Fizzə HEYDƏROVA
Dil ictimai hadisə, insanlar arasında ünsiyyətin ən mühüm vasitəsi kimi ictimai xarakterli digər hadisələrlə müəyyən qədər bağlıdır. Dil və təfəkkür arasındakı əlaqə alimləri (ilk növbədə dilçilər və filosofları) xüsusilə maraqlandırır. Bu problemin müzakirəsi uzun tarixə malikdir və qədim Yunanıstanda da müzakirə edilirdi.
18-ci əsrin məşhur alman filosofu İmmanuel Kant yazırdı: “Hər bir dil fikirlərin ifadəsidir. Düşünmək özü ilə danışmaq deməkdir”. Hazırda dil və təfəkkürün qarşılıqlı əlaqəsi müxtəlif linqvistik və fəlsəfi sahələrdə etiraf edilir. Eyni zamanda, nəzərdən keçirilən təzahürlərin əlaqəsi problemi dilçilik və fəlsəfədə ən çətin və mübahisəli problemlərdən biri kimi qəbul edilir. Bu da ilk növbədə dil və təfəkkür hadisələrinin özlərinin mürəkkəbliyi, təfəkkürün ziddiyyətli təbiəti ilə izah olunur.
Elmi ədəbiyyatda təfəkkür “obyektiv dünyanın subyektiv obrazı” kimi xarakterizə olunur. Alimlərin fikrincə, dillə təfəkkür arasındakı əlaqə onda ibarətdir ki, dil fikrin formalaşma, ifadə və çatdırma vasitəsidir. Əsas psixi kateqoriyalar, təfəkkür vahidləri (anlayışlar və mühakimələr) dil, müəyyən linqvistik vahidlər vasitəsi ilə ifadə olunur: anlayışlar ayrı-ayrı söz və ya ifadələrlə, mühakimələr – cümlələrlə ifadə olunur. Dildə heç bir məna ifadə etməyən, düşüncələri, anlayışları, mühakimələri əks etdirməyən sözlər, söz birləşmələri və ya cümlələr yoxdur və ola da bilməz. Müəyyən dil vahidləri ilə ifadə olunmayan düşüncəni anlayış və ya mühakimə şəklində təsəvvür etmək də çətindir.
Cümlə ilə mühakimə arasındakı oxşarlıq ondan ibarətdir ki, cümlə dilin qrammatik cəhətdən formalaşmış vahidi kimi, mühakimə isə təfəkkür vahidi kimi fikri təsdiq və ya inkar edir. Cümlə və hökmün əsas elementləri də bir-biri ilə əlaqələndirilir: mübtəda və subyekt, xəbər və predikat. Deməli, məsələn, “İnək heyvandır” cümləsi ilə ifadə olunan fikirdə “inək” sözü və məfhumu mübtəda (cümlədə) və subyekt (mühakimədə), “heyvandır” isə müvafiq olaraq xəbər və predikatdır.
Amma dil və təfəkkür tamamilə fərqli qanunlara uyğun fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. Dünyada bir neçə min dil var və onların hər birinin özünəməxsus, spesifik qanunları, qaydaları və s. var. Bu o deməkdir ki, dilin qanunları fərdi xarakter daşıyır. Təfəkkür qanunları isə əksinə, universal xarakter daşıyır. Alimlərin fikrincə, düşüncələrini formalaşdırmaq və ifadə etmək üçün hansı dildən istifadə etmələrindən asılı olmayaraq, dünyadakı bütün insanlar üçün düşüncənin məntiqi quruluşu eynidir. Əgər bu olmasaydı, xalqlar arasında intellektual təmas, mətnlərin bir dildən digər dilə tərcüməsi mümkün olmazdı.
Dil və təfəkkür ilk növbədə vahidlərin sayına, onların növlərinə, tiplərinə və s. görə fərqlənir. Təfəkkürün əsas vahidləri anlayış və mülahizədir. Dilin strukturunda isə səs (fonem), morfem, söz, söz birləşmələri (sərbəst və sabit), cümlələr (sadə və mürəkkəb) və s. kimi növlər mühüm rol oynayır. Dil vahidlərinin bəzilərinin (fonemlər, morfemlər) təfəkkür vahidləri arasında uyğun gələn qarşılığı yoxdur.
Anlayışla söz arasında həm də o mənada tam uyğunluq yoxdur ki, bir tərəfdən eyni anlayış müxtəlif sözlərlə (sinonimlərlə) ifadə oluna bilir, Digər tərəfdən, eyni söz müxtəlif anlayışları ifadə edə bilir.
Dil və təfəkkürün qarşılıqlı təsiri ilə bağlı mübahisələr hələ də davam edir. Bəzi alimlər aparıcı, həlledici rolu dilə, bəziləri isə təfəkkürə verirlər.
Bəzi Qərb alimləri, məsələn, alman dilçisi V.Humboldt, eləcə də onun davamçıları, məsələn, amerikalı dilçi E.Sepir və digərləri bu prosesdə aparıcı rolun dilə aid olduğunu, məhz dilin təfəkkürü müəyyən etdiyini iddia edirlər. V.Humboltun fikrincə, “dil düşüncə formalaşdıran orqandır”. Yəni obyektiv aləmin dərkinin mahiyyəti və nəticələri dildən, insanların hansı dildə danışmasından asılıdır.
Bütün bu deyilənlərdən sonra bu qənaəti bölüşə bilərik: Dil və təfəkkür məzmun və forma kimidir. Təfəkkür məzmuna, dil isə formaya uyğun gəlir və onlar bir-birinə qarşılıqlı təsir edə bilir.
Yazı İnternet materialları əsasında hazırlanıb
