Cahiliyyət ərəblərinin sınamaları və bəzi mövhumi təsəvvürləri

Aida Qasımova, professor

Hər insanın boynundan bir quş asar, sonra qiyamət günü onu çıxararıq.
(əl-İsra 13)

Bəşər sivilizasiyasının ilkin dövrlərində insan ətraf alə­mlə öz varlığı arasındakı bağlılığı daha güclü duymuş, tə­biət­dəki müb­həm harmoniya, hadisələr və əşyalar arasın­da­kı ilişgilər çox zaman ayrı-ayrı təbiət hadisələrinin, bitki, hey­van və əşyaların ilahiləşdirilməsinə gətirib çıxarmışdır. Qız­mar günəşin yandırdığı ucsuz-bucaqsız səhralarda məs­kən salmış cahiliyyət ərəbləri də amansız təbiət qarşısında üzüntülü bir vahimə keçirmiş, ətraf aləmin hər bir təza­hü­ründə qeyri-adi, ilahi bir qüvvə görmüş, ağac­ları, daşları, bulaqları, ayrı-ayrı heyvan və quşları müqəd­dəsləşdirmişlər. Bu, bir tərəfdən onlar arasında bütpərəst­liyin rəvac tapma­sı­na gətirib çıxarır, digər tərəfdən də öncəgör­mə­lərin, sına­ma­ların, müxtəlif fal növlərinin yaranması ilə nəticə­lənirdi. Cahiliyyət ərəbləri arasında, xüsusilə quşlarla bağlı sına­ma­lar geniş yayılmışdı.

Ümümiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, quş arxetipi müx­təlif xalqların mifik təsəvvürlərində, ədəbiyyatında, adət və ənənə­lərində dərin iz buraxmışdır. Mirça Eliada göstərir ki, əsrarəngiz uçuş bir çox xalqları cəlb etmiş, Sibir şamanları ölülərin ruhunu göylərə yola salarkən özlərini quş gör­kə­minə salmışlar. Bu hal özünü bir sıra xalqların misteriya­larında da göstərmişdir. Bu cür «uçuş» əslində sırf ruhani xarakter kəsb edib ağlın gizli sirləri və metafizk həqiqətləri dərk etməsinə yönəlmişdir. Ona görə də, “Riqveda”da “ağıl ən sürətlə uçan quşdur” – deyilir.[1] “Arif adamın qanadları olur” kimi qədim hind hikmətini xatırlayan M.Eliade göstərir ki, quşlarla bağlı iki mifik motiv güclü olmuş­dur: 1) quş ruhu ifadə etmişdir. 2) quş ölən kəslərin ruhunu axirətə müşayiət etmişdir.[2] Bu ilk növbədə quşların göylərə uçuşu ilə bağlı idi. Kosmosun üst qatı olan göylər öz uzaqlığı və əlçatmazlığı, heyrətamiz yeksənəkliyi və nəhən­g­li­yi, nəhayət anlaşılmazlığı ilə insanları daim heyran etmiş­dir. Göy cisimləri, istilik mənbəyi olan günəş, qaranlıq səmada parlayan ay və ulduzlar, göylərdən bir nemət, bəzən də bir bəla kimi nazil olan yağış, göy gurultuları, şimşək, ildırım və s. amilləri özündə hifz edən bu mübhəm səltənət barədə müxtəlif əfsanəvi təsəvvürlər yaranmış, yerdəki çoxsaylı bütlərə ibadət edən ərəblər harda isə səmanın ən­gin­liklərində Vahid bir ilahi qüvvə olmasına da inanmışlar. Bədəvi ərəb heyranlıq və çaşqınlıq mənbəyi olan göylərə məhz quşların qanad çalıb uçmasına da ayrıca bir məna ve­rib, onlarla bağlı çalarlı yozum və sınamalar uydurmuşdur. Ümumiyyətlə, müxtəlif dini-mifik təsəvvürlərdə ayrıca bir mifopoetik obraz və rəmz kimi quşlar ilahi mahiyyəti, kos­mosun üst qatını, göyləri, günəşi, göy gurultusunu, küləyi və buludları, azadlıq, yüksəliş, tərəqqi və ilhamı, pey­ğəm­bərlik və öncə görmələri, müxtəlif kosmik aləmlər arasındakı əlaqələri, ilahi ruhu və s. bildirmişlər.[3] Quşlar bir rəmz kimi eləcə də Allahın elçilərini bildirir.[4] Quş arxetipi əsatir­lərdə, nağıl və dastanlarda, quşlarla bağlı çalarlı mənaları olan sufi ədəbiyyatında mühüm yer tutduğu kimi müqəddəs kitablarda da əks olunmuşdur. Bəzi peyğəmbərlərin hekayə­tin­də (Adəmin oğulları Habil və Qabilin, Nuhun hekayətləri və s.) quşlarla bağlı ibrətamiz epizodlarla yanaşı İncildə və Qurani-Kərimdə quşun ruhla, ilahi başlanğıcla rəmzləşən bir mənasını da görürük. Mattanın incilində hz. İsanı vəftiz edən Yəhya göyün yarıldığını və oradan enən göyərçinə­bən­zər İlahi ruhun İsanın başı üzərində dayandığını görür: “İsa vəftiz olunub, o anda sudan çıxdı; və budur, göylər açıldı və Allahın Ruhunun göyərçin kimi enib öz üzərinə gəldiyini gördü” (Matta III. 16-17).

Qurani-Kərimin İsra surəsinin 13-cü ayəsində deyilir:
وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا (الاسرى 13)
“Hər bir insanın boynundan (açıq bir kitab kimi) bir quş asar, sonra qiyamət günü onu çıxararıq”
(əl-İsra 13)
Müfəssirlər ayədəki quş sözünü əməl kitabı kimi yozur­lar. Müqəddəs kitabımızın doğma dilimizə tərcüməsində akad. V.Məm­­mədəliyev də bu yozuma istinad edib. “Biz hər bir insanın əmə­lini öz boynundan asar və qiyamət günü (bü­tün əməl­lərini) açıb kitab kimi qarşısına qoyarıq”. Akad. Z.Bünyadov bildirir ki, “Ərə­blərin təsəvvürlərinə görə, quş tale əlamətidir və o həmail kimi boyuna bağlanır”.[5]
Bu ayənin quşlarla bağlı sınamalara meylli olan ərəblərə bir öyüd kimi nazil olması, onların əlamətlərə, fallara ina­n­maqdansa yaxşı əməllərə səslənməsi Peyğəmbərdən (s) söy­lənilən hədislərdə əks olunub:
لاعدوى و لا طيرة و كل انسان الزمناه طائره في عنقه
“Nə xəstəlik, nə (quşlarla yozulan) uğursuzluq əsas deyil. Hər bir insanın quşunu (əməllərini) onun boynundan asmı­şıq”.
طير كل عبد في عنقه
“Hər bir allah bəndəsinin quşu (əməl kitabı) boynundan asılmış­dır”.[6]

* * *
Ərəblərin quş uçuşu ilə bağlı sınama və falabaxmaları elmi ədəbiyyatda müxtəlif terminlərlə ifadə edilir. Orta əsr mən­bə­lə­rində bu mövzuya ən çox yer ayrılan əsər Əbu Osman Cahizin “Əl-Hayavan” əsəridir. Əsərdə bu cür sına­malar və falabaxmalar “tətayyur” adlanır. Geniş yayılmış terminlərdən biri “zəcrut-tayr”dir. İyafənin mahir bilicisinə “əyyaf” deyirlər. Bəzən də ərəblər sadəcə olaraq “zəcrut-tayr” (quş hürkütmə) terminini işlədirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, zaman-zaman “tətayyur” Sö­zü quş falı olmaqla bağlı həqiqi mənasından uzaqlaşıb sadəcə ol­araq “uğursuz­luq” məfhumunu ifadə etmişdir. Görünür quşlarla bağ­lı sınamalarda nəs yozum yaxşı yozumu üstələdiyindən sözün məna dəyişikliyi yaranmışdır. Qurani-Kərimin “Yasin” surəsində “tətayyur” özünün sırf bəduğurluluq anlamına gəlməsi müşahidə olunur (Yasin 18). Zaman-zaman ərəblər nəhs hesab etdikləri bü­tün əşya, gün və əlamətləri “tətay­yur” sözü ilə ifadə etmişlər. Belə əlamətlər isə çox olub bəzi günləri (çərşənbə) ayları (şəvval) soyuq küləyin əsməsini və s. əhatə edirdi.
Ərəblər, adətən, çökmüş bir quşu hürküdür, quş əgər sağa uçardısa bunu yaxşı, sola uçardısa pis əlamət sayardılar.[7]
Bu cür fallarin antik cəmiyyətdə geniş yayılmasi da maraq do­ğurur. Yunanlar yalnız quşlarin uçuşuna görə deyil, həm də on­la­rin adına, görkəminə, səs xüsusiyyətlərinə görə öncəgör­mə­lər söyləyirdilər. Bu cür fallar «avisspe­cio» (avis-quş,specio-ba­xıram) adlanırdı. Bu sahədə məş­hur olan avqurlar öz nüfuzla­rı­na görə heç də münəccim­lər­dən geri qalmırdılar. Onlar Spar­tada hökmdarlara məs­ləhətlər verir, Romada isə bəzən qanun­ve­riciliyə belə təsir göstərirdilər. Fal prosesində avqurlar ağ paltar geyinir, başlarına tac qoyurdular.Təsadüfən görsənən quşun hansı quş olmasının böyük əhəmiyyəti var idi. Yalnız Şərqdən – günəşin çıxdığı yerdən uçub gələn quşların xoş­bəxtlik gətirəcəyi zənn olunurdu. Eləcə də quşların dəstə ilə uçub gəlməsi də yaxşı əlamət sayılırdı.

Qədim Romada döyüşə getməzdən öncə hətta toyuq və xoruzlarla fal açır, bəzən xoruz döyüşdürürdülər.
Quşlar bir çox xalqlarda tale əlaməti, alın yazısı sayı­lırdı. Təsadüfü deyil ki, qədim şumer yazılarında quş şəkli “tale” demək idi.[8]
Cavad Əli haqlı olaraq ərəblərin quş uçuşu ilə bağlı fala­bax­malarını qədim ərəblərin ruhun bədəni tərk etdikdən sonra quşa dönməsi ilə bağlı təsəvvürləri ilə bağ­la­yır və göstərirdi ki, bir çox qədim xalqların ayrı-ayrı quş­ların ölmüş kəslərin ruhu ol­ması ilə bağlı inancları olmuş, onlar bu ruhların çox şeyləri bilməsinə və çox hadisə­lərdən xəbər verməsinə inanmışlar. Bəzi insanlar “Məntiqut-tayr” ad­lanan quş dilini bilmiş, xüsusilə Süley­man peyğəmbərin bu sahədə böyük məharəti olmuşdur. Qədim etiqadlara görə, quşlar məhz ruhları təmsil etdiyindən on­lar insanlara doğru yol göstərmək və onları xətalardan çəkin­dir­mək qabiliy­yə­ti­nə malik olmuşlar.[9] Buna görə də, quş dilini bilmək qey­bi bil­mək kimi rəmzi bir məna kəsb etmişdir. İntuitiv bir vəcdəgəlmə ilə qeybdən xəbərdar olmağa iddia edən sufilər “quş dili” anlayışından həm ilahi eşqi tərənnüm edən lirik parçalarda, həm də “Məntiqut-teyr” “Bülbülnamə” (Fəri­dəd­din Əttar) Lisənut-tayr (Əlişir Nəvai) kimi məsnəvilərdə bol-bol bəhrələnmişlər. Quş dili sufi ədəbiyyatında, xüsusilə hürufilikdə arif­lərin öz aralarında danışdığı sirli, rəmzli bir danışıq, baş­qa­la­rının anlamadığı bir söhbət mənası kəsb etmişdir. Ancaq unut­maq olmaz ki, “Quş dilindən” islam­dan əvvəl, cahiliyyət şairləri də bəhs etmişlər. Uməyyənin aşağıdakı beytləri bu mənada diqqəti cəlb edir:
فاسمع لسان الله كيف شكوله
عجب و ينبيك الذي تستنشد
و الوحش و الانعام كيف لغاتها
و العلم يقسم بينهم و يبيد
“Allahın kəlamına qulaq as, gör onun nə qədər şəkli var. Sənin demək istədiyini gözəl bir tərzdə sənə öyrədir. Quş­lara, heyvanlara da öz dillərini verir. Elmi onlar arasında bölüşdürüb paylayır”.[10]

* * *
Ərəblər arasında quş uçuşu ilə bağlı sınamalar zaman-zaman inkişaf etmiş, onlar quşların yalnız uçuşu ilə deyil, həm də adı, səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə bağlı yozmalar aparmışlar.
Məs.: Hüd-hüd quşu (şanapipik) onların nəzərində hi­da­yət, doğru yol anlamı kəsb edirdi. Cahiliyyət ərəbi səfərə çıxarkən qarşısına hüd-hüd çıxardısa, səfərin uğurlu olması gözlənilirdi. Bəzən də hüd-hüd sözünün kökündəki (da­ğın­tı, fəlakət) mənasını əsas götürüb bu quşla qarşılaşmanı pis yozardılar.[11]
Cahiz “Canlılar” əsərində göstərir ki, hüd-hüdün başın­dakı pipik Allah-təala tərəfindən ona anasına göstərdiyi xe­yir­xahlıq müqabilində bir nemət kimi bəxş edilmişdir. Ana­sı ölərkən hüd-hüd onun qəbrini başında düzəltmiş, aparıb digər ölü quşların atıldığı dərəyə atmamışdır.[12] Ərəblər hüd-hüdün xeyir verən bir quş olmasına inanmışlar. Rəvayətə görə, Süleyman pey­ğəm­­bərin səfərlərində başqa quşlarla birlikdə onu müşaiyət edən hüd-hüd peyğəmbərə yerin al­tın­da harda su olduğunu nişan verirmiş.[13] Qu­rani-Kərimdə Sə­ba məlikəsinə hz.Süley­ma­nın “bismillahir rəhmanir-rə­him”lə başlayan məktubunu məhz hüd-hüdün apar­ması (əl-Nəml 20-31) klassik Şərq ədəbiy­ya­tında, xüsusilə təsəv­vüf şerində bu quşla bağlı rən­garəng mə­naların yaranma­sına gə­­ti­rib çıxarmışdır. Əttarın əsər­lərində biz Hüd-hüdün Haqq yo­lu­na yönələn mömin bir sufi şeyxini təcəssüm etdirdiyini görürük.[14]
Göyərçinə gəlincə, o yunan mifologiyasında sevgi ilahəsi olan Afroditanın quşudur. Cahiliyyət ərəbləri göyərçinlə bağlı təzadlı müla­hi­zələr söyləyirdilər. Bəzən bu sözün kökündəki (vaxtı çat­maq) mənasına istinadən göyərçinin tez bir görüşə, vüsala işarə etdiyini düşünür, bəzən (ölüm) Sö­zü­nü əsas götürüb bu quşun ölüm, ayrılıq ifadə etməsinə ina­nır­dılar.[15] Nuh peyğəmbərin (s) hekayətində məhz göyər­çi­nin Nuhun gəmisinə meynə (və yaxud zeytun) yarpağı ilə qayıdıb quru­nun yaxın olmasını xəbər ver­məsi bu quşa xüsusi müqəd­dəs­lik verir. Dimdiyində yarpaq, ayaqları pal­çıqla qayıdan gö­yər­çinin boynundakı həmayilin bu gözəl əməli müqabilində ona Nuhun duası ilə Allah-Təala tərə­fin­­dən əta edildiyi rəvayət edilir. Ayağındakı palçığın müqa­bi­lində onun ayaqları gözəl, qırmızımtıl rəngə boyanır.[16] Nu­hun gə­mi­sində başqa bir göyərçinin ölməsi ilə digər quşların yığılıb ona nöhə deyərək, yas tutması isə klassik ərəb şerində göyərçinin kədər, qüssə, göz yaşları ilə əlaqələndirilməsinə gətirib çıxarır. İncildə vəftiz edən Yəhyanın hz.İsanın başı üzərindəki İlahi Ruhu göyərçinə bənzər bir şəkildə gör­mə­sini qeyd etmişdik. Ayrıca olaraq ərəblər göyərçinin obaya, evə bağlılığına, və onun doğru yol göstərib insanı azmaqdan xilas etməsinə inanmışlar. Cahiz göstərirdi ki, göyərçinin düzgün yol göstərməsi qabiliyyəti onun möhkəm yaddaşın­dan və obasına bağlılığından irəli gəlir.[17] Orta əsrlərdə gö­yər­çindən məktubdaşıyan kimi istifadə edilməsi də bundan doğur.

Qeyd etdiyimiz kimi, göyərçin klassik ərəb şerində, qəm, kədər motivlərini, göz yaşlarını bildirən əsas obrazlardan sayılır. Xüsusilə, əməvilər dövrünün qəmli məhəbbət nəğ­mə­lərində – üzrü qəzəldə bu məna güclü ifadə olunub. Əbül-Fərəc İsfəhaninin “Kitəbul-əğani” əsərindəki aşağıdakı parça bu cəhətdən maraq doğurur:
“Məcnun Allah–Təalaya dua edib şəfa tapmaq məqsədilə həccə yollanır. Əmisi oğlu Ziyad ibn Kəb ibn Müzahim də onun­la idi. Bir taladan keçərkən məcnun göyərçin qurul­tu­su eşidib da­yandı və ağlamağa başladı. Ziyad ona dedi: “Nə olub? Niyə ağlayırsan? Dayanma, gəl gedək yol­daş­larımıza çataq”. Məcnun cavab verdi:
ان هتفت يوما بواد حمامة
بكيت و لم يعذرك بالجهل عاذر
دعت ساق حر بعد ما علت الضحى
فهاج لك الاحزان ان ناح طائر

“Bir gün vadidə bir göyərçin quruldayarkən ağladın. Sə­nə məzəmmət edən bunu sənə üzürlu saymadı.
O quş qumru səsi ilə sübh açılarkən nöhə deyib sənin dərd-qəmini təzələdi…” [18]
Ərəblərin “ğurab” (qarğa) ilə bağlı bir sıra sınamaları da vardır. Qarğa–ğürab sözü öz-özlüyündə “ayrılıq”, “qərib­lik” an­lamına gəldiyindən onlar qarğa olan yerdə həsrət, fəraq olduğu­nu zənn edirdilər.[19] Qeyd etmək lazımdır ki, qarğa arxetipi bir çox xalqların mifik təsəvvüründə dərin iz bu­rax­mış­dır. E.M.Me­le­tinski göstərir ki, qara rəngli, xo­şa­gəlməz səsli, meyitlə qida­la­nan qarğa iblisanə bir quş olub ölülər səltənətini təmsil etmişdir. Bütün quşlar kimi göylərlə əla­qə­li olan qarğa daim torpağı eşələyib qidasını yerdə ax­ta­r­dı­ğından həm də Yerlə əla­qə­lən­dirilir və Yerlə Göy və ölülər dünyası arasında vasitəçi olur. Onun bu xüsusiyyəti, yəni yu­xarı aləmlə aşağı aləm arasında mediator olması şaman­çı­lıqda daha çox nəzərə çarpır.[20]
Qarğanın uzun ömür sürməsi onu həm də müdriklik rəmzi etmişdir. Məhz buna görə də, o, üçqat hikmət sahibi sayılan Her­mesin quşu sayılmışdır.[21] Bununla belə onun qara rəngli quş olması bu quşu qara saçlı gəncliyin də rəmzinə çevirmişdir. Ərə­b­lərin bir kəsin saçının ağarmasını (ayrılıq qarğası uçdu getdi) ifa­dəsi ilə bildirmələri də bundan irəli gəlir. Qara rəngli, məhsul­dar torpağı təsvir edərkən ərəb “Qarğası uçmamış torpaq” ifadəsini işlədirdi.[22]

Ərəblərin qarğa ilə bağ­lı bir sıra adətləri vardır. Məs: onlar bədnəzərdən qo­run­maq üçün üstlərindən qarğa dim­diyi asar­dı­lar. Qarğanın qanını qurudub bədənlərindəki şişlərin üstü­nə qoyur və şəfa tapacaqlarına inanardılar. Adə­tən ərəblər ölü cə­səd­lə qida­la­nan qarğanın ətini yeməsə­lər də, bağırsaq xəstəlik­lə­rində ondan istifadə edirdilər.
“Ceyran da, qarğa da məni xoşbəxtliyə müjdələdilər. Qarğanın söylədiyinə eşq olsun”.[23]

Bəzən ərəblər qarğanın ancaq bir dəfə qarıldamasında uğur­suzluq görürdülər. Əgər o iki dəfə qarıldayardısa bunu yax­şılığa yozardılar. İslamda iyafənin digər növləri kimi qar­ğa ilə bağlı sınamalar da bəyənilməmişdir. Rəvayətə gö­rə, ibn Abbas qarğa səsi eşidərkən deyərmiş:

الهم لا طير الا طيرك و لا خير الا خيرك و لا اله غيرك

“Allahim, səndən başqa heç kəs uğursuzluq gətirə bil­məz. Səndən başqa heç kəs xeyir verə bilməz. Səndən özgə İlahi qüvvə yoxdur”.

Cahizə görə, digər quşlar barədə də ziddiyyətli təsəvvür­lər var. Məs: Mərv əhli bayquş ulamasını yaxşılığa, bəsrə­li­lər isə pisliyə yozurdular.[24]
Cahiliyyət ərəbləri isə ölən ada­mın ruhunun bayquşa çev­ril­mə­sinə inanmışlar. Xüsusilə, əgər bir kəs qətlə yeti­ri­lər­disə ruhu bayquş olub qəbrin ətra­fında hərlənər, “məni suvarın” (yəni məni qatilimin qanı ilə suvarın) deyə ulay­ar­dı.[25] Buna görə də, onlar bayquşa daha çox uğursuzluq rəmzi kimi baxırdılar.
Ölən kəslərin ruhunun quş şəklində təsəvvür edilməsi bir çox xalqlarda – şumerlərdə, yunanlarda, eləcə də Ba­bilistanda və Misirdə geniş yayılmışdı. Bəzən də quşları ruhların bələd­çisi hesab edirdilər. Yaponlar isə ruh bədəni tərk edərkən quş pırıltısına bənzər səs eşidildiyini bildirir­dilər. Romada impera­tor­lar ölərkən onların ruhu­nu göyə qaldırmaq üçün quş uçur­dur­dular.[26]

* * *

Cahiliyyət ərəbləri zaman-zaman quşlarla bağlı sınama­la­rını genişləndirib onu heyvanlara, bitki və əşyalara da aid etmişlər.[27]
Cahizə görə, ərəblər reyhan barədə yozumlar edirdilər. “Rey­han” (gözəl ətir) sözündən olduğundan onu uğurlu bit­ki sayır­dılar. Ancaq gözəl görsənib yaxşı ətir verməsinə bax­ma­yaraq, tamı acı olduğundan bəzən onun bədbəxtlik gəti­rə­cəyini düşü­nür­dülər.[28] Eləcə də dəvə ilə bağlı ərəblərin bə­zən bir-birinə ziddiyyət təşkil edən müxtəlif mülahizələri olmuşdur.[29]
Bütün bu sınamalar və yozumlar illərin sınağından keç­miş praktik təcrübələrə əsaslanırdı. Bununla belə, iyafət özün­də ərəb mistisizmi ilə bağlı bəzi cəhətləri də cəmləş­di­rir­di. Təbii ki, quş­lar­la bağlı deyimlər, düşüncələr ilk növ­bədə onların ruhu təcəs­süm etdirməsi və müxtəlif kosmik aləmləri birləşdirməsi ilə bağlı idi. Təəssüf ki, cahiliyyət dövrü ərəblərinin dini-mənəvi durumu ilə bağlı məlumatlar hifz edilmədiyindən biz digər xalqların mifik təsəvvürlərdən və dini təcrübələrindən fərqli olaraq quşla bağlı düşüncə­lə­rin ərəb kahinlərinin misteriyalarında hansı rolu oynadı­ğı­nı, ümumiyyətlə Quş-ruh rəmzinin onların mistik ayinlə­rin­də necə bir yer tutduğunu söyləməkdə çətinlik çəkirik. Ərəb­­lərin quşlarla bağlı təsəvvürləri ətraf xalqların təsəv­vür­lərinə çox yaxın­dır. Ruh-quş konsepsiyası və ölümün quşla əlaqələn­diril­məsi Yaxın Şərqin bir çox arxaik dini təsəvvürlərində özünə yer edib. “Ölülər kitabı”nda (Misir) ölüm göylərə qalxan qartal şə­k­lində təsəvvür edilir. Eynilə Mesopotamiyada da ölüləri quş halında təsəvvür edirdilər. Avropa və Asiyanın ən qədim abidə­lərin­də müxtəlif kosmik aləmləri birləşdirən Dünya Ağacının budaqlarında quşlar təsvir edilmişdir. Görünür, bu quşlar həm də əcdadların ru­hu­nu təcəssüm etdirmişlər.[30] Bütün bunlarla yanaşı biz şa­man­çılıqda və digər dini-mistik sistemlərdə, eləcə də vəh­da­niy­yət dinlərinin mistik qollarında kahinlərin, müqəd­dəs­lərin levitasiyasını (Levitation), göylərə uçmasını iddia edən xəbərlərin mövcudluğunu görürük. Əldə olan materiallar ərəb kahinlərinin bu mistik təcrübədən yararlanıb-yarar­lan­maması barədə qəti bir söz deməyə əsas vermir. Ancaq sabi ka­hinlərin tanrı yolunda xoruz qurban kəsib onun ölüm çaba­lamalarına müvafiq gələcəkdən xəbər vermələri məlum­dur.[31]

Qurban kəsilən heyvanlarla bağlı öncəgörmələrdən biri də qara ciyərin oxunması ilə bağlıdır (Hepatscopy). Xü­su­silə kəlda­nilər öz tanrılarına kəsdiyi qurbanların qara ci­yə­rini oxumaqda uğur qazanmışlar. Sonra onlar bunu ağ ciyər və başqa bədən üzvlərinə də aid edirlər. Bu mistik təcrübə ibranilərə, yunanlara, romalılara və misirlilərə də məlum idi. Ərəblər də lap qədim za­manlardan qara ciyərə böyük əhəmiyyət verirdilər. Qara ci­yərin qara rəngli olması, onun nifrət və qəzəbdən qaralması fikrinə gətirib çıxarmışdır.[32]
İslamaqədərki cəmiyyətdə ən çox sınamalara məruz qalan cəhətlər insan və heyvanların asqırma və əsnəmələri olmuşdur. Onlar həm asqırığı həm də əsnəməni şeytandan gəlmə bir hal sayıb hər ikisini pis yozurdular. İmruul-Qeys şerlərindən birində göstərir ki, səhərlər camaat yatarkən tez­dən ova çıxır ki, heç kəs qarşısına çıxıb asqırmasın. Bə­zən asqırıq müqabilində “Mənə yox, özünə qayıtsın!” və s. kimi sözlər işlədib onun şərindən qur­tar­maq istəmişlər. Hey­vanların asqırması da pis yozulurdu. Sonra İslamda as­qırıq bəyənilmiş, ancaq əsnəmək bəyənilmə­miş­dir. Belə ki, asqırığın mələkdən, əsnəməyin şeytandan gəlməsi düşünül­müş­dür.[33] Dini rəvayətlərdə Allah-Təala tərəfindən pal­çıq­dan ya­pıl­mış Adəmin ruh üfürüldükdən sonra asqırıb ayıl­ması göstərilir.[34]

Ümumiyyətlə, İslamın zühurundan sonra cahiliyyət ərəb­­lə­rinin bir çox fal və sınamaları bəyənilməmişdir. Bu­nun­la belə, sözün sakral mahiyyəti ilə bağlı inamlar İslamda da özünə yer etmişdir. Rəvayətə görə, Peyğəmbər (s) qarşı­sına çıxan Adam­la­rın adlarına diqqət yetirir və müsəlman­la­rın gözəl sözlər danış­masını bəyənirmiş.[35]

Son olaraq qeyd etmək istərdik ki, ərəblərin sınayıb-yox­la­dığı əlamətlərə əsaslanan qiyafət artıq İslamın yaran­ma­sı ərə­fəsində öz əhəmiyyətini itirir və onların daim ar­t­maqda olan mənəvi tələbatları və ruhaniyyat yolundakı təkamülləri yeni bir dinin yaranmasını, falçılardan, kahin və ərraflardan qat-qat yüksəkdə duran bir peyğəmbərin zühurunu zəruri edir. Bu mə­na­da hz.Məhəmmədin (s) pey­ğəmbərlik missiyası ərəb cəmiyyətinin yüksəlməkdə olan mənəvi təkamülünün təbii nəticəsi idi.

* * *

Cahiliyyət ərəbləri qulyabanı (ğul) və cinlərin varlığına inanmışlar. Şüurlu məxluqlar olan qulyabanılar dağlarda, dərə­lər­də məskən salır, öz müdhiş görkəmləri ilə insanları qor­xud­ur­du­lar. Ərəb şairi Təəbbata Şərranın qulyabanı ilə qarşılaş­ma­sıyla ilə bağlı bir epizod onun poeziyasında əks olunmuşdur. Bizim fikrimizcə, qulyabanılar anadan eybə­cər, qüsurlu doğul­muş insanlardır ki, cəmiyyətdə yaşamaq onlar üçün imkansız ol­du­ğundan çöllərə, səhralara qaçıb tənha yaşamağı üstün tut­muşlar.
Krımski bədəvi ərəblərin dəyişkən, etibarsız, xəyanətkar hər bir şeyi qulyabanı adlandırdıqlarına diqqəti cəlb edir.[36] İmruul-Qeysin bir şeirində dəhr, qəzavü-qədər qulyabanı (ğul) adlanır.[37]
Cinlərə gəlincə, o dövr ərəbləri bu məxluqları insanlarla qeyb aləmi arasında vasitəçi bilmiş, kahinlərin qeyblə bağlı sirləri cinlərdən əxz etməsinə inanmışlar. Bədəvi ərəblər şeir sənətinin də insanlara cinlər vasitəsilə təlqin olunmasını zənn etmişlər[38].

Rəvayətə görə, mələklərdən fərqli olaraq cinlər kişi və qadın olurlar. Onlar müxtəlif cildə girməyi bacarır, bəzən səhralarda ocaq qalayıb yolçuları azdırırlar. Piotrovski göstərir ki, cinlərin ğul, sılat, ıfrit kimi bir neçə növü var­dır:[39]
Ərəb şeirində “ciniyyə” adlanan qadınların olduqca gözəl, lakin soyuqqanlı olmasına işarə edilmişdir. Rəvayətə görə, “silat” adlanan cinlər gözəl qadın cildinə girib insan oğullarına ərə gedir, ana olurdular. Lakin günlərin bir gü­nün­də uzaq səhralarda digər cinlərin qaladığı odun işar­tısını görərkən “təəssüf belə etmədən ərini, uşaqlarını atıb digər cinlərə qoşulurdular”.[40]

* * *

İslamaqədərki ərəb cəmiyyətində sınamalar və mövhumi təsəvvürlərlə bağlı aşağıdakı qənaətləri hasil etdik:
–Cahiliyyət ərəblərinin sınamalarının əksəriyyəti müx­təlif xalqların mifik düşüncəsində dərin iz buraxmış quşlarla bağlı olmuş, ayrıca olaraq, onlarda iyafət adlanan bir elm də yaranmışdır.
–Quş uçuşu ilə əlaqədar falabaxma və sınamalar yalnız onları hürküdüb uçurtmaqla məhdudlaşmayıb, həm də ayrı-ayrı quş adlarının məna yozumları ilə bağlı olmuşdur.
–Cahiliyyət ərəblərinin heyvanların daxili orqanlarının, xüsusilə qara ciyərinin oxunması, asqıraq və əsmə ilə bağlı sınamaları da olmuşdur.
–Cahiliyyət ərəbləri cin və qulyabanıların varlığına inan­mışlar.

[1] Мипра Элиаде. Космос и история. Москва, 1987, с.184.

[2] Yenə orada.

[3] Мифы народов мира. II т. Москва, 1982, с.346.

[4] Н.Жюльен. Словарь символов. Урал ЛТД. 2000, с.323.

[5] Н.Жюльен. Словарь символов. Урал ЛТД. 2000, сящ. XXXII.

[6] Əbul-Fida ibn Kəsir. Təfsirul-Quranil-Azim. III Beyrut, 1987, səh. 30.

[7] Bu barədə bax: Ханна аль-Фахури. История арабской литературы. I Мос­ква, 1959. Изд.иностранной литературы, с.20. Sibai Bəyyumi. Təri­xul-ərdə­bil-arabiy­yu. Qahirə 1959, I. s. 68-69. Cavad Əli. Tərixul-arab Qabləl-isləm. VI. Bağ­dad, 1993, s.786.

[8] kekz.boom.rutrad

[9] Cavad Əli. Tərixul-arab Qabləl-isləm VI. Bağdad, 1993, s.788-789.

[10] Uməyya ibn Əbis-Salt. Hayətuhu. Şiruhu Dirasətu və təhqiqu Behcəm Əbülğəfur əl-Hadisi. Bağdad, 1975, s.195.

[11] Sibai Bəyyumi. Tərixul-ədəbil-arabiyyi. Qahirə, 1959, s.68-69.

[12] Əbu Osman Əmr bin Bəhr əl-Cahiz. Əl-Hayavan. III. Qahirə, s.510.

[13] Yenə orada, səh. 512.

[14] Е.Э.Бертельс. Суфизм и суфийская литература. Москва, 1965, с.342, 394.

[15] Sibai Bəyyumi. Tərixul-ədəbil-arabiyyi. I. s. 69.

[16] Əbu Osman Əmr bin Bəhr əl- Cahiz. Hayavan. III cild, s.196.

[17] Əbu Osman Əmr bin Bəhr əl-Cahiz. Əl-Hayavan. III. Qahirə, s. 214.

[18] Əbül-Fərəc əl-İsfəhani. Kitəbul-əsham. Qahirə, 1969, II. s.

[19] Sibai Bəyyumi. Tərixül-ədəbil-arabiyyi. I. s. 69.

[20] Мифы народов мира. I. Москва, 1980, с.245.

[21] Н.Жюльен. Словарь символов. с.323.

[22] Cavad Əli. Tərixul-arab qabləl-isləm. VI. s. 795.

[23] Əbu Osman Əmr bin Bəhr əl-Cahiz. Əl-Hayavan. III. s.445.

[24] Yenə orada, III. s.457. Yunan mifologiyasında bayquş Minervanın quşu olub müdriklik, qeybdən xəbərdar olmaq rəmzidir. s.457.

[25] Malik Mahmudov. Xətib Təbrizi. Bakı. 1972, s.135.

[26] kekz.boom.rutrad

[27] Sibai Bəyyumi. Tərixul-ədəbil-arabiyyi. Qahirə, 1959. I. s.68.

[28] Əbu Osman Əmr bin Bəhr əl-Cahiz. Əl-Hayavan. III. s.457.

[29] Sibai Bəyyumi. Tərixul-ədəbil-arabiyyi. I. s.69.

[30] Мириа Элиаде. Космос и история. Москва, 1987, с.185-186.

[31] Şəmsəddin ibn Abdulla. Məhəmməd əd-Dəməşqi. Kitəbu nuxbətid-dəhri fi acəibil-bərri val-bəhri. Sankt-Peterburq, 1866, s.57. Sabilik barədə bax: A.Qa­­­­sımova. Cahiliyyət ərəblərinin dini təsəvvürləri. Sabilik. Hikmət. 2004. II.

[32] Cavad Əli. Tərixul-arab qabləl-isləm. VI. s.801.

[33] Yenə orada, s.799-800.

[34] İbn Kəsir. Təfsirul-Quranil-azim. Beyrut, 1987, I. s.79.

[35] Cavid Əli. Tərixul-arab qabləl-isləm. VI. s.789, 803.

[36] А.Е.Крымский. Арабская поэзия в очерках и образцах. Москва, 1906, с.91.

[37] Bu şeir bizim bu kitabdakı «İslamsaqədərki ərəb şeirində Azərbaycan tarixi ilə bağlı bir məqam» bəhsimizdə əks olunub. Həmin şeirdə biz «ğul» sözünün tərcüməsini «əjdaha» kimi vermişik.

[38] Bu məsələ bizim bu kitabdakı «Şairlər və xətiblər», «Kahinlər və ərraflar» bəhslərimizdə əks olunub.

[39] Пиотровский М. Джинн – Ислам Энциклопедический словарь. Москва, 1991, с.66.

[40] А.Е.Крымский. Арабская поэзия в очерках и образцах. Москва, 1906, с.88.