahın əmrini” (1, Tövbə, 24).

Təsəvvüf əhli ayələrdə işlənən “çox sevgi”nin məhz eşq olduğunu iddia edir. Ərəbcə “eşq” sözünün şiddətli və ifrat sevgi mə­nası verdiyi, sarmaşıq mənasında olan “aşeqa” sözünün də bu kökdən olduğu deyilir. İzahı isə belədir: sarmaşıq ağaca dolanıb gövdəsinə köklərini sancır və ağacın qidasını sorub onu zəiflə­dir. Bu sarmaşıq kimi eşq də artdıqca aşiqə sitəm edir, onu zəif­lədir. Başqa bir versiyaya görə, “eşq” həm şirin, həm turş olan bir mey­vənin adından (uşuq) götürülüb.

İlkin sufilər “eşq”, “aşiq”, “məşuq” əvəzinə “hübb”, “mə­həb­bət”, “həbib”, “məh­bub”­ sözlərini daha çox işlədiblər. Üstə­­lik, o dövrün bir sıra məşhur mütəsəvvifləri “məhəbbət” əvəzinə “eşq” sözünü işlə­dənləri qınayıblar. Onların fikirləri elə də mən­tiqsiz görünmür. Küşeyri (986-1072) yazır ki, Allaha sevgi mənasında “eşq” sözünü işlədənlərə qarşı olan Əbu Əli əd-Dəq­qaq öz fikrini belə əsaslandırıbmış: “Eşq ifrat sevgi, yəni sev­gidə həddi aşmaq mə­na­sına gəlir. Allah üçün ifrat düşünülməsi mümkün deyil. Ona görə Onun quluna olan sevgisinə eşq deyilə bilməz. Digər tərəf­dən, bəndənin Allaha olan sevgisi nə qədər güclü olursa-olsun, insan Allahı layiq olan ölçüdə və yetərincə sevə bilmədiyi üçün bəndənin Allaha olan sevgisi də eşq ad­landırıla bilməz”. Eyni zamanda, Küşeyri özü “eşq” sözünün iş­lədilməsinə etiraz etmə­yib və “Aşiqləri söylədikləri sözə görə qınamaq olmaz” deyə bildirib (2, III cild, səhifə 12). Başqa bir qisim opponentlər isə fikrini belə əsaslandırıb ki, eşq sev­di­yin­dən ayrı düşənin xüsu­siyyətidir. Bəndə Allahdan ayrı düşdüyü üçün onun Allah sev­gisinə eşq demək caizdir. Amma Allah heç bir şeydən uzaq və ayrı olmadığı üçün Onun sevgisi “eşq” kəlməsi ilə ifadə edilə bil­məz.

Əbu Hamid əl-Qəzaliyə görə, Allahı tanıyan Onu sevər. Ta­nı­ma (mərifət) artdıqca sevgi də şiddətlənir. Bu sevgiyə eşq deyilir. Bəndənin ilahi gözəlliyi dərk etməsi onun sevgisinin yeni keyfiyyət alıb eşqə çevrilməsi ilə nəticələnir. Qəzaliyə görə, peyğəmbətimiz Hirəyə çəkiləndə Məkkə müşrikləri “Məhəm­məd Tanrısına aşiq oldu” deyirlərmiş (3, II, 279). Burada söhbət şiddətli sevgidən gedir. Göründüyü kimi, şiddətli sevgi məna­sında eşq anlayışı islamdan öncə də olub. Amma sufilər onu Allahı tanıma vasitəsi kimi tövsif edərək bu sözə yeni mənalar əlavə ediblər. Şərqin böyük sufi mütəfəkkirləri Nizami Gəncəvi, Mövlana Cəlaləddin Rumi və Füzulinin əsərlərindən sitatlarla bu anlayışın ehtiva etdiyi mənalara qısaca nəzər salaq.

       Eşq kainatda zərrədən makroya bütün varlığa xasdır.

Təsəvvüf əhlinə görə, kainatda canlı və cansızlar eşqlə Al­laha tabe olub onun əmrini yerinə yetirirlər: Ulduzlar, Ay, Gü­­nəş eşqlə dolanır. Nizamiyə görə, duanın qibləsi göylər ol­duğu kimi, göylərin də mehrabı eşqdir. Çünki eşqin qaynağı Al­­lah­dır:

        Eşqdir mehrabı uca göylərin,
        Eşqsiz, ey dünya, nədir dəyərin?
        … Kainatda hər şey cəzbə bağlıdır,
       Filosoflar bunu eşq adlandırır.  (4).

Burada astronomik obyektlərin eşqlə dolandığı barədə de­yi­lənlər metafora deyil. Bu qənaətlər Qurani-Kərimdən təcil alır. Fussılət surəsindən öyrənirik ki, Göylə Yer Allahın buyruğuna eşqlə boyun əyir: ”Sonra göyə yönəldi. Dumandı, buxardı göy. Göyə, Yerə «Gəlin Mənim buyruğuma könüllü ya könülsüz» dedi. «Könüllü gəldik» dedilər” (1, Fussılət, 11). Ayədən görün­düyü kimi, burada söhbət subordinasiya qismində tabeçilikdən yox, məhz kökündə eşq dayanan bir münasibətdən gedir. Yəni eşq təkcə insana xas olan bir hiss deyil. Başqa bir ayədə bizim canlı saymadığımız astronomik obyektlərin belə Allahı təsbih et­diyi deyilir: “Yeddi göy, yer və onlarda olanlar (bütün məx­luqat) Allahı təqdis edir. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib Ona şükür etməsin, lakin siz onların (dillərini bilmədiyiniz üçün) təqdisini anlamazsınız. (Allah) həqiqətən, həlimdir, bağışlayan­dır!” (5, İsra, 44). Ayəyə görə, mikrodan makroya – atomdan qalaktikalara qədər bütün varlıq Allahı təsbih kimi bir fəaliyyət içindədir. Nizami Gəncəviyə görə, eşq kainatın var olmasının səbəbidir. O, Tanrı sifətidir. Buna görə əzəli və əbədidir. Bu dün­ya eşqsiz quru bir məzardır.

Eşq düşsə daşın da qəlbinə əgər
         Gövhərdən özünə məşuq düzəldər.
Maqnit olmasaydı eşqin əsiri
         Çəkməzdi özünə dəmir zənciri.
         İdrakı dinləsək, söyləyir o da:
         -Hər şey eşq üstündə durur dünyada (4).

Mövlana da cansızların belə eşqi olduğunu ifadə edir: “Ey aşiq! Eşq Turun canı oldu. Tur sərxoş, Musa da yıxılaraq ba­yı­lıb!” (6, I, misra 25-26). Burada söhbət Əraf surəsindəki ayədən gedir. “Qoyduğumuz vaxtda özünü yetirdi Musa. Söh­bətə baş­layarkən onunla Rəbbi, «Özünü mənə göstər baxım» dedi Musa. «Sən görə bilməzsən Məni. Ancaq o dağa bir nəzər yetir, yerində durubsa dağ, Məni mütləq görəcəksən» buyurdu Rəbbi. Görü­nəntək Rəbbi dağa parça-parça etdi onu. Huşsuz düşdü Musa.” (1, Əraf, 143). Mövlanaya görə, Tur dağının parçalanmasına səbəb olan eşqdir.

        Eşq kədər mənbəyidir

Çoxları kədəri eşqin atributu hesab edir. Deyirlər, onlar qardaşdır. Harda eşq varsa, orda kədər də var. Təsəvvüf əhlinə görə, insan Allahdan gəlib Allaha gedir. Bu dünya kəsrət – ay­rı­lıq dünyası, ölüm isə vüsala qovuşmaqdır. Ayrılıq kədər do­ğurur, vüsalla bitəcək bir kədər. Bəzən bu baxış mifoloji libas da geyinir. Sührəvərdi eşqlə kədərin qardaşlığını belə izah edib. Tanrının ilk yaratdığı varlıq ağıldır. Bu varlığa Allah üç xassə verib: gözəllik, eşq, hüzn. Bunlar qardaşdır: “…Ən böyük qardaş olan gözəllik özünə tamaşa etdi. …Özünü uca bir xeyir kimi gö­r­dü. Nəşə ondan doğdu və gülümsədi. Ortancıl qardaş olan Eşq gözlərini gözəllikdən ayıra bilmədi. Onun təbəssümü ilə dəli-divanə oldu, ona yetişmək istədi. Ən kiçik qardaş olan Hüzn ona qoşuldu, ayrıla bilmədi”. Göründüyü kimi, Eşq Gözəllikdən, Hüzn isə Eşqdən ayrılmır. Bu, o deməkdir ki, harada gözəllik varsa, eşq var, harda eşq varsa, hüzn var. Sührəvərdiyə görə, gözəllik Yusifdə, eşq Züleyxada, hüzn Yaqubda təcəlli edib (7).

Təsəvvüf əhlinə görə, eşq bir axtarışdır. İnsan Uca Yara­dı­cı­dan ayrı düşdüyü üçün bir qəriblik, yalnızlıq içindədir. Onu tap­mayana qədər rahatlığı olmayacaq. Neyin səsindəki qəm, kədər, inilti də ayrılıqla bağlıdır. Neyi qamışdan düzəl­dirlər. Onu kəsib əslindən ayırıblar, əslinə qayıtmaq üçün nalə edir. Allah ruhundan insana üfürüb. İnsan Ondan ayrıldığı üçün ruh eşq atə­şi ilə yanır. Füzuli aşiqin kədəli olmasını Allahın təq­diri sayır:

Ey ki əhli-eşqə söylərsən: “Məlamət tərkin et!”
Söylə ki, mümkünmüdür təğyiri-təqdiri-xuda? (8, 25).

Yəni insanın eşqə düçar olması Allahın iradəsi ilədir, kədər isə nəticədir.

                               Eşq nəşə mənbəyidir

     Maraqlıdır ki, Füzulidə eşqin həm də nəşə mənbəyi olduğu­nun iddia edildiyini görürük. Özü də söhbət orta statistik yox, ka ­­­mil bir nəşədən gedir:

Eşqdir ol nəşeyi-kamil kim ondandır müdam
     Meydə təşviri-hərarət, neydə təsiri-səda  (8, 25).

Füzulinin başqa bir qəzəlində də eşqin zövqü vəsf edilir:

Məhəbbət ləzzətindən bixəbərdir zahidi-qafil,
Füzuli, eşq zövqün zövqi-eşqi var olandan sor! (8, 73).
    
                         Eşq sərməstlik gətirir
Aqilə təmkin və ağıl, aşiqə cünun – çılğınlıq xasdır. Aqil te­zis və antezislərlə düşünər, sintezlər edər, aşiqin beşlə-altı ilə işi yoxdur. Ağılın mənbəyi beyin, eşqin yurdu-yuvası qəlb, könül­dür. Aşiqin özü kimi könlü də “dəli” – eşq sərxoşu, məc­nun­dur. Azər­baycan xalq ədəbiyyatında aşiqlərdən danışılanda daha çox “dəli könül”dən danışılır: “Dəli könül, nə divanə gəzir­sən…”, “Dəli könül, gəl əylənmə qürbətdə…” və s. Ağıllı könülü vəsf edən şair olmayıb. Şübhəsiz, bu yanaşma təsəvvüf ənənəsi ilə bağlıdır. Təsəvvüf əhlinə görə, mərifət, yəni Allahı bilmək və tanı­maq qəlbin işidir. Hər bir üzvün ləzzət aldığı bir fəaliyyət var. Göz gözəl olanları görməkdən, qulaq xoşa gələn səsləri eşit­məkdən zövq alır. Qəlbin zövq aldığı fəaliyyət isə mərifətullah – yəni Allahı dərk etməkdir. İnsan Allahın gözəlliklərini dərk etdikcə eşqi artır. Bu bilgi sərxoşluq gətirir. Hüşyarlıq aqilə, sərməstlik aşiqə xasdır. Allahı bilmək ləzzətlərin ən gözəlidlir. Eşq badəsini içən sərxoş olub rasional təfəkkürdən imtina edər:

       Öylə sərməstəm ki, idrak etməzəm dünya nədir?
Mən kiməm, saqi olan kimdir, meyü səhba nədir.
Gərçi canandan dili-şeyda üçün kam istərəm,
Sorsa canan, bilməzəm kami-dili-şeyda nədir…   (9, 188).

İlahidən gələn məstliyin kökündə eşq durur. Eşq əhli ilahi feyzdən sərxoş ikən artıq cüzi ağıl növündən imtina edir və ona itaətdən boyun qaçırır.

      Eşq hidayət yolunu işıqlandırır. O, ağıldan daha üstün­dür.

Təsəvvüf əhli dini anlamaqda ağlın faydasını inkar etmir. Mövlana yazır ki, “İnsana qol, qanad ağıldır. Adamın ağlı olmasa, özünə başqa bir ağılı bələdçi etməlidir” (6, VI, misra 4075). Amma bu ağılın dini məsələlərdə insana xidmətinin bir həddi var. Mövlana kəsblə əldə edilən ağlı cüzi ağıl adlandırır. Təsəvvüf əhlinə görə, eşqin dini funksiyası onun hidayət yolunu işıqlandırmağıdır. Həqiqət yolunun yolçuları eşqi yamsılayırlar:

“Qəd ənarəl eşqü lil-üşşaqi min hacəl hüda”
Saliki-rəhi-həqiqət eşqə eylər iqtida   (8, 25).

Burada “Eşq aşiqlər üçün hidayət yolunu işıqlandırdı” mə­na­sındakı ilk misra hədis hesab edilir. Füzuliyə görə aşiqin ağıl­dan imtina edib eşqə uyması labüddür:

Təmərrüd əql fərmanindən etsəm, dustlar, billah,
        Məni rəyimlə sanmın, eşq sultaninə məmurəm (9,69).

                              (Təmərrüd – itaət etməmək, üsyan – V.S.)

Məlumdur ki, Meracla bağlı hədisdə peyğəmbərimizin Cəb­ra­­illə yolçuluğundan danışılır. Mövlanaya görə, ağıl Merac ge­cə­­­sində Sidrətül-Müntəhadan o yana keçə bilməyən Cəbrail ki­midir: “Ağıl Cəbrail kimi: “Ey Əhməd, bir addım daha atsam, yanaram! Sən məni burax, bundan sonra sən irəli get. Ey can sultanı, mənim həddim bu qədərdir” dedi. (6, I, misra 1066-67).

Cəbrailin gedə bilmədiyi yerə peyğəmbərimizin Rəfrəflə getdiyi deyilir. Guya peyğəmbətimiz Rəfrəfə oturub çox yük­səklərə qalxır, yetmiş min pərdədən keçir, cənnət və cəhənnəmi görür. Həmin vasitə (rəfrəf) dini ədəbiyyatda bir qayda olaraq yumşaq qumaş, döşək kimi izah edilir. Rəhman surəsində “rəf­rəf” sözü Cənnət təsvirləri zamanı işlədilib. “Mut­təkiinə alə rəfrəfin xudrin va abqariyyin hisən” – “Gözəl-gözəl xalçaların üstündə yaşıl-yaşıl yastıqlara söykənər cənnət əhli hurilərlə yan-yana” (1, Rəhman, 76). Elmalılı Həmdi Yazır “rəfrəf”lə bağlı bunları yazır: “Pərdə və döşəmə düzəldilən yaşıl qumaşa, döşəklərin, taxtların, pərdələrin ətəklərinə, salxım söyüd kimi budaqları aşağı əyilən ağaca… rəfrəf deyilir…” (10).

Amma təsəvvüf əhlinə görə, Meracdakı rəfrəf maddi bir şey yox, eşqdir.

Bu məsafə ağılla qət edilə bilinməz. Cəbrail yarı yolda qa­lıb, çünki yana bilərdi. Amma aşiq üçün yandırıcı od belə təh­lükə deyil. ????: Tevbe ~ Tevbe Edenler’in Sitesi !! http://www.tevbe.org/forum//showthread.php?t=46154İbrahim peyğəmbər ağılla Allahın tək olduğu qəna­əti­nə gəlib bu qənaəti möhkəmləndirmişdi. Amma odun içinə ağılla yox, eşqlə girib. Demək, peyğəmbərimiz həm də aşiqdir. “Əhmədi” (Məhəmməd peyğəmbəri) Əhəddən (Allah­dan) bir “m” ayırır. “M”dən qurtulsa, Əhədləşər” deyər təsəvvüf əhli. “M” masiva eşqidir. Masiva eşqi canla bağlıdır.

İla­­­hi eşqi doğuran həm də ayrılıqdı. Mələklər Allaha yaxın olduğu üçün kəsrətdən enerji ala bilmir. Təsəvvüf əhlinə görə, eşq olandan sonra cüzi ağıla ehtiyac qalmır. Necə ki Günəş çıxanda şamları söndürürlər. Eyni zamanda, cüzi ağıl sahibləri aşiqləri anlamır. Eşq sahibinin hər şey hesab etdiyini cüzi ağıl sahibləri dəlilik hesab edir.

Fəzayi-eşqi ta gördüm, səlahi-əqldən durəm,
Məni rüsva görüb eyb etmə, ey naseh ki, məzurəm (9, 69).

Təsəvvüf əhlinə görə, cüzi ağıl kamillik üçün yetərli deyil. O, insanı hər zaman qurtuluşa apara bilməz. İblisin ağlı cüzi ağıl olduğu üçün Adəmə səcdə etmir. Dərgahdan qovulanda Allaha “Məni azdırdığına görə…” deyir. Adəmin eşqi olduğu üçün yo­lu­nu azanda “Nəfsimə zülm etdim…” deyib günahı özündə gö­rür. Eşq aşiqin özünü heçə endirməsidir. Sevgili qarşısında iradəsini qeyb edən təkəbbür sahibi olmaz. İblisdə eşq olsaydı, təkəbbür olmazdı: “«Adəmə səcdə eləyin» söyləmişdik mələk­lərə bir zaman. Hamı səcdə elədi, İblis eləmədi, təkəbbürlə ya­xasını çəkdi kənara, kafirlərdən oldu» (1, Bəqərə, 34); «Ey İblis, Öz əlimlə yaratdığıma səni səcdədən edən nədir? Təkəb­bür­lümü oldun, qürurlananmı oldun?», dedi Allah» (1, Sad, 75).

Mövlanaya görə, aşiq xalis və saf şərabı (əqli-küll) özündə tapıb ondan qidalanarsa, bu məqamda artıq ağıl qeyb olur (6, I, misra 1981). Cüzi ağılın acizliyi eşqi inkar etməsidir. “Cüzi ağıl sirrə sahib kimi görünsə də, həqiqətdə eşqi inkar edir. Zəkidir, bilir, fəqət yox olmayıb. Cüzi ağıl sözdə və işdə bizim dostu­muzdur, amma hal bəhsinə gələndə bir heçdən, yoxdan ibarətdir (6, I, misra 1982-1984). Eşqi yalnız eşq özü şərh edə bilər: ”Eşqin şərhində ağıl palçığa batmış uzunqulaq kimi yatdı qaldı. Eşqi, aşiqliyi yenə eşq şərh etdi” (6, I, misra 115). Türk alimi Nejdet Durak cüzi ağıl və eşq ilə bağlı Mövlananın görüşlərini dəyərləndirərkən bunları yazır: “Mövlana insanı dualist bir bi­çim­də dəyərləndirir. Onun fikrincə, insan bir tərəfdən ilahi, metafizik dəyərlərin təmsilcisidir, digər tərəfdən bədəni ilə fiziki dünyaya bağlıdır. Mövlana insanın bu iki yönünü mübarizə meydanı kimi göstərir. Ağıl fiziki dünyada fəaliyyət göstərir və nəfs ilə mübarizə aparır. İlahi yardım almasa, uğur qazana bilməyəcəyi bu mübarizədə ağıl insan üçün əsl məqsədi olan metafizik aləmə və onun biliklərinə çatmaq üçün bir bələdçidir. Fəqət ağıl metafizik sahədə yetərsiz qalır və bu səbəbdən yerini eşqə verir.

Mövlanaya görə, ağlın vəzifəsi metafizik bilik qapısını açmaqdır, amma içəriyə eşqlə girilir” (11).

Ədəbiyyat:

1.Qurani-Kərim, N.Qasımoğlunun açıqlaması, Bakı, 1993.
2.İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul,1991
3. İmam Gazali “Ehyau ulumid-din”, II cild, Tuğra neşriyyat
4. N. Gəncəvi, “Xosrov və Şirin”, “Lider nəşriyyat” 2004.   Tərcümə edəni Rəsul Rza
5.Qurani-Kərim, Bakı, Azərnəşr 1992, tərcümə edənlər Ziya Bünyadov və Vasim Məmmədəliyev.
6. Mevlana, “Mesnevi”, I-VI cild, MEB yayınları, İstanbul, 1990-1991.
7.İsmail Yakıt, “Mevlana’da aşk metafiziği”

http://akad..semazen.net/author_article_print.php?id=1181
8.M.Füzuli, Seçilmiş əsərləri, “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 199
9.M.Füzuli, “Leyli və Məcnun”, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı 1999.

10.Elmalılı Hemdi Yazır, Kur’an-ı Kerim tefsiri, http://www.kuranikerim.com/telmalili/rahman.htm
11. Nejdet Durak, “Mevlânâ ve Kant felsefesinde aklin değeri”, S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl. 2007/2, S. 19, Isparta, 2007