Peyğəmbərlər Tanrı elçiləridir. İlahi seçimə layiq görülənədək adi insanların həyatını yaşayırlar. Bu zaman davranışlarında, əməllərində hansısa möcüzəvi özəlliklər müşahidə edilmir. Onları başqalarından fərqləndirən əsas cəhət üstün mənəviyyata malik olmalarıdır. İlahi seçim məhz buna görə müəyyənləşir.
Hər elçi ilkin olaraq insan mənəviyyatını zamanların, olayların gətirdiyi bulanıqlırdan arındırmaq missiyası ilə yüklənir. Ağır missiyadır. Çünki mənəvi aşınmaların mahiyyətini çox zaman elə nəsnələr şərtləndirir ki, bunlar adətən din adına müqəddəsləşdirilmiş, toxunulmaz elan edilmiş məsələlərlə birbaşa bağlıdır. Tanrı elçiləri zavala uğramış dəyərlərin bərpası yolunda ağır mücadilə verməli olurlar. Təktanrılıq yolunda hər dəfə yenilənən bir mücadilə.
Məqsəd qəddarlıq, nifrət, yalançılıq, riyakarlıq, köləlik, qorxaqlıq və s. kimi naqisliklərin toplumdan sıxışdırılmasıdır. Mənəvi naqisliklər məzmun etibarilə bütpərəst inanışların, yaxud elə təktanrılıq dinlərinə sirayət etmiş bütpərəst davranış və düşüncə tərzinin zay məhsulları olaraq meydana çıxır. Təktanrılıq elçilərinin mücadiləsində həmin naqisliklərlə ilahi dəyərlər – sevgi, şəfqət, mərhəmət, azadlıq, mərdlik, saflıq, düzlük, səmimiyyət və s. üz-üzə gəlir…
Xalis din elçilərə məxsus deyil. Yəhudilərə musəvilər, xristianlara isəvilər, yaxud məsihilər, müsəlmanlara məhəmmədilər deyənlər yanılırlar.
Xalis din Tanrınındır. Elçilər ilahi dəyərlər uğrunda mücadilələrə sadəcə öndərlik edən simalardır.
Onlardan biri peyğəmbərimiz İsa Məsihdir. Xristianların əksəriyyəti üçün isə İsa Məsih onların vəhdətdə tapındığı ilahi üçlüyün (Ata, Oğul, Müqəddəs Ruh) içində Tanrı-Oğuldur.
Qeyd edim ki, xristianların öz arasında üçlüyə münasibət birmənalı olmamış, bu yönümdə bəzi fərqli fikir və təsəvvürlər ayrı-ayrı xristian təriqətlərində indi də qalmaqdadır. Dördüncü yüzilliyə qədər İsa Məsihin insan obrazında təcəlli tapan Yaradan Tanrı oğlu, yoxsa yaranmışlardan biri olması barədə fikirlər toqquşurdu. 325-ci ildə Roma imperatoru Konstantinin Nikey kilsəsində çağırdığı yepiskoplar məclisi İsa Məsihin ilahi təbiətə malik olması təsəvvürünü, dünyanın yeganə xilaskarı statusunu bir növ rəsmiləşdirdi.
Oxuda yazılanlar İsa Məsihi bizə bəşər övladı, peyğəmbər olaraq tanıdır və sevdirir. Müjdə və Yeni Əhdə gəlincə, nəzərə almaq lazımdır ki, buradakı yazılarda da İsa Məsih şəxsiyyətinin məhz Tanrı elçisi insan övladı olduğuna aid tutarlı dəlillərə istinad etmək mümkündür.
Müjdədə belə bir epizod keçir. Bir imanlı şəxs İsaya “yaxşı müəllim” deyə xitab edərək soruşur ki, əbədi həyatı miras almaq üçün nə etməlidir. Və: “Nə üçün məni yaxşı adlandırırsan? Tanrıdan başqa kimsə yaxşı deyildir. Onun əmrlərini bilirsən: zinaya yol vermə, qətl törətmə, oğurluq etmə, yalandan şahidlik etmə, kimsəni aldatma, atana-anana hörmət et” (Mark, 10:17-19) cavabını alır. Allahlıq iddiasından kənar sırf peyğəmbər cavabıdır.
Oxunun “Açılış” surəsinin isə elə ilk ayəsindəcə bildirilir ki, həmd, tərif, öyüm təkcə Tanrıya aid edilməlidir, başqasına yox. Bu ilahi hikmətlə səsləşir İsa Məsihin mövqeyi. Onun cavabından bir də aydınlaşır ki, elan etdiyi əxlaq təlimində yer alan dəyərlər Tanrıdan vəhy kanalı ilə Öz elçisinə bildirilənlərdən ayrı deyil.
Yeni Əhdin “Həvarilərin işləri” bölməsində oxuyuruq: “Ey İsrail övladları! Dinləyin bu sözləri, Nazaretli İsa, onun vasitəsilə Tanrının aranızda yaratdığı möcüzələr, xarüqələr və əlamətlərlə Tanrı tərəfindən təsdiq edilmiş bir bəşərdir sizdən ötrü”. (2:22) Və yaxud “Timoteyə birinci məktub”da deyilir: “Tanrı bir və Tanrı ilə insanlar arasında vasitəçi də birdir – o insan olan Məsih İsadır” (2:5). Elə bilirəm, bu deyilənlər etiqadımıza uyğun olaraq Tanrı hikmətlərinin məhz elçi – insan İsa Məsih ötürücülüyü ilə xalqa çatdırılmasını doğrulayan ilkin qaynaq dəlillərindən sayılmala bilər.
Müjdədə İsa Məsihin öz dilindən deyilənlər də maraqlıdır. Bütün peyğəmbərlərin taleyinə xas bir əhvalat – soydaşları tərəfindən rədd edilmə məsələsi onun da başına gələndə “Heç bir peyğəmbər öz məmləkətindən və evindən başqa yerdə şərəfsiz deyildir” (Matta, 13:57) deyir. Söhbət, şübhəsiz, bəşər övladları peyğəmbərlərdən gedir. Və İsa Məsih dilə gətirdiyi bu ifadə ilə özünü məhz onlara tay tutduğunu bəyanlayır.
Müjdədə onu da görməmək mümkün deyil ki, peyğəmbərlik Tanrı oğlu olmaq keyfiyyətilə çox zaman üst-üstə düşür. Tanrı oğlu olmaq Onun buyurduğu dəyərlərin elçi sayaq təbliğilə məşğul olanların qismətindədir. İsa Məsih öz ardıcıllarını peyğəmbərlərə xas əxlaq dəyərlərinə yiyələnməyə çağıraraq onları Haqq-taalanın oğulları olmaqla müjdələyir (Luka, 6:35). Yəni, Tanrı oğlu statusu daha çox şərti və məcazi anlam daşıyır, metafora kimi səslənir. Və belə görünür, bu statusu qazanmaq üçün bakirə Məryəmdən doğulmaq heç də şərt deyilmiş.
Müjdədən bu fikrin lehinə sitatları artırmaq da, bunları İsa Məsihin müqəddəs üçlüyün tərkib hissəsi olduğuna dair bəyanlarla qarşılaşdıraraq dərin təhlillərə varmaq da olar. Məqsədimiz o deyil ki, Kitab əhli qardaşlarımızla İsa Məsihin öz qavrayışımızda anladığımız peyğəmbərliyi ətrafında mübahisə açaq. Bu, bir etiqad məsələsidir. “Dində məcburiyyət yoxdur” – deyilir Oxuda (2, 256). Düşünürəm, hansısa xristian mənsubu İsanı Tanrı, mən isə özüm anladığım qaydada sevirəmsə, bu, aramızda poblem yarada bilməz. Xüsusən də o halda ki, Məsih sevgisi hamımızda içdən gələ.
Sevgi ilahi dəyərdir, Tanrıdan enən Yazıların ruhundadır. Bunun bir ifadəsini Müjdədə keçən İsa Məsih təlimində görürük. “Düşmənlərinizi sevin, sizə lənət oxuyanlara xeyir-dua verin, sizə nifrət edənlərə yaxşılıq edin, sizə əziyyət verib təqib edənlər üçün dua edin” təlqinləri bu səpkidədir. Əlbəttə, bunlar ilk oxunuşda və qavrayışda bir qədər ifrata varmaq təsiri bağışlayır. Əslində isə, sevgi təlqinlərindən məqsəd Tanrı istəklisi insan yaranmışına layiqli münasibətin bərqərar edilməsilə bağlı ilahi strategiyanın açıqlanmasıdır. Bunu çağdaş anlamda insan haqlarına riayət prinsipinin həyata keçirilməsini təmin edə biləcək mənəviyyat mexanizmi kimi də anlamaq olar.
Müjdədə İlahinin “nankorlara və pis adamlara qarşı da xeyirxahlığı” (Luka, 6:35) fikri ayrıca vurğulanır. Məqsəd insan haqlarının müqəddəsliyini nəzərə çatdırmaqdır. Yəni tutduqları ictimai-siyasi mövqedən, milli-irqi-dini mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq bütün insanların haqlarına hörmətlə yanaşmaq ilahi tələbdir. Təbii ki, bu, ilk növbədə Tanrı qatında uca-uca mərtəbələrə, məqamlara namizəd imanlı şəxslərin məsuliyyətindədir. Çünki toplumda mənəvi yüksəlişi, sabitliyi, mehriban ünsiyyət ab-havasını tənzimləməli mənəvi idarəçilik vəzifələrinə iddiaçılıq məhz iman yiyələrinin tale yazısıdır. Yetərincə mənəvi gücə malik olduqlarındandır ki, məhz onlar insan haqlarının gerçək təminatçıları kimi görülür. Təbii ki, söhbət tarix boyu insanlığa, azadlıqlara qənim kəsilmiş din təsisatları təmsilçilərindən deyil, tərəqqi və insanlıq dəyərlərinə, yəni gerçək mənada ilahi dəyərlərə xidmətlərdə bulunmuş Tanrı sevimliləri böyük şəxsiyyətlərdən gedir.
“İnsanların sizinlə necə rəftar etməsini istəyirsinizsə, siz də onlarla elə rəftar edin. Əgər sizi sevənləri sevirsinizsə, hansı təşəkkürə layiqsiniz? Günaha batmışlar da onları sevənləri sevirlər. Əgər sizə yaxşılıq edənlərə yaxşılıq edirsinizsə, hansı təşəkkürə layiqsiniz? Günaha batmışlar da elə edirlər” (Luka, 5:31-33) – deyir İsa Məsih. Və dolayısı ilə nəzərimizə çatdırır ki, əgər gerçək anlamda Tanrıya iman gətirmisinizsə, deməli, İlahinin böyüklüyü hörmətinə, necə deyərlər, böyüklük eləməyə də borclusunuz, insanlar arasına ayrı-seçkilik salmamalı, hər kəsin müqəddəs sayılan haqlarına sevgilə, sayğıyla yanaşmağı bacarmalısınız. Çünki İlahinin “nankorlara və pis adamlara qarşı da xeyirxahlığı” məsələsi var. Bu xeyirxahlıq onda təzahür tapır ki, Tanrı tövbə qapılarını açıq saxlayır, suçlulara doğru yola qayıtmaq imkanları yaradır. İsa Məsihin sevgi təlimi bu imkanları gerçəkləşdirmək gücünə iddiaçıdır.
Məsihin sevgi təlimində xristian əxlaqının zaman-zaman təbliğ edilən keyfiyyətləri sıralanır. Elə görünə bilər ki, sadalanan xeyirxahlıqların məzmununda şərə müqavimət prinsipinin üstündən ümumiyyətlə xətt çəkilir. Kitabın “Mattaya görə” variantında da oxuyuruq: “Pisliyə müqavimət göstərmə” (5:39).
Bütün bu alicənablıqlar siyahısını aid olduğu kontekstdən kənar və mütləq mənada tutduğumuzda deyilənlər kimlərdənsə ötrü həyatilikdən məhrum, gəlişi gözəl sözlər təsiri bağışlaya bilər. Təbii ki, şərə müqavimətsizlik xeyrin qələbəsinin mümkünlüyünü olduqca mücərrəd və xəyali bir şeyə çevirir ki, bu, etiqadımızca Tanrı istəyi ola bilməz. Tanrı istəməz ki, toplumda cəzasızlıq, özbaşınalıqlar baş alıb gedə. Müjdənin çeşidli variantlarından, eləcə də Oxudan öyrəndiyimiz Tanrı istəyi hər şeydən öncə budur ki, yaxşılıqlar, saleh əməllər bütün müstəvilərdə – övlad-valideyn, kişi-qadın, insan-toplum münasibətlərində aparıcı dəyərlərə çevrilsin.
Günahlardan keçən, bağışlayan, tövbələri qəbul edən Tanrı bu gözəllikləri bəndələrinə aşıladığında Onun siyasətində belə bir maraqlı “taktika” da müşahidə olunur: tövbə ilə sonuclanmayan yamanlığı bəzən yaxşılıqla cavablamaq təlqin edilir imanlı şəxslərə. Məsələnin izahı belədir ki, bu cür davranış yaxşılıqlar seriyasına yeri gələndə əlavə bir yaxşılıq olayı da gətirə bilir: “Yaxşılıqla yamanlıq bərabər deyil. Yamanlığı daha gözəl nəsnə ilən dəf elə. Baxarsan ki, aranızda düşmənçilik olan kəs ipisti bir dost olub. Təkcə səbr yiyəsinə veriləndi bu, təkcə böyük savab yiyəsinə veriləndi bu” (Oxu, 41:34-35).
Ayədə açıqca bildirilir ki, yamanlığın yaxşılıqla aradan qaldırılması hər kəsə nəsib olan iş deyil. Bu, böyük ruh yiyələri, peyğəmbər xislətli şəxsiyyətlərin qismətinə düşəndir. Nəzərdə tutulan davranış hamıdan öncə belələrindən umulur. Peyğəmbərə ünvanlanan müraciətlər də bu kontekstdədir: “Hələ də xəyanət görürsən onların bir çoxundan. Ancaq necə olsa da əfv et, bağışla onları. Allah sevər gözəl davrananları” (Oxu, 5:13); “Əfv eləmək yolunu tut, bağışla, yaxşı əməllər buyur, cahillərdən üz çevir” (Oxu, 7:199).
Müjdədən gətirdiyim ifadələrin subyektləri Yazı mətninin bütünlüyü fonunda araşdırıldıqda imana gələnlərin bir qismi – İsa Məsihin şagirdləri və ona ilkin tapınmışlardan ibarət görülür. Bunlar küfrün meydan suladığı bir mühitdə sayca xeyli azlıqda olaraq təktanrılığın o zamana görə yeni yaranan elitasına daxil şəxslərdir. Bu elitaya aid qeyri-adi davranış tərzi, şərə müqavimət göstərməməklə yaxşılıqlarda ifrata varmağın nümayişi, əslində, yaxşılıq dəyərlərinin zavala uğradığı şəraitdə bir mücadilə şəkli idi. Söhbət xeyirlə qıcıqlandırıcı təsir effektindən, eləcə də ziyansız və ilk baxışda iddiasız məzmunda davranışdan gedir ki, məhz belə bir məzmunda mücadilə şəkli İsa Məsihin təlimini yaymaq işində vacib rol oynayırdı.
Missionerlər könüllərində İsa sevgisi hər cür məhrumiyyətlərə dözməli, nəhayətsiz ölçüdə səbr sərgiləməli, nəhayətdə Tanrının sevimli “oğullarına” (Matta, 5:45), yəni peyğəmbər xislətli bəndələrinə çevrilməli idilər. Şübhəsiz ki, ilk mücahid missionerlərin, bu fədakar insanların, böyük ruh sahiblərinin tarixdə şərəfli yeri var. Ancaq bu da nəzərə alınmalıdır ki, şərə müqavimət göstərməmək müddəası xristian toplumlarında təbii olaraq kütləviləşə bilməmiş, tapınılan dəyərlər iyerarxiyasının başında dayanmış, dindarlar kütləsindən kənarda yaranan elitar dəyərlər mətbəxinə aid olaraq qalmışdır.
Haşiyə çıxaraq qeyd edim ki, Oxunun orijinal mətnində Yazının başqa adlarından biri “Furqan”dır, yəni haqqı batildən “ayırd edən” Yazı. Və bu Yazıda yəhudilərə, xristianlara, eləcə də müsəlmanlara birmənalı münasibət deyilən şey yoxdur. Oxu “Ayırd” olaraq ayrı-ayrı tarixi dönəmlər və səviyyələrdə təktanrılığa bu tapınmışların öz içlərində də təsnifat aparır, bunları imanlarında səmimiyyət dərəcələrinə görə dəyərləndirir.
Güman ki, bu ayə yuxarıda dediyimiz həmin o “elitar” qrupları nəzərdə tutur: “İman gətirənlərə ən çox sevgi bəsləyən insanlar arasında “bizlər xristianlarıq” deyənləri tapacaqsan. Çünki keşişlər və rahiblər var bunların arasında. Təkəbbürlük etməz onlar” (Oxu, 5:82).
Oxu xristian kilsə institutlarının basqısı altında təhrifə uğramış iman əsaslarına aid görüşləri formal olaraq İsa ardıcılları siyahısında sayılan yolsuzları, fitnəkarları yetərincə tənqidə tutursa da, bu dinin içində qalaraq elitar yaxşılıq dəyərlərilə, Tanrıya gerçəkdən bağlılıq impulsları ilə yaşayanları gözəl bir şəkildə təqdim edir, onları cənnətlə müjdələyir (2:62).
Yamanlığa yaxşılıq hərəkətini ayrıca bir Müjdə prinsipi kimi dəyərləndirmək də, zənnimcə, doğru olmazdı.
Müjdədə “səmavi səltənət” ədalət ölçülərinə mütləq mənada riayət edilən müqəddəs bir dərgahdır. İlk qavrayışda səmavi səltənət sanki axirətə aiddir. Yəni Tanrı axirətdə təkcə yaxşı əməlləri mükafatlandıracaq deyə insan yamanlığa qarşı da yaxşılıq sərgiləməyə şirnikləndirilir ki, əvəzində savab qazana. Və yamanlıqlara qarşılıq vermə səlahiyyəti Tanrıya aid bilindiyindən bu mənada Onun işinə qarışmaq olmaz və s. və i. Bir daha deyim ki, məsələnin bu cür qavranılması elə bilirəm, səthi yanaşma, mətnlə yarımçıq tanışlıq sonucunda meydana çıxa bilər.
Müjdə ifadələrində “səmavi səltənət”in ədalət meyarları dünya həyatından gətirilən məsəllərlə izah edilir. Bu məsəllərin birində Tanrı-insan münasibətləri camaat üçün daha anlaşıqlı bir müstəviyə – hökmdar-qul müstəvisinə köçürülür.
Qulun hökmdara on min talant (gümüş pul vahidi) borcu varmış. Ağası ilə hesablaşma zamanı ondan tələb olunur ki, arvad-uşağını, əmlakını satmaqla borcunu qaytarsın. Ağasından səbrli olmağı diləyir, möhlət istəyir. Hökmdar bəndəsinin halına acıyır, hətta borcundan keçir. Bu qula bir başqasının da borcu varmış. Onu görər-görməz boğazlayır ki, borcunu qaytarsın. Borclu yalvararaq möhlət istəyir, yalvarışı cavabsız qalır. Həmin qul bu adamı borcunu qaytarmadığına görə zindana saldırır. Xəbər hökmdara çatır. O da qəzəblənərək öncə mərhəmətə layiq görülə-görülə sonradan başqası ilə mərhəmətsiz davranmış qulunu işgəncələrə məruz qoyur. Əhvalata belə bir ifadə sonluq vurur: “Hər biriniz qardaşlarınızın təqsirlərini ürəkdən bağışlamasanız, səmavi Atanız (yəni Rəbbiniz) da sizə elə edər” (Matta, 18:24-35). Yəni Tanrının edəcəyi bir hərəkətin bənzəri dünya həyatındaca həyata keçirilir və buna haqq qazandırılır. Dünyəvi cəza səmavi səltənət meyarlı ədalət prinsipini rəhbər tutmaqla verilir.
Şagirdlərinə ilahi qanunları anlatmaq üçün İsa Məsihin gətirdiyi həmin məsəldə güdülən məqsəd ilk növbədə qüsurların bağışlanmasına təşviqdir. Ancaq burada həmçinin cəzasızlıq mühitinin əngəllənməsinə, özü də pisliyə öz qədərincə qarşılıq verməklə əngəllənməsinə bir tələbatın da nəzərə çatdırılması var.
Müjdənin Matta variantında İsa Məsihin həbsilə bağlı gedən epizodda belə bir hərəkət oxucu diqqətindən yayınmır: tərəfdarlarından biri qılıncını çəkir, Məsihi həbs etməyə göndərilmiş kölələrdən birinin – baş kahinin qulunun qulağını üzüb yerə salır. İsa Məsih deyir: “Qılıncını qınına qoy, qılınc tutanlar qılıncdan həlak olacaqlar” (26:52). Müqavimətin faydasızlığı anında İsa tərəfdarlarının silaha əl atması sadəcə emosional bir hərəkətdir. Burada qınanan mətləb emosionallıq, yaxud duruma görə ağılsız hesab edilən hərəkət deyil. Məsih konkret situasiyadan haşiyə çıxır və səmavi səltənətin buyurduğu ədalət meyarına car çəkir. Bu meyara görə, cəzasızlıq absurd bir şeydir. Tanrı həm bağışlayan, həm də cəza verəndir.
Və yenə deyim, məhz cəza məsələsində ədalət prinsipi mütləq şəkildə gözlənilir, yəni yamanlıqlar öz həcminə, ölçüsünə, məzmununa görə qarşılıq alır – nə az, nə çox. Bunun daha aydın və həyatı təfərrüatlarına Oxuda rast gəlirik: “Kim ki, sizə təcavüz eyləmişsə, təcavüz eyləyin ona eləcə sizə necə təcavüz eyləmişsə. Tanrıdan çəkinin, bilin, Tanrı çəkinən kimsələrlə bərabər” (Oxu, 2:194); “Bir pisliyin qarşılığı bir pislikdir o misildə.” (Oxu, 42:40).
Maraqlısı budur ki, yamanlıqlardan fərqli olaraq yaxşılıqlara əvəz verərkən Tanrı mütləq ədaləti, yaxud deyək, ədalətdə mütləqliyi sanki pozmuş kimi davranır bəndələrilə. Çünki verilən qarşılıqlar yaxşılıqların həcminə görə deyil: “Tanrıya gözəl bir borc versəniz, qat-qat artıq qaytarar o borcunu, keçər suçlarınızdan” (Oxu, 64:17); “Yaxşılıq eləyənin haqqı on qat artıq qaytarılar özünə. Pislik eləyənsə yalnız cəzalandırılar elədiyi pisliyinin misli ilə” (Oxu, 6:160). Qat-qat artıq əvəzlə ilahi həvəsləndirmə insan mənəviyyatını yaxşılıq dəyərlərinə alışdırmaq siyasətidir.
Tanrı siyasətində yamanlığa yaxşılıq məsələsinin maraqlı incəlikləri var. Yuxarıda yazmışdıq ki, bu cür davranış keyfiyyəti yalnız peyğəmbərlərə və başqa böyük ruh sahibləri şəxsiyyətlərə aid edilir. Bu, nisbətən sıravi iman yiyələrinin üzərinə əlahiddə bir davranış norması kimi yüklənmir. Birincisi, o səbəbdən ki, yamanlığa yaxşılığın əhali və ayrı-ayrı fərdlər üçün müsbət sonuclanması ilə bağlı effekt məhz qeyd olunan şəxsiyyətlərin nümunəsində lazımi və təsirli ölçüdə əldə oluna bilir. İkincisi, arzu edilən deyil ki, Tanrıya inananların böyük kütləsi içərisindəkilər kənar şəxslər tərəfindən aldıqları mənəvi-maddi-fiziki zərbələrin ədalətsizliyindən, rəzalətə düşməkdən iztirab çəksinlər. Bu məzmunda çəkilən iztirabın psixoloji hal kimi iman duyğusunu hansısa ölçüdə zədələməsi ehtimalı da nəzərə alınır. O da nəzərə alınır ki, insan fitrətində Yaradanın Özünün kodlaşdırdığı dəyərlərdə ədalətə meyllilik duyğusu başlıca yer tutur. İmanlı şəxslərdə daha həssas olan bu duyğu tapdanmış ədaləti bərpa etmək tələbatını şərtləndirir. İnsanın bu təbii iç tələbatının ödənməsi nəinki əngəllənmir, bunun ödənməsi üçün ayələrdə konkret təlimatlar da verilir. Və yamanlıqlar toplumun sıravi dediyimiz fərdləri səviyyəsində neytrallaşdırıldıqca küfrün, imansızlığın yayılışı önündə də məhdudiyyətlər yaranır, şərə müqavimət məsələsi çözülür.
Beləliklə, yamanlığa yaxşılığın “öncüllərə”, yamanlığa yamanlığınsa “sıravilərə” yüklənməsi ilahi mənəviyyat siyasətinin cizgilərini bizlərə gözəl bir şəkildə tanıtdırır.
Bu siyasətin dinamikasında o da var ki, “sıravilər” “sıraviliyində” qalmaya bilərlər və zatən qalmamalıdırlar. İnsanın imanı kamilləşdikcə şəxsiyyəti dolğunlaşır və ucalmaq, yaxşılıqlardan feyz almaq, Tanrıya yaxınlaşmaq şanslarını haqq etmiş, qazanmış olur. İman kamilliyinə aparan yollardan biri “yamanlığa yamanlıq” və “yamanlığa yaxşılıq” arası ikinciyə doğru keçidlə təmin edilir. Oxu ayələrinin aydınlığında bu yol belə görünür: “Cəza vermək istəsəniz bir kəsə sizə vermiş əzabı qaytarın onun özünə. Əgər səbr göstərsəniz, bu daha yaxşı. Səbr xeyir gətirər səbr yiyələrinə” (16:126); “Bir pisliyin qarşılığı bir pislikdir o misildə. Bağışlayan, barış yayan, islah edən kim – səyə gəlincə isə Tanrıdadır beləsinin ödüncü. O, şübhəsiz, sevməz heç zalımları” (42:40).
Oxuda inananların qisas haqqından söz açılır (2:178). Bununla belə, qisasdan vaz keçmək də ilahi təlqinlərin sırasındadır. Törəyə böyük dəyər verən Oxu ayələrində (5:43-44) qisas məsələsinə aid belə ifadələr: “Kim qisası bir sadağa qılarsa, bu, onun öz suçunun yuyulması. Kim hakimlik eyləməzsə Tanrı endirdiyilə – belələri zalımların ta özləridir ki var” (5:45).
Oxuda yəhudilərə məsləhət görülür ki, öz məsələlərini Törənin işığında həll etsinlər. Yəni imanlı yəhudilərin qisas haqqı ilahi yazı kimi tanınır. Oxuda isə Törədəkinin davamı olaraq qisasdan əl çəkmək daha uca tutulduğundan yəhudilərə iman kamilliyinə nail olmaq üçün də şans verilir. Beləliklə, “yamanlığa yamanlıq” və “yamanlığa yaxşılıq” arası iman kamilliyinə keçid Törə – Oxu arası Tanrıya aparan yol özəlliyini də qazanır.
Arada bu Müjdə məsafəsi var: “Gözə göz, dişə diş” deyildiyini eşitmisiniz. Mən isə sizə deyirəm: pisliyə müqavimət göstərmə” (Matta, 6:38-39). Əsasən Məsih ətrafındakı elitaya ünvanlanan bu ifadədə inananların qisas haqqından istifadə etmələrini də bir gerçəklik olaraq görməmək olmur. Onu da görməmək mümkün deyil ki, yamanlığa yaxşılıq özəlliyinin istər ayrıca dindar əxlaqında, istər də bütövlükdə toplumda təsdiqinin gerçək mexanizmi məhz Oxu məntiqində üzə çıxır. Başqa sözlə, Müjdədə bəyan ediləni Oxu izah edir.
Məsələyə bir qədər də aydınlıq gətirmək üçün “nankorlara və pis adamlara qarşı da” ilahi xeyirxahlığın Oxu məntiqi işığında izahına nəzər salaq. Oxu ilə maraqlananlar bilir, ayələrdə Tanrının şərti olaraq doxsan doqquz sayda ifadə olunan adlarından biri Rəhmandır. Ərəbcə “rahimə” kökündən düzəlmə feli-sifətdir, “çox mərhəmət edən”, “rəhməti hər şeyə çatan, bütün varlıqları qucan” anlamında.
Rəhmanın mərhəməti bu dünyada yaxşıya da, pisə də, dindara da, dinsizə də şamildir. Var olan hər nəsnə bu uca mərhəmətin sayəsində varlıqlar aləmində mövcudluğunu sürdürür. Tanrının Rəhim adında ifadəsini tapan mərhəməti, xeyirxahlığı isə yalnız axirət həyatına və inananlara aiddir. Və Tanrının Öz Rəhmanlığıyla dünya həyatında pislərə qarşı da göstərdiyi mərhəmət onları yaxşılıq dəyərlərinə çəkib alışdırmaq naminədir ki, bu, həmin şəxslərə müəyyən möhlət verilməsi və fürsət tanınmasının ifadəsi olaraq gerçəkləşir.
Rəhmanın xeyirxahlığı eyni zamanda yaxşı və pis dəyərlər seçimində insanlığın iradə azadlığının ilahi-mənəvi qarantı keyfiyyətindədir. İsa Məsihin sevgi təlimi Rəhman Tanrının məhz bu cür dərki üzərində qurulub və xeyli məntiqli görünür.
İsa ardıcılları həvarilərin təbliğatında isə insanlara sevgi məsələsi bir qədər məhdud məna kəsb edir. Onların öz tərəfdarlarına ünvanladığı müraciətlərində “düşmənlərinizi sevin” təlqininə demək olar rast gəlinmir. Anlaşılandır, çünki həmin təlqin insan haqlarına ilahi prizmadan baxıb dəyər vermə mahiyyətindədir və İsa Məsih təlimi bəyan edildiyi, yayıldığı dövrlərdə bu haqları ilahi mövqeyə əsaslanan konkret tənzimləmə mexanizmini ortaya qoymamışdı, belə bir məqsəd də zatən güdülmürdü.
Bu mexanizmin işlənməsi və bəyanı Müjdəyə görə, İsa Məsihdən sonra gələcək birinin, əslində bir elçinin Tanrıdan vəhy kanalı ilə alacağı ilahi məlumatların öhdəsinə buraxılır.
Müjdədə İsa Məsih öz ardıcıllarına bildirir ki, söyləmək istədiyi çox sözləri var, ancaq “indi bunlar sizdə sığmaz” (Yəhya, 16:12). Yəni zamanı gəlmədiyinə görə hər şeyi, bütün gerçəkləri söyləməkdən vaz keçir İsa Məsih. Başqa yandan, şübhəsiz ki, həmin o “çox sözlərin” içində, onun özünün də Müjdə bəyanına görə, “günah, salehlik, hökmlər” (16:8) anlayışlarının qavranılması və tətbiqi yönümündə yeni elçinin gəlişinədək insanların buraxacağı səhvlərin, yol verəcəyi yanlışlıqların sonradan, yəni yeni vəhylərin enməsindən sonra sərf-nəzər ediləcəyi hikməti də var.
Hər halda İsa Məsih hər şeyi demədiyini deyir. Və bu həqiqəti Oxu ayəsi də təsdiqləyir: “Aşkar dəlillər gətirmişdi İsa, demişdi: “Sizə hikmət gətirdim və gəldim aydınladım sizdən yana çəkişmədə olduğunuz nəsnələrin bir qismini” (43:63).
İsa Məsihin gələcək peyğəmbərlə bağlı Müjdə bəyanında onu da oxuyuruq ki, o, imanlı şəxslərə hər şeyi öyrədəcək (Yəhya, 14:26) və öyrətdiyini “öz adından söyləməyəcək, nə eşidərsə (yəni hansı vəhyləri alarsa – N.Q.), onu söyləyəcək və gələcəyi sizə bildirəcək” (Yəhya, 16:13).
Təbii ki, Müjdədə müjdəsi verilən yeni elçinin (bizim etiqadımıza görə Məhəmmədin!) gəlişinədək İsa ardıcıllarına hələlik qalır sevgi təlimini yaşadıqları gerçəkliklərə uyğunlaşdırmaq məsələsi. Bu məsələ isə belə çözülür: sevgi impulsları düşmənlərin – rəqiblərin də daxil olduğu mühitdən yönəldilir İsa Məsih təliminin təbliği missiyasını üzərinə götürmüş şəxslərin çevrəsinə.
“Düşmənlərinizi sevin” təlqini get-gedə daha çox “bir-birinizi (yəni İsa Məsihə iman gətirənləri) sevin”lə əvəzlənir. Müqəddəs Həvari Yəhyanın birinci məktubunda oxuyuruq: “Sevimlilərim, bir-birimizi sevək. Çünki sevgi Tanrıdandır və sevən hər kəs Tanrıdan doğulub və Tanrını tanıyır. Sevməyən Tanrını tanımamışdır, çünki Tanrı sevgidir. Tanrı sevgisi bizdə belə zühur etmiş: Öz yeganə oğlunu dünyaya göndərmiş ki, biz onun vasitəsilə həyat alaq. Sevimlilərim, əgər Tanrı bizi sevdisə, biz də bir-birimizi sevməliyik. Tanrını heç kim, heç zaman görməmiş. Əgər bir-birimizi seviriksə, Tanrı bizdədir və onun sevgisi bizdə tamamlanır. Bizim Onda yaşadığımızı, Onun da bizdə yaşadığını bundan bilirik ki, O bizə Öz ruhundan vermiş” (4:7-9, 11-13).
Beləiklə, Tanrıdan alınan sevgi impulsları qapalı və dar dairədə dövr edir. Burada Tanrı dərkinə sevgilərlə nail olmaq iddiası da var. Düşünürəm, bu gözəl iddianın gerçəkləşdirilməsi üçün İsa Məsih təliminin məntiqinə uyğun gərək o da deyiləydi ki, hər sevməyən kəs də Tanrıdan doğulmuşdur. Yəni dolayısı ilə belə bir fikir ifadə olunaydı ki, Tanrını tanımayanın da tanımamaq haqqına sayğıyla yanaşmaq borcumuzu yerinə yetirməliyik. Və ən azından o mənada ki, etiqad azadlığı baxımından insanların Tanrını tanımamaq haqqına sayğıyla, sevgilə yanaşılmalı və s.
Bu mənada İsa Məsih təfəkkürü Oxu kontekstində, məncə, daha yaxşı anlaşılır. Məsələn, “Kafirlər” surəsində Tanrıya şərik qoşan, sözün birbaşa anlamında əks cəbhədə, düşmən sayıla biləcək cərgədə dayananların əqidəsi, davranışları, səcdələri “din” adlandırılır. Dindirsə, deməli, bunlara da sayğıyla yanaşmalısan. Ən azından o mənada ki, etiqad azadlığı baxımından insanların Tanrını tanımamaq haqqı da tanınsın. Surədə bu aşkar ifadə olunur: “De “Ey dananlar, mən qulluq qılmıram o nəsnəyə ki, siz qulluq qılırsınız. Siz də qulluq qılanlar deyilsiniz mənim qulluq qıldığıma. Nə mən qulluq qılanam o nəsnəyə ki, siz qulluq qılmışsınız, 5nə siz qulluq qılanlarsız mənim qulluq qıldığıma. Sizin öz dininiz, mənim də öz dinim var”. (109:1-6).
Yeni Əhdə görə, İsa ardıcılları da Tanrı övladlarıdır. Bunlar iddialıdırlar ki, ruhları İsa sevgisilə mütləq ölçüdə paklandığından ilahi dərkə tamamilə nail olmuş insanlardır. O düşüncədədirlər ki, “Allahın gizli hikmətlərini təbliğ edirlər” (Korinflilərə birinci məktub, 2:6), hər şey haqqında mühakimə yürüdə bildikləri halda, onların barəsində heç kim mühakimə yürütmək gücündə deyil. O gümandadırlar ki, məhz onlar Rəbləri saydıqları İsa Məsihin ağlına malikdirlər (2:15-16). Və bu səbəbdən də Tanrının ən sevimli bəndələri kimi toplumun üst qatındadırlar.
Məncə, dində təkəbbürə yol açan bir özəllikdir və insanlığa böyük bir töhfə olaraq gəlmiş İsa Məsih təliminin sonralar kilsə institutları, din zümrələri tərəfindən kiçildilərək zülmə, haqsızlıqlara alət edilməsinin ideoloji ovqatı həmin bu din təkəbbürlüyü özəlliyindən qaynaqlanır.
Oxuda oxuyuruq: “Və yəhudilərlə xristianlar dedilər: “Biz Tanrının oğulları, Onun sevimliləriyik”. De “Elə isə bəs niyə əzab verir sizə O suçlarınız üzündən? Siz də Onun yaratdığı kimsələrdən bir bəşər”. İstədiyi kimsəni bağışlar da əzab verər istədiyi kim – səyə. Tanrınındır göylərlə ye rin və bunların arasında olan ların mülkü, hakimiyyəti. Ona dır olacağın yönümü. (5, 18); “İsa Məryəmoğlunu da göndərdik dallarınca. Ona Müjdəni verdik, arxasınca gələnlərin qəlblərinə şəfqət, mərhəmət saldıq. Rühbanlığısa özləri icad etdilər. Onlara yazdığımız bu deyildi, sadəcə o idi ki, Tanrı iltifatının dalınca düşəydilər. Buna da gərəyincə əməl eyləmədilər. İçlərində inanan kimsələr ki var, vermişik onlara ödünclərini. Yolsuzlardır bir çoxu.” (57, 27).
Tanrını tam dərketmə ovqatından dolayı daxili bir arxayınçılıq keçirən, təkəbbürə yuvarlanan din xadimlərinə tənqidi münasibət Müjdədə “Fərisey və vergiyığan”ın məsəlində açıqlanır. Öncə bunların məbəddə səsləndirdikləri dualara diqqət çəkilir. Din təmsilçisi fərisey deyir: “Ey Tanrı! Mən başqaları kimi soyğunçu, haqsız, zinakar və yaxud da bu vergiyığan kimi olmadığım üçün Sənə minnətdaram…” Vergiyığan yerli camaat içindən çıxmış və gəlmə işğalçılar üçün işləyən bir məmur, soydaşlarının nifrət etdiyi şəxsdir. O isə gözlərini göyə qaldırmağa belə cəsarət etmədən yalvarır: “Ey Tanrı! Mən günahkara mərhəmət et!” Aparılan bu dua paralellərinə İsa Məsihin dilindən sonluq vurulur: “Sizə deyirəm, o birisi yox, bu adam evinə paklanaraq getdi. Çünki öz-özünü yüksəldən hər kəs alçaldılacaq, öz-özünü alçaldan isə yüksəldiləcəkdir” (Luka, 18:9-14).
Təbii ki, söhbət yalnız Tanrı qarşısında alçalıb-yüksəlməkdən gedir.
Yazımın əvvəlində İsa Məsihin kimliyinə müəyyən aydınlıq gətirməyə çalışdım. Bir daha xatırladım ki, Oxuda o, yalnız “Məryəm oğlu İsa Məsih”dir, təktanrılıq elçilərindən biri. Xristianlar içində onu ilahiləşdirməyin, Tanrı saymağın tərəfdarları çoxluq təşkil edir. İnanırlar ki, onun çarmıxa çəkilməsi insanların günahlarını öz qanı ilə yumaq istəyindən gəlmişdir. Və o, diriləndən və bir müddət öz yaxınlarına görünəndən sonra göyə çəkilmişdir ki, bir xilaskar, Tanrının qayda-qanunlarını, səmavi səltənəti bərqərar edəcək bir ilahi qüvvə olaraq dünyaya təkrar qayıdanadək onun adı ilə günahlardan tövbə təbliğ olunsun.
Oxu yəhudilərin İsa Məsihi deyil, başqasını çarmıxa çəkdiklərini (4:157), onun öz əcəliylə vəfat etdiyini (3:55), peyğəmbər ruhunun Tanrı qatına ucaldığını (4:158) bildirir.
Maraqlıdır ki, ənənəvi xristian inanışı ənənəvi müsəlman şüuruna da sirayət etmişdir. Oxunu ehmal edib hədislərə üz tutan müsəlmanların şüuruna. Məşhur hədisçilər Buxari, Müslüm, Tirmizinin qələmə aldıqlarından birində Məhəmməd peyğəmbərdən belə bir söz nəql edilir. Peyğəmbərimiz guya and içibmiş ki, Məryəmoğlu İsanın adil bir hakim olaraq insanların yanına qayıdışı labüddür. O, gələcək, xaçı qıracaq, donuzu öldürəcək, cizyəni (fəth olunan torpaqlarda xaçpərəstlərin müsəlman dövlətinə ödədikləri vergi) aradan qaldırılacaq və islamdan başqa bir şeyi qəbul etməyəcək. O zaman sərvət dalınca qaçanlar olmayacaq, çünki mal-dövlət bolluğu yaranacaq. Tanrıya səcdədə olmaq dünya və dünyadakı bütün şeylərdən xeyirli bilinəcək.
İnsan xislətində möcüzəyə inanmaq zəifliyi var. İsa Məsihə möcüzələr göstərmək də qismət olmuşdu. Xəstələrin sağaldılması, bəzi hallarda ölülərin dirildilməsilə bağlı həmin möcüzələri Oxu təsdiq edir. Əslində, bunlar İsa Məsihin sevgi təliminə tamamlayıcı mahiyyət qazandırmaqdan ötrüdür. Yəni insan mənəviyyatının təmizlənməsi uğrunda səylər insan cisminin sağlamlaşması ilə tamamlanır. Şəfa tapanlar bir qayda olaraq İsaya tapınanlardır. Və Tanrının cavab sevgisi beləcə maddiyyat aləmində də konkretləşir, maddiləşir.
Möcüzə anlamı Oxuda ayə sözülə ifadə olunur. Bu, Tanrı birliyini nişan verən dəlil, işarə də deməkdir. Oxu ayələri Tanrı möcüzələrindən sayılır. Ayələr həmçinin təlqin edir ki, möcüzələrə sadəcə inanmaqla yetinmək olmaz. Bunları oxumaq, oxuya-oxuya anlamaq da lazım gəlir ki, Tanrı dərkinə aparan yolları aramaq mümkün olsun.
İsa Məsihin Tanrı ruhuyla xanım Məryəmdən doğuluşu da ayədir (23:50), oxunmalıdır. İsa Məsihin özü “Tanrının Məryəmə atdığı kəlməsi”dir (3:45), oxunmalıdır. Və biz müqəddəs Yazıları, kainatı, özümüzü oxuduqca, o müqəddəs Ruhla qızınaraq İsa Məsih ayəsini, bu Tanrı kəlməsini daha yaxşı anlaya bilərik. O müqəddəs Ruhla ki, Tanrıdandır və hər birimizdə var onun zərrəcikləri.
