Nizami Gəncəvinin dövlət idarəçiliyi və ədalət anlayışının əsasları – Siracəddin Hacı yazır

Buraxılışın elmi redaktorları:
Professor Almaz Ülvi Binnətova
Dosent Aygün Bağırlı
Dosent Səadət Şıxıyeva 

GİRİŞ

“Yeddi gözəl” məsnəvisinin “Bəhram Gurun padşahlığı” adlı bölməsi orijinalda da, tərcümədə də qırx bir beytdir. Fərq budur ki, farsca mətndə ayrıca belə bir başlıq (bölmə) yoxdur, bu və öncəki bölmə “Bəhramın atanın yerinə taxta oturması” adlı fəslin ayrılmaz parçalarıdır.

Bu bölmə Bəhramın “Ədalət xütbəsi” adlı hissənin davamıdır. Öncəki bölmədə Bəhram iki şir arasından tacı götürərək taxta oturandan sonra İran xalqını zülmün qaranlığından çıxarıb ədalətin nuruna qovuşdurmaq üçün hazırladığı proqramı açıqladı. O proqramın iki əsas hissəsi var idi: a) İranda ədalətin təmin olunması üçün görüləcək işlər; b) ədalətin təmin olunması – ədalət proqramının yerinə yetirilməsi;

“Bəhram Gurun padşahlığı” adlı bölmə isə İran xalqının ölkədə ədalətin təmin olunmasından sonrakı halını təsvir edir, ədalət ölkəni necə gözəlləşdirər sualına cavab verir.

Məsnəvinin bölmələrini belə sıralaya bilərik:

– Bəhramın tacı, taxtı, şah geyimi, şahlıq rəmzləri təsvir olunur;

– Bəhramın ədalətinin bərəkətinə yer verilir;

– ədalət nemətinin dəyəri parlaq obrazlarla tanıdılır, təkcə insanlar deyil, canlı, cansız hər varlıq ölkəyə ədalət gəldiyini hiss edir;

– Bəhramın ölkə içində və dışında nüfuzu artır;

– Bəhram hər kəsə haqqını verir;

– ədalətə qarşı olanlarla amansız mücadilə edir;

– insana xidməti dövlətinin əsas işi elan edir, bunu saleh əməlləri ilə göstərir;

– düşmənləri cəzalandırır, ancaq işgəncə vermir;

– insanların halal ruzi qapıları açılır;

– sosial dövlət qurulur;

– bu dövlət xalqın nazını çəkir;

– Bəhram aşiqlərlə (ariflərlə) dost olur;

– hökmü dünyaya yayılır;

– xalqı qorxudan, zülmün hər növündən qurtarır;

– Günəş kimi səxavətli olur;

– insanlar o dərəcədə varlanırlar ki, təkəbbürlənirlər, nəticədə, Allahı unudur, mərhəmətdən uzaqlaşırlar;

– Allahın yaratdığı insanlar Onun nemətlərini unudanda nemətlər geri alınır;

***

BİRİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: ƏZƏMƏT BƏXŞ ETDİ

Elə ki Bəhram Gur tacı və taxtı,
Sazlayıb onlara əzəmət bəxş etdi.  

Təhkiyəçi Nizamidir, o, İranda zülm tikanının kökünü qurutmuş, ölkədə ədalət çiçəkləri bitirmiş Bəhramın şah obrazını inşa edir. Belə demir, hakimiyyət Bəhrama şərəf, güc, əzəmət verdi, əksini söyləyir, deyir ki, hakimiyyət Bəhramla şərəfləndi, Bəhram hakimiyyətdən deyil, hakimiyyət Bəhramdan güc aldı. Zalımlar hakimiyyətin gücünü, imkanını öz gücləri, imkanları zənn edər, onu zülm vasitəsinə çevirərlər. Ədalətli olanlar isə sahib olduqları ağıl, iradə, elm, mərhəmət imkanları ilə hakimiyyəti gücləndirər, ondan ədaləti, barışı, rifahı, mərhəməti artırmaq üçün istifadə edərlər. Məqam Bəhramı deyil, Bəhram məqamı şərəfləndirmişdir. Bunun tək bir səbəbi var, o da ədalətdir, yəni hakimiyyət nemətinin haqqını verməyin, şükrünü yerinə yetirməyin, onu xalqın xidmətçisinə çevirməyin bir yolu var, o da ədalətdir. Ədaləti təmin etməyən hakimiyyət zülm qaynağı olar, ölkəni xarabaya çevirər, xalqı qorxu içində saxlayar.

Nizami bu mesajların verilməsi üçün uyğun vasitələr seçmişdir:

– “çon” deyir, bu qəlibə “elə ki”, “o zaman ki” mənalarını yükləyir. Niyə bu sözə ehtiyac hiss edir? Dəyişimi, dönüşümü göstərir, İranda artıq zülm bitmiş, ədalət Günəşi doğmuşdur, qarşınızda ölkədə ədaləti təmin etmiş Bəhram şah var, indi onun dönəmidir, o, fərqlidir, əvvəlkilər kimi deyil;
– Bəhram Gur adına yer verir, öncəki bölmədə bir dəfə də olsun adını çəkməmişdi, onu “mən”, “o” əvəzlikləri, şəxs sonluqları ilə tanıtmışdı. Artıq zaman dəyişmişdir, İranda ədaləti təmin etmiş, verdiyi sözü yerinə yetirmiş, xalqın sevgisini qazanmış Bəhram var. Şair Bəhram Gur deyir, “gur” sözünü onun adına əlavə etmək ehtiyacı hiss edir, hakimiyyətin Bəhramı dəyişdirmədiyini vurğulayır;

– Bəhram Gurdan deyir, çıxışlıq hal qəlibi Bəhram Gurun önəmini göstərir, onun hesabına oldu, səbəb odur, o gəldiyinə görə zülm getdi, yerini ədalət tutdu;

– hakimiyyət simvolu olan iki söz seçir: “tac”, “sərir”, bu iki qəlib də dəyişimi ifadə edir, yəni Bəhram şah olandan sonra hakimiyyətin mahiyyəti, məqsədi, vəzifəsi dəyişdi, o, ədalətin təmin olunmasına yol açdı, xalqa xidmət vasitəsinə çevrildi;

– elə ki Bəhram Gurun hesabına tac və taxt (hakimiyyət) sazlandı, tərcümədə “sazlamaq” feilinə yer verilmişdir, orijinalda isə “sazvar” sözü var, “uyğun”, “uyğunluq”, “ahəng”, “yaraşan”, “qaydasında olan”, “üsullu”, “hazır”, “azuqə”, “sursat”, “avadanlıq”, “ləvazimat”, “ehtiyac” kimi mənaları var (“saz” sözünün mənalarını da nəzərə almışıq). “Sazvar gəşt”, yəni kökləndi, elə ki Bəhram şah oldu, onun hesabına, onun əməyi ilə tac və taxt

– hakimiyyət yenidən kökləndi. Mesajlar var: zülm hakimiyyəti kökdən salır, əxlaqını, fitrətini pozur, mahiyyətini dəyişdirir, onu xalqı qorxu altında tutmaq, əzmək vasitəsinə çevirir, nəticədə, hakimiyyət kökdən düşmüş musiqi aləti kimi olur, onunla gözəl nəğmələr ifa etmək imkansızlaşır, ahəngsiz səsi xalqı bezdirir, canını boğazına yığır. Elə ki Bəhram hakimiyyətə gəldi, hakimiyyəti yenidən köklədi, pozulmuş əxlaqını, fitrətini özünə qaytardı. Nəyə köklədi? Ədalətə, barışa, mərhəmətə, sevgiyə, bolluğa, hüquqa… Nə ilə köklədi? Ədalətlə, ölkə həyatının bütün sahələrində ədalət hakim oldu. Hakimiyyət adlı musiqi alətindən ədalət, mərhəmət, hüquq, bərəkət nəğmələri eşidilməyə başladı, xalq sevindi, hüzura qovuşdu;

– Bəhramın hakimiyyəti ədalətə və ədalətlə kökləməsinin nəticəsi nə oldu? Nizami bu sualı cavablandırmaq, ədalətin hansı gözəlliyə yol açdığını göstərmək üçün “şokuh” sözünə yer verir, bu sözün mənaları var: “böyüklük”, “əzəmət”, “dəb-dəbə”, “təmtəraq”. Şair bu sözə “pəzir” qəlibini də artırır: “şokuh pəzir şod”, böyüklük, əzəmət qəbul etdi / bəxş etdi: elə ki Bəhram Gur şah oldu / onun hesabına hakimiyyət ədalətə kökləndi, o zaman taxta, taca – hakimiyyətə böyüklük / əzəmət bəxş olundu. Mahiyyətini itirmiş, zülm vasitəsinə çevrilmiş, xalqın nifrətini qazanmış taxt, tac – hakimiyyət dəyər qazandı, İran xalqının ümid, güvən, sayğı yeri oldu.

 

İKİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: TAXTDA ƏYLƏŞDİ

Yeddi qaşlı bel bağını bağlayıb,
Yeddi ayaqlı taxtın üstündə əyləşdi.  

Nizaminin İranı zülmün qaranlığından qurtarıb ədalətə qovuşduran Bəhramın şah obrazının inşası davam edir. Öncəki beytdə deyildi ki, Bəhram hakimiyyətə gəldi, hakimiyyətin mahiyyətini dəyişdirdi, onu zülm vasitəsi olmaqdan qurtardı, ədalətə köklədi, İranda ədaləti təmin etdi, hakimiyyət böyüklük, əzəmət qazandı, xalqa hüzur, barış, bolluq gətirdi…

Nizami bu beytdə Bəhramın ədalətli, fərqli, əzəmətli şah obrazının tanıdılması üçün şahlıq əlaməti olan iki önəmli vasitə seçir:

a) Bəhram yeddigözlü kəməri(ni) bağladı – tərcümədə “göz” (“çeşme”) sözünün yerinə “qaş”, “kəmər” sözünün yerinə “bel bağı” qəlibi qoyulmuşdur ki, bu qəliblər mənanı dəqiq ifadə etmir. Belə ki, orijinaldakı “göz” sözü kəmərdəki deşikləri ifadə edir, “qaş” sözünün belə bir imkanı yoxdur, “bel bağı” qəlibi də kəmərin tam qarşılığı deyil, hər bel bağı hakimiyyət rəmzi olan kəmər anlamını daşımaz. Bəhramın kəmərinin yeddi gözü var.

Burada açar söz “yeddi”dir. Nizami məsnəvisində “yeddi” rəqəmindən çox istifadə etmiş, ona fərqli anlamlar yükləmişdir, məsələn, “yeddi köklü budaq” ifadəsinə yeddi qat göy anlamını vermişdir. Şair məsnəvisini həsr etdiyi (adına yazdığı) Əlaəddin Körpə Arslana belə deyir: Bəxtəvər taleli kəyanların Yeddi xanı və on iki cəngavəri var idisə, Göy də öz bürcləri ilə dürüst, Sənin yeddi xanın və on iki cəngavərindir… Burada İranın şahlar sülaləsi olan Kəyanilərin məşhur pəhləvanları nəzərdə tutulur. Yeddi xan yeddi igidliyə, qəhrəmanlığa, şücaətə işarə edir. Bu ifadədə Kəyanilərə xidmət edən Rüstəm Zalın və İsfəndiyarın yeddi qəhrəmanlığı mənası da var, bu qəhrəmanlıqlar Firdovsinin “Şahnamə”sində təsvir olunmuşdur: Rüstəm şahı xilas etmək üçün yeddi ağır döyüşdə iştirak edir, qalib gəlir, şahı qurtarır. İsfəndiyar bacılarını xilas etmək üçün Turana hücum edir, yeddi qəhrəmanlıq göstərir. Bununla birlikdə divan ədəbiyyatında “yeddi cəhənnəm”, “yeddi dəniz”, “yeddi dərya”, “yeddi fələyin sirri”, “yeddi planet”, “yeddi gözəl qız”, “yeddi hekayə”, “yeddi hikmət”, “yeddi iqlim”, “yeddi iqlimin soltanları”, “yeddi imam”, “yeddi qardaş”, “yeddi qat yer”, “yeddi qat göy”, “yeddi səs”, “yeddi təbəqə”, “yeddi ulduz”, “yeddilər”, “yeddinci çərx”… kimi ifadələr də var. Nizami məsnəvisinə “Bəhramnamə” adı qoysa da, o, daha çox “Yeddi gözəl”  kimi tanınmışdır.

Şair beytdə Bəhramın kəmərinin yeddi gözü olduğunu xüsusi vurğulayaraq ona bu mənaları yükləmişdir:

– Bəhramla onun şahlar nəsli arasında bağ qurmuşdur. Onlar da yeddigözlü kəmər bağlayırdılar. Demək istəmişdir ki, İranda hakimiyyət haqqı bizim nəslə aiddir. O haqqı mənim (bizim) əlimdən almışdılar, mən də onu geri qaytardım. Şahlar nəslinin böyük (ədalətli) şahlarının yolu ilə gedəcəyəm, onlar ədalətləri ilə tanındılar;

– o, yeddigözlü kəməri İranda ədaləti təmin edəndən sonra bağlayır, şahlığı haqq etdim, hakimiyyətin haqqı ədalətdir mesajını verir, məni şah edən kəmər deyil, ədalətdir demiş olur;

– yeddigözlü kəmər gücün, əzəmətin, imkanın göstəricisidir, dostlara ümid, düşmənlərə qorxu verir;

– yeddi rəqəmi sonsuzluğu ifadə edir, Bəhramın hakimiyyəti davamlı olacaq mənasını daşıyır;

– Bəhram yeddi ayağı olan taxtda oturdu – hakimiyyət əlamətlərindən biri də taxtdır. Hökmdar iclas keçirərkən, rəsmi qəbul zamanı və mərasimlərdə taxtda otururdu. Taxta oturmaq bir də şahlığını elan etməkdir. Fərqli biçimləri olan, fərqli materiallardan hazırlanan taxtlar var idi: Nizami yeddigözlü kəmər bağlamış Bəhramı yeddiayaqlı taxtda oturdur. Burada “yeddi” rəqəminin yuxarıda göstərdiyimiz mənaları ilə birgə bir önəmli anlamı da var: coğrafiyaçılar dünyanı yeddi iqlim qurşağına bölürdülər, yəni yeddi rəqəmi dünyanın simvolu idi. Mesaj budur: yeddigözlü kəmər bağlamış, yeddiayaqlı taxtda oturmuş Bəhram bir cahan hökmdarı idi (yada salıram ki, o dönəmdə İran dünyanın iki imperatorluğundan biri idi);

 

ÜÇÜNCÜ BEYTİN ŞƏRHİ: BAŞINDA ÇİN PAPAĞI VAR İDİ

Başında tərlan döşütək çin (papağı),
Əynində Təraz dibli Rum (parçasından) geyim. 

Nizami İrana ədalət gətirmiş Bəhramı seçir, ayırır, onu bir dünya hökmdarı kimi tanıdır. O, Bəhramın gücünü, əzəmətini, böyüklüyünü göstərmək üçün onu “öz əlləri ilə geyindirir”, belinə yeddigözlü kəmər bağlayır, onu yeddiayaqlı taxtda oturdur. Cahan şahı olan Bəhram obrazının inşası davam edir, Nizami yeni vasitələr seçir:

– şahlıq rəmzi olan papağına özəl yer verir – bir misra ayırır, kolahı nəzərdə tutur. Kolah hökmdarlıq əlamətlərindən biridir, qaynaqlar kolahı fərqli biçimlərdə tanıdır: “başa geyilən qalpaq və padşahlıq tacı idi”, “ucu sivri, yüksək başlıqdır”,  kolah, imamə, börk, isabə, tac, dəstərçə kimi adları var, fərqli biçimləri olurdu, samur dərisindən olan, ağ, bal rəngli, yundan hazırlanmış, qiymətli daşlarla bəzədilmiş kolahlardan da istifadə edilirdi. Hökmdarlar kolahı daha çox gündəlik həyatda başlarına qoyurdular, o, tacı əvəz edirdi, daha yüngül və rahat olduğundan başda daşınması asan idi;

– Nizami beytdə “kolah” sözünə yer verməmişdir, misradakı “bər bərəş” qəlibinə, “uca başına”, “üstünə”, “bədəninin ən uca yerinə” anlamlarını verə bilərik;

– hökmdarlıq əlamətinin məhz kolah olduğunu haradan bilirik? Misrada bunun iki əlaməti var: birincisi, Nizami “çini” deyir, bu sözün mənasını bir az da dəqiqləşdirir, sonuna müəyyənlik əlaməti artırır, o məşhur, hökmdarlığın ən gözəl əlamətlərindən biri olan Çinə aid kolah, hər kolah deyil, məhz Çinə aid, çinli (çini) kolah. Şair məsnəvilərində “Çin” sözündən çox istifadə etmişdir. O, çox zaman bu sözlə o bölgədə yaşayan türkləri (uyğur türklərini, başqa türk qəbilələrini) nəzərdə tutmuş, bu bölgəni həm də rəssamlığın, nəqqaşlığın, incəsənətin, zərif, gözəl paltarlarının vətəni kimi tanıtmışdır. Bölgədə yaşayan türklərin zəngin mədəniyyəti, güclü dövlətçilik ənənəsi olmuşdur. Bu ənənənin varlığının göstəriciləri var: saraylar, ordu, savaşlar, böyük hökmdarlar, silahlar, mədəniyyət, hökmdarlıq əlamətləri, qəbullar, mərasimlər, idarəçilik əsasları… Nizami Bəhramı bir türk hökmdarı kimi geyindirir, başına “çini” (Çin kolahı) qoyur, bu kolah hökmdarı əzəmətli göstərir. İkincisi, Nizami o (məşhur) kolahı tanıdır, təşbehə yer verir, bu məqsədlə “ço” (“kimi”) qəlibini seçir, deyir ki, Bəhramın başındakı çin kolahı tərlan quşunun sinəsi kimi idi. Orijinalda “baz” sözü var, şahin, tərlan, doğan, şahbaz kimi mənaları daşıyır, ov quşudur (Bəhram da ovu çox sevir), yüksəklərdə uçur, əldə, biləkdə oturur (tutulur), uzaqdan ən kiçik ovu belə görür, sürətlidir… Türklər mahir oxçu, ovçu kimi də tanınırlar. Tərlan quşunun iki özəlliyi də var: sinəsinin tükləri ikirəngli olur və çox incədirlər, bu rənglər və incəlik ona gözəllik, əzəmət verir. Bəhramın başında da tərlan quşunun sinəsindəki rəngbərəng, incə tükləri olan Çin (türk) kolahı var idi. Ədalətli Bəhram şahı tam görək: belində yeddigözlü kəmər, altında yeddiayaqlı taxt, başında şahin quşunun sinəsinin rəngbərəng, incə tükləri kimi zərif Çin (türk) kolahı (papağı, tacı);

– Nizami ikinci misrada Bəhramın şah geyimini tanıdır, yeni vasitələr seçir. Onun geyiminin iki özəlliyi var: parça rumidir. Rum, Roma, romalı. Şərqi Roma imperatorluğu Anadolunu da əhatə edirdi. Elə buna görə də Anadoluya Rum, bu bölgədə yaşayanlara da rumi deyilirdi. Rumilər zahirən çox gözəl olurdular. Divan ədəbiyyatında sevgilinin ağ, nurlu üzü rumluya bənzədilirdi. Bu bölgənin bir özəlliyi də orada incə parçaların toxunması idi. Şahlar bu parçaları özəl toxutdurur, ustasına qızıllar verirdilər. Rəssamlığın, nəqqaşlığın, memarlığın məşhur olduğu Rumda toxunan parçaları gözəl bəzəyirdilər. Yəni Bəhram əyninə rumi parçadan hazırlanmış paltar geyinmişdi;

– bu incə, gözəl, şah geyiminin bir özəlliyi də var: şair bu məqamda Təraz sözünə yer verir, Təraz qədim və böyük Türküstanın öz gözəlləri ilə tanınan şəhərlərindən (vilayətlərindən) biridir. Yəni Bəhramın rumi parçadan olan geyimi Təraz gözəlləri və onların geyimi kimi gözəl, incə idi;

– Nizami Bəhramın geyiminin gözəlliyini təsvir etmək üçün bir naxış da seçir: “rəsme Təraz” deyir, buradakı “rəsm” sözünün “adət”, “qayda”, “ənənə”, “mərasim”, “təşrif”, “məclis” kimi mənaları var. Yəni Təraz gözəlləri özəl məclislərdə, mərasimlərdə xüsusi, çox gözəl paltarlar geyinirdilər. Bəhramın geyimi də o gözəl, incə, ağ türk qızlarının xüsusi mərasimlərdə özəl olaraq geyindikləri paltar kimi gözəl, incə idi. Nizami mətndə “türk” sözünü gözəlliyin, incəliyin, zövqün simvolu kimi tanıtmış, fars Bəhramı bir türk hökmdarı kimi geyindirmişdir;

Bir dünya hökmdarı, ağıllı, cəsur, ədalətli, güclü Bəhram şahı gözümüz önündə canlandıraq: O, belinə yeddigözlü kəmər bağlayıb, yeddiayaqlı taxtda oturub, başında tərlan sinəsinin tükləri kimi rəngbərəng, incə tükləri olan Çin (türk) kolahı var, paltarı zərif rum parçasındandır, bu geyim Tərazın (Türküstanın) gözəl, ağ, incə türk qızları və onların özəl məclislərdə geyindikləri paltar kimi rəngli, incə, gözəldir.

 

DÖRDÜNCÜ BEYTİN ŞƏRHİ: RUMDAN BAC ALIRDI

O, öz gözəlliyi ilə Rumdan bac alırdı,
Öz yaxşılığı ilə Çindən xərac alırdı.  

Nizami İrana ədalət gətirmiş Bəhram şahı tanıtmağa davam edir, yeni vasitələr seçir:

– müqayisəyə yer verir, müqayisə çalarını “ze” (“əz”, – dan2) qəlibinə yükləyir, müqayisə tərəfi kimi öncə Bəhrama, sonra qarşı tərəfə yer ayırır, Bəhramla tutuşdurulan tərəfi böyüdür ki, Bəhramın üstünlüyü açıq görünsün;

– birinci misraya “və” bağlayıcısı ilə başlayır, beyti öncəki beytlərə bağlayır, Bəhramın həm zahiri, həm də daxili keyfiyyətlərini təsvir edir, yəni Bəhramın sadəcə kəməri, taxtı, tacı, geyimi gözəl deyildi, həm də qəlbi, işləri gözəl idi;

– Nizami şahın adını çəkmir, “o” deyir, fərqli, qeyri-adi, üstün, güclü, əzəmətli, ədaləti ilə İran xalqının sevgisini qazanmış Bəhramı nəzərdə tutur, əvəzlik Bəhramı bir az da böyüdür;

– öncə Bəhramın yaxşılığını (“xubi”) önə çıxarır, bu söz tərcümədə “gözəllik” kimi verilmişdir, biz bu tərcüməni doğru sayırıq, belə ki, mətn, eləcə də müqayisənin qarşı tərəfi bu mənaya işarə edir: O, gözəlliyi ilə Rumdan bac alırdı. Nizami Bəhramın daha gözəl olduğunu ifadə etmək üçün Rum ölkəsini seçmişdir. Rum Şərqi Roma imperatorluğunun adıdır, Bəhramın dönəmində Anadolu da bu imperatorluğun içində idi. Bu torpağa Rum, orada yaşayanlar da rumi deyirdilər. Rumun ən önəmli yönlərindən biri gözəlliklə bağlıdır: insanları ağ rənglidir, qızları çox gözəldir, zəngin mədəniyyəti var, dünyanın ən bacarıqlı ustaları, memarları, rəssamları, nəqqaşları bu ölkədə yaşayırlar, insanı heyran edən memarlıq abidələri var, musiqini, şeiri, incəsənəti çox sevirlər, toxuculuq inkişaf edib, ən gözəl parçanı Rum ustaları toxuyurlar…;

– Nizami Bəhramın gözəlliyinin (yaxşılığının) daha üstün olduğunu göstərmək üçün bir vasitə də seçir: Bəhramı rumlularla tutuşdurmur, Rumla, bütün ölkə ilə müqayisə edir. Misrada Rum deyilərkən o ölkənin bütün gözəllikləri nəzərdə tutulur. Yəni Bəhram Rum ölkəsindən daha gözəl idi;

– Nizami Bəhramın gözəlliyinin (yaxşılığının) daha üstün olduğunu ifadə etmək üçün bir addım da atır, “bac almaq” (“bac alan”, “bac setan” biçimində) feilini işlədir, bu feilə heç bir zaman şəkilçisi artırmır, bac almağı hər hansı bir zamana bağlamır, ona davamlılıq, iş anlamını yükləyir, yəni Rumun işi, borcu Bəhrama bac vermək idi, bac alan Bəhram, bac verən Rumdur. Bac almaq (vergi ödəmək) qaliblərin, bac vermək məğlubların işidir, Bəhram öz gözəlliyi (yaxşılığı) ilə gözəllik ölkəsi olan Rumu məğlub etmişdi. “Bac almaq” feili məcburiyyəti də ifadə edir, yəni Rum Bəhramın gözəlliyinə əsir, kölə olmuşdu, özünü onun təsirindən qurtarmaq imkanı yox idi, bac verməyə, Bəhramın gözəlliyini etiraf etməyə məcbur idi;

– Nizami birinci misrada Bəhramın gözəlliyinin daha üstün olduğunu göstərmək üçün bir vasitə də seçir, “alan” (O, gözəlliyi – yaxşılığı ilə Rumdan bac alandır) qəlibini rədif mövqeyinə, görünən, yadda qalan yerə qoyur, yəni gözəlliyi ilə Rumdan bac alan bircə şah var, o da Bəhramdır;

Nizami ikinci misrada Bəhramın daha üstün olduğunu göstərmək üçün bu vasitələri seçir:

Birincisi, Bəhramın başqa bir özəlliyini önə çıxarır, “nekuyi” deyir, xeyirxahlığı nəzərdə tutur, bu sözü müəyyənlik əlaməti ilə işlədir, yəni hər xeyirxahlığı deyil, məhz Bəhramın tayı-bərabəri olmayan xeyirxahlığını vurğulayır, onun qədər xeyirxah olan yoxdur demiş olur.

İkincisi, Bəhramın üstünlüyünü göstərmək üçün müqayisə çaları yüklənmiş “ze” (“əz”, – dan2) qəlibi seçir.

Üçüncüsü, Bəhramın xeyirxahlıqda tayı-bərabəri yox idi fikrinin ifadəsi üçün qarşı tərəfi böyüdür, ən uc nöqtəni seçir, Çini göstərir.

Dördüncüsü, Nizami Çin deyərkən bu bölgədə yaşayan türkləri nəzərdə tutur. Türklərin ən önəmli özəlliklərindən biri xeyirxah olmalarıdır, mərhəmətli olmaq, əl tutmaq, məzlumları, yetimləri, kimsəsizləri qorumaq, acları doyurmaq, xeyri çoxaltmaq onların xarakteridir.

Beşincisi, şair Bəhramı hər hansı bir türklə müqayisə etmir, Çin deyir, xeyirxahlığı xarakterə çevirmiş türklərin yaşadığı ölkəni nəzərdə tutur, yəni Bəhramın xeyirxahlığı Çindən daha üstün idi.

Altıncısı, Nizami Bəhramın xeyirxahlığının daha üstün olduğunu vurğulamaq üçün bir addım da atır, “xərac setan” (“xərac alan”) deyir, zaman şəkilçisinə yer vermir, yəni bu, onun davamlı işidir, xərac alan Bəhram, xərac verən Çindir, qalib Bəhram, məğlub Çindir, Bəhram öz xeyirxahlığı ilə canında xeyirxahlıq olan Çindən (türklərdən) xərac alır, onlardan daha xeyirxahdır.

Yeddincisi, Nizami Bəhramın üstünlüyünü göstərmək üçün bir vasitə də seçir, “almaq” (“alan” biçimində) feilini rədif mövqeyinə yerləşdirir, “almaq” feili rədifdir, deyir ki, gözəlliyi ilə gözəllik diyarı olan Rumdan bac alan, xeyirxahlığı ilə xeyirxahlıq xarakteri olan Çindən xərac alan odur – Bəhramdır. Rum və Çin Bəhramın üstünlüyünü qəbul etmişdir.

Beytdə önə çıxarılan sadəcə Bəhram deyil, həm də gözəllik (yaxşılıq), xeyirxahlıq kimi iki ölməz dəyərdir. Ədalət insanı gözəlləşdirir, xeyirxah edir, sevdirir, seçir, üstün qılır, dəyər qazandırır, rəqibləri məğlub edir, dostlara ümid, düşmənlərə qorxu verir, ilahi rizaya yol açır.

Ədalətli Bəhram şah obrazını geniş planda görək: hakimiyyəti ədalətə kökləyən, belinə yeddigözlü kəmər bağlayan, yeddiayaqlı taxtda oturan, başına tükləri tərlan quşunun sinəsinin tükləri kimi incə, rəngbərəng olan papaq (tac, kolah) qoymuş, əyninə Türküstan gözəllərinin özəl məclislərdə geyindikləri paltar kimi gözəl qiyafə geyinmiş, gözəlliyi ilə gözəlliklər diyarı Rumdan bac alan, xeyirxahlığı ilə xeyirxahlıq xarakteri olan türklərdən xərac alan Bəhram.

 

BEŞİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: GÜNƏŞƏ UCALTDI

O, Cəmşid kimi dörd balış qoyub,
Beş növbə (sədasını) Günəşə ucaltdı. 

Nizami ədalətli Bəhramın əzəmətini, böyüklüyünü, güclü, fərqli olduğunu göstərmək üçün yeni vasitələr seçir:

– “dörd balış qoydu” – dörd balış qoymaq böyük şahların hakimiyyət əlamətlərindən biridir, dörd ünsür – hava, od, su, torpağı təmsil edir, deyir ki, Allah kainatı bu dörd ünsürdən yaratmışdır, taxtına dörd balış qoyan şah bu mesajı vermiş olur, dörd ünsürdən ibarət olan bu dünyanın ən böyük şahı mənəm, bir cahan padşahıyam;

– Nizami təşbehə yer verir, “çon” (“kimi”) müqayisə qəlibini seçir, deyir ki, Bəhram Cəmşid kimi dörd balış qoydu. Cəmşidin adının mətnə yerləşdirməsinin bu səbəbləri var: o, İranın əfsanəvi şahıdır, Cəmşid təkcə İrana deyil, yer üzünə ədalət, rifah, səadət, barış gətirmişdir, sehrli camı var, o cam dünyanı və hadisələri özündə əks etdirirmiş, Cəmşid hakimiyyətin cazibəsinə qapılır, təkəbbür xəstəliyinə tutulur. Nəticədə, Allah onu cəzalandırır, zalım Zöhhak Cəmşidi vəhşicəsinə öldürür (o, Firdovsinin “Şahnamə” məsnəvisinin qəhrəmanlarından biridir).  Nizami Bəhramla Cəmşid arasında bağ qurur, Bəhram onun nəslindəndir demiş olur, ortaq nöqtələri sadəcə nəsil bağı deyil, həm də ədalətdir, ikisi də təkcə İrana deyil, dünyaya ədalət gətirmişdir, ikisi də dörd balış qoymuşdur, yəni onlar cahan şahlarıdır, güclüdürlər, hökmləri bütün dünyanı əhatə edir;

– Nizami Bəhramın böyüklüyünü ifadə etmək üçün ikinci misrada “beş növbət” ifadəsinə yer verir, bu, bir siyasi anlayışdır, hökmdarlıq əlamətidir, Sasanilərin bu ənənəsini Səlcuqlular da bir sıra dəyişikliklərlə qəbul etmişlər: beş namaz vaxtı hökmdarların sarayının qapısında, ya da səltənət çadırının önündə, üç gündüz namazı vaxtında isə hökmdarların və bir sıra dövlət adamlarının iqamətgahlarının önündə özəl bir musiqi parçası çalınır, davullar vurulurdu. Savaşlardan və böyük mərasimlərdən öncə də xanlıq otağı qurulur, tuğ tikilir, davul vurulurdu. Bu musiqiçi dəstəsinə “növbətxane” (növbətoxuyan), musiqiçilərə də “növbətiyə” deyirdilər;

– Nizami ədalətli Bəhramı başqa şahlardan seçir, onun əzəmətini göstərmək üçün deyir ki, beş növbətinin səsi Günəşə ucalırdı / Günəşə ucaltdı. Yəni çox əzəmətli musiqi idi, Günəş belə onu eşidir, sevinir, nur saçırdı, səsi bütün dünyaya yayılmışdı, Bəhram bir cahan şahı idi;

– Beytin qafiyəsi “Cəmşid” və “Xurşid” sözləridir, ikisi də Bəhramın böyüklüyünü ifadə edir: Bəhram ədalət simvolu olan Cəmşid kimi dörd balış qoymuşdu, Bəhram ancaq Cəmşidlə müqayisə oluna bilər, onun hakimiyyətinin əlaməti sayılan beş növbətin səsi mərkəzi planet olan Günəşə və bütün dünyaya yayılmışdı;

 

ALTINCI BEYTİN ŞƏRHİ:
ƏDALƏTİN BAŞINI GÖYƏ UCALTDI

İnsaf rəsmini dünyaya yaydı,
Ədalətin başını göylərə ucaltdı.    

Nizami ədalətli Bəhram şah obrazını inşa etmək üçün üçmərhələli iş gördü: öncə Bəhramın ədalət xütbəsini – proqramını açıqladı, sonra bu proqramın icra üsuluna və icrasına yer verdi, sonra şahlıq taxtına oturan Bəhramın əzəmətini təsvir etdi, bu beytdən başlayaraq da Bəhramın gördüyü işlərin nəticələrini bir-bir açıqlayır, uyğun vasitələr seçir;

–    Nizami Bəhramı sadəcə İranın – o dönəmdə dünyanın iki imperatorluğundan birinin şahı kimi tanıtmır, onu bir cahan şahı kimi tanıdır, bədii vasitələri bu anlayışa uyğun seçir:

a) “rəsme ensaf” deyir, “insafın rəsmi(ni)”, burada “rəsm” sözü çox önəmlidir, “adət”, “ənənə”, “qayda”, “qanun” mənalarını daşıyır, bu mesajı verir: Bəhramın dünyaya insaf hərəkatı bir atımlıq barıt olmadı, o, gördüyü işlərlə insafı bir həyat tərzinə çevirdi, dövlət siyasətinin əsasına qoydu, bütün işləri bu insaf ölçüsünə uyğunlaşdırdı, proqramının, əməlinin mayası insaf oldu;

b) “insaf” sözü ərəbcədir, “n-s-f” kökündəndir, bir şeyin yarısı, ortası, özəyidir, bir şeyin ortası onun ən gözəl yeridir, “insaf” sözü çox zaman ədalətin sinonimi kimi işlədilir, beytdə mərhəmət, orta yolu tutmaq, hər kəsə haqqını vermək anlamlarını daşıyır, yəni Bəhram insaf ölçüsünü dünyaya hakim qıldı, fərq qoymadan hamıya aid etdi;

c) Nizami Bəhramın bir dünya şahı olduğunu ifadə etmək üçün məkanı böyüdür, “cahan” sözünü seçir, o, insaf ölçüsünü cahana gətirdi, yəni dünyanı zülmdən, qaranlıqdan, darlıqdan qurtardı;

d) şair məhz “gətirmək” (“avərd”, “gətirdi” biçimində) feilini seçir, yəni o gəldi, şah oldu, ancaq əliboş gəlmədi, dünyaya ədalət gətirdi, işi barışı, mərhəməti, rifahı, hüququ təmin etmək oldu;

e) “gətirmək” feili mütləq keçmiş zamandadır: “gətirdi”, bu zaman qətilik bildirir, şübhələri yox edir, şahidli zamandır, hər kəs Bəhramın dünyaya ədalət gətirməsini kimdənsə eşitmədi, öz həyatında yaşayaraq şahid oldu, təsdiq etdi;

f) birinci misrada genişlik ifadə edən iki söz var: “insaf”, “dünya”, insaf genişlikdir, insaflı adam bu dəyəri dünyanın bütün insanları üçün istəyən adamdır;

– Nizami ikinci misrada Bəhramın bir dünya şahı olduğunu göstərmək üçün bu vasitələri seçir:

a) “ədl” sözünə yer verir, onu misranın başına yerləşdirir – ədalət hər kəsi (bir hissəni deyil) ilahi təyinatına uyğun yerdə tutmaq, hər kəsə layiq olduğu haqqı verməkdir;

b) şair yenə məkanı böyüdür, ədalət genişlikdir, ədalət olan məkan hər kəsin rahat nəfəs aldığı, hüzur içində yaşadığı yerdir demiş olur. Bəhram ədalətin başını asimana – sonsuzluğa ucaltdı / gətirdi, ədaləti ən önəmli dəyərə çevirdi, bu uca dəyər həm Bəhramı ucaltdı, həm də zülmün qaranlıq quyusunun dibində can çəkişən insanları ədalət səmasının Günəşinə – barışa, mərhəmətə, rifaha, bolluğa, hüquqa, hüzura qovuşdurdu. Mesaj budur: zülm qaranlıq, darlıq, ədalət nur, genişlikdir. Bəhram ədaləti elə bir ucalığa yüksəltdi ki, onu hamı – bütün dünya gördü, hər kəsə ədalətdən pay çatdı;

c) beytin qafiyəsi də ədalət genişlikdir mesajı verir: “cahan”, “asiman”;

d) beytin rədifi də var, Bəhramın əməyini ifadə edir: “avərd”, “gətirdi”, yəni dünyaya insaf gətirən, ədalətin başını göylərə ucaldan Bəhramın böyük əməyidir, beytdə Bəhram sözü də, onu tanıdan əvəzlik də yoxdur, rədif – görünən, yadda qalan söz deyir ki, insanlıq üçün ədalət hərəkatının mərkəzində Bəhram var;

 

YEDDİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: YAR OLDU

Ədalətli kəslərə yar oldu,
Zülmkarlara zülmkar oldu. 

Bu beyt bir cahan şahı olan Bəhramın zülm bataqlığında can verən İran xalqını ədalətə necə qovuşdurduğunu açıqlayır, iki ölçü verir:

Birincisi, Bəhram (onun adı beytdə yoxdur) ədaləti sevənlərlə (“ba dadpərvəran”) dostluq etdi / ədaləti sevənlərə yardım etdi: ölkədə ədalətin təmin olunması üçün çalışanların, işini vicdanla yerinə yetirənlərin yolunu açdı, onları dəstəklədi, mükafatlarla təşviq etdi, önəmli vəzifələri onlara verdi, xalq bu doğru addımı gördü, bəyəndi, şahı sevdi, nəticədə, Bəhramın hər kəsə ədalət hərəkatına qoşuldu, bu da onun siyasətinin uğur qazanmasına səbəb oldu.

İkincisi, Nizami bədii təzada yer verir, məsələni ikiyönlü izah edir ki, anlaşılsın. Bəhramın ədalətin təmin olunması üçün atdığı ikinci addımı da açıqlayır: o, zülmkarlara zülmkarlıq / zülm etdi. Bəhram ədalət xütbəsini – proqramını açıqlayarkən demişdi ki, İran xalqına zülm edən bu dörd qrup ağır cəzalanacaq, onların sol qulağı çox ağrıyacaq: günahkarlar, oğrular, qatillər, yolkəsənlər / quldurlar.

O, zalımlara bəddua da etmişdi: ədalətə sevinməyənlər qoy heç sevinməsinlər. Şah vədini yerinə yetirdi, ədalət hərəkatına qarşı çıxanları, vəzifəsini qazanc mənbəyinə çevirənləri, xalqı zülm altında tutmaq istəyənləri əzdi, cəzalandırdı, onların müqavimətini qırdı, nəticədə, hər kəsə ədalət hərəkatının önü açıldı.

“Zülmkarlara zülmkarlıq / zülm etdi” misrasındakı “zülm etdi” ifadəsini ağır cəzalandırdı kimi oxumaq daha doğrudur, bu ifadə Bəhramın onlara qarşı çox sərt olduğunu ifadə edir.

Beytdə “kərd” (“etdi”) feili var, bir dəfə işlənmiş, ancaq iki işə (ədalətlilərə yardım, zalımlara cəza) də aid olmuşdur. Bu feil birinci misranın ilk sözüdür, sözü deyil, işi, əməli, hərəkəti ifadə edir, yəni ədalətin təmin olunması sözlə olmur, İranda ədalətin təmin olunmasının arxasında Bəhramın ağlı, iradəsi, siyasəti, əməyi, cəsarəti, sevgisi var.

Nəticə budur: hər kəsə ədalət hərəkatının tərəfdarları da, ona qarşı çıxanlarda olacaq, bu, qaçılmazdır. Şah ədalətin və ədalətlilərin qalib gəlməsini istəyirsə, ədalətlilərə yardım, zalımlara cəza ölçüsünü tətbiq etməlidir, ədalətin qapısı açılsa, zülmün qapısı bağlanacaq. İkinci nəticə də var: işi (əmanəti) əhlinə ver. Əmanəti əhlinə verməyin üç anlamı var: a) iş (vəzifə) verilən şəxs bu işin mülkiyyət deyil, əmanət olduğunu biləcək, bu anlayış onu məsuliyyətə yönəldəcək; b) o şəxs işini biləcək, usta olacaq; c) əxlaqı gözəl olacaq;

Bu üçünün bir arada olması şərtdir, belə ki, işinin ustası olanın əxlaqı gözəl olmasa, ya da əxlaqı gözəl olan işinin ustası olmasa, vəzifənin haqqı verilməz, ədalət təmin olunmaz. Təbii ki, işinə əmanət kimi baxmayan da ədalət və məsuliyyətdən uzaqlaşar.

 

SƏKKİZİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: AÇAR OLDU

Qapısı qəm qıfılı üçün açar oldu,
Onun gəlişi (dünyaya) şadmanlıq gətirdi.  

Bu beytdə Bəhramın İranda ədaləti təmin etməsinin nəticələri, onun zülm görmüş xalqla necə bağ qurması, hansı yollarla xalqın sevgisini qazanması təsvir olunur, bu ölçülərə uyğun vasitələr seçilir:

– qıfıl və açar obrazlarına yer verilir, Nizami “qəm qıfılı” deyir, bunu nəzərdə tutur: zülm İranda hər kəsin qapısını bağlamışdı, hər kəs dara düşmüş, qaranlığa məhkum olmuşdu, hər evdə dərd, kədər, aclıq, yoxsulluq, göz yaşı, ah-nalə var idi, bağlanan təkcə qapılar deyildi, zülmün ortaya çıxardığı qorxu fikrin, hüququn, inkişafın yolunu bağlamışdı, kimsə haqqını tələb edə bilmir, əməyinin qarşılığını görmürdü, ölkə günahkarlara, oğrulara, qatillərə, yolkəsənlərə təslim edilmişdi… Misradakı “qəm qıfılı” ifadəsi zülmün simvoludur;

– Nizami “qapısı” (“dərəş”) deyir, ədalətli Bəhramın sarayının qapısını nəzərdə tutur. Yəni sarayın qapısı əvvəllər xalqın üzünə bağlı idi, kimsənin şahın sarayına gedib dərdini demək, haqqını tələb etmək, sıxıntılarına çarə istəmək hüququ yox idi, zülm şahın sarayını şər yuvasına çevirmişdi, o, ədalətin deyil, zülmün mərkəzi idi;

– Bəhram hər şeyi dəyişdirdi, zülmün yerinə ədaləti qoydu, nəticədə, sarayının qapısı qəm qıfılının – zülmün açarı oldu. Burada açar sözü ədalətin simvoludur: zülm qıfılının açarı ədalətdir. Şahın sarayı xalqın sıxıntılarını həll edən mərkəzə çevrildi, ədalət xalqla Bəhramı, dövləti bir-birinə bağladı;

– ikinci misra “ki” (“ke”) bağlayıcısı ilə başlayır, iki misranı bir-birinə bağlayır, Nizami “o” deyir, Bəhramı nəzərdə tutur, onun gəlişi ədalətin gəlişi oldu ölçüsünü qoyur;

– Bəhramın gəlişinin – ədalətin gəlişinin, nəticəsi bu oldu: xoşbəxtlik, səadət, ağ gün, rifah, bolluq, bərəkət (“fərroxi”) göründü / gəldi, xeyrin yolu açıldı;

– beytin ideyasını daşıyan açar sözlərindən biri, ən önəmlisi “gəlmək” (“amədən”) feilidir, bu feilin məna ilə yüklü olduğunun əlamətlərindən biri odur ki, o, beytdə üç dəfə işlədilmiş, rədif mövqeyinə qoyulmuş, ikinci misra bu feillə başlamışdır. Biz beytdəki “gəlmək” feilinin məna çalarlarını doğru anlamaq üçün onu ziddi olan “getmək” feili ilə bir yerdə oxumalıyıq: a) “gəlmək” feildir, hərəkətdir, hərəkət bərəkətdir, ədalətli Bəhram gəldi, İran xalqının ağlı, qəlbi, vicdanı, iradəsi hərəkətləndi, üzü güldü, ölkə canlandı; b) Bəhram gəldi – ədalət gəldi, zülm getdi (ikisi bir arada olmaz, biri varsa, o birisi yoxdur), dirilik gəldi, ölülülük getdi, nur gəldi, qaranlıq getdi, ümid gəldi, qorxu getdi, zənginlik gəldi, yoxsulluq getdi, azadlıq gəldi, köləlik getdi, sevinc gəldi, kədər getdi, açar gəldi, qıfıl getdi, xeyir gəldi, şər yox oldu, sevgi gəldi, nifrət öldü, barış gəldi, savaş getdi, qıfıllar qırıldı, bağlı qapılar açıldı, ədalət Günəşi doğdu, qaranlıqlar çəkildi, ölkə zülm həbsxanasından çıxdı; c) “gəlmək” feildir, feil işdir, mayasında əmək var, yəni bu sayılanlar özbaşına gəlmədi, onları Bəhramın ağlı, iradəsi, əzmi, əməyi, siyasəti gətirdi, o gəldi, qəm qıfılına – zülmə ədalət açarı gətirdi;
– beytin qafiyəsi “kelid”, “pədid” sözləridir, “açar”, “görünmək” anlamları var, müsbət məna daşıyır, yəni Bəhram gəldi, onun ədaləti paslı qıfılların açarı oldu, nəticədə, zülmün öldürdüyü İran xalqında dirilik əlamətləri göründü;

DOQQUZUNCU BEYTİN ŞƏRHİ: ZÜMZÜMƏYƏ BAŞLADI

Aləmin işi yenidən zümzüməyə başladı,
Nəfəslər üçün hava açıldı. 

Nizami Bəhramın hər kəsə ədalət hərəkatının nəticələrini açıqlayır, dəyişimi göstərmək üçün məsələni ikiyönlü izah edir, zülm dövründə necə idi, indi necə oldu sualını cavablandırır. Öncəki beytdə dedi ki, zülm dövründə hər kəsin qapısında qəm qıfılı var idi, Bəram o qapıları ədalət açarı ilə açdı, dünya yas içində idi, Bəhramın ədaləti ilə sevindi, zülm getdi, ədalət gəldi. Şair Bəhramın işinin dəyərini, ədalətin dəyişdirmə və dönüşdürmə gücünü bu beytdə yeni vasitələrlə tanıdır:

– Bəhramı böyüdür, bu məqsədlə məkanı da böyüdür, iki hədəfi var: a) Bəhramın gücünü göstərmək; b) onun gördüyü işin dəyərini, çətinliyini, böyüklüyünü ifadə etmək;

– elə bu iki hədəfi gerçəkləşdirmək üçün də Bəhramı bir cahan şahı kimi tanıdır, mənanı “aləm” sözünə yükləyir, “kare aləm” (“dünyanın işi”) deyir;

– “yenidən” qəlibinə yer verir, bu söz aləmin halını iki mərhələyə ayırır: zülmdən öncə və sonra, ya da Bəhramdan əvvəl və sonra;

– Nizami dəyişimi ifadə etmək üçün birinci misrada üçüncü addımı atır, “nəva” sözünə yer verir, bu sözün “ahəng”, “uyum”, “melodiya”, “hava” kimi mənaları var. Şair bu qəlibi “gereftən” (“gereft” biçimində) feili ilə işlədərək ona “ahəngə qovuşdu”, “zümzüməyə başladı”, “nəğmə oxudu” anlamlarını yükləyir. Misradakı “nəva” sözü diriliyi (dirilməni) ifadə edir, yəni zülm aləmi öldürmüşdü, insanlar nəğmə oxumağı unutmuşdular, hər kəs yasa batmışdı, kimsə sıxıntılarını həll edə bilmirdi, toplumun ahəngi, nizamı, ölçüsü, fitrəti pozulmuşdu. Bəhram dünyaya ədalət gətirdi, kökdən düşümş aləmi ədalətə köklədi, insanlar sevindilər, sevinclərini mahnı oxuyaraq ifadə etdilər;

– Nizami ideyanın ifadəsi üçün musiqi terminlərindən istifadə edir: aləm bir musiqi alətidir, zülm onu kökdən salmış, ahəngini pozmuşdur, nəticədə, onun nizamsız səsi insanları bezdirmiş, canını boğazına yığmışdı. Bəhram gəldi, bu musiqi alətini ədalətə köklədi, insanlar hüzura qovuşdular;
Nizami ikinci misrada zülmlə ədalətin fərqini göstərmək üçün bu vasitələrə yer verir:

Birincisi, “nəfəslər” deyir, “nəfəs” sözünü cəmdə işlədir ki, zülmün də, onun yerini tutan ədalətin də hamını (aləmi) əhatə etdiyi ortaya çıxsın. Ortaya çıxsın ki, Bəhramın gücü, gördüyü işin dəyəri açıq görünsün, zülmlə ədalətin fərqi nədir sualı cavab tapsın. Nizami deyir ki, zülm dövründə insanlar dara, qaranlığa, qəfəsə düşümşdülər, rahat nəfəs almaq imkanları yox idi, nəfəs almağa belə qorxurdular. Misradakı “nəfəslər” sözü sadəcə nəfəs almağı ifadə etmir, etiraz haqqının, doğruları danışmaq imkanının, haqqını tələb etməyin mümkünsüzlüyünü də bildirir. Zülm qorxu və cəhalət olmadan yaşaya bilməz, aləmdə elə bir qorxu var idi ki, insanlar düşünmək, doğruları danışmaq imkanını itirmiş, qorxu ağıl və iradəni öldürmüş, insanlar sürüyə, köləyə çevrilmişdilər;

– nəfəs hava dirilik, canlılıq əlamətidir. Nizami nəfəsin, havanın bu əsas yönünü önü çıxararaq zülm siyasi, əxlaqi, hüquqi, mənəvi ölülük, ədalət dirilikdir mesajı verir;

– Bəhram aləmə ədalət gətirdi, nəticədə, insanların ağlı, vicdanı, iradəsi, əxlaqı dirildi, çiyinlərdəki, sinələrdəki ağır yük (fiziki, mənəvi yük) götürüldü, insanlar rahat nəfəs aldılar;

– Nizami ədalət nemətinin dəyərini göstərmək üçün misrada genişlik ifadə edən (darlıqdan qurtuluş, təngnəfəslik halından xilas) sözlər seçmişdir. Onlardan biri “geniş açılmaq” feili, biri də “hava” ismidir: Bəhramın ədaləti gəldi, nəfəslər havaya geniş açıldı, insanlar zülmün darlığından ədalətin genişliyinə çıxdılar, doyunca, rahat nəfəs aldılar, sıxıntılarını həll etdilər. Misradakı “nəfəslər” sözü cəmdədir, yəni Bəhramın ədaləti hər kəsi əhatə etdi, zülm nəticəsində açıq həbsxanaya çevrilən aləm azadlığa qovuşdu;

– Nizami xalq dilində işlənən “nəfəs darlığı”, “nəfəs ala bilməmək”, “nəfəsi tıncıxmaq”, “nəfəsi tutulmaq”, “nəfəsim açıldı”, “rahat nəfəs almaq” kimi ifadələrdən zülmün darlığı, ədalətin genişliyi fikirlərinin ifadəsi üçün yararlanmışdır;

– beytin qafiyəsi “nəva”, “həva” sözləridir, qurtuluşu, sevinci, genişliyi, diriliyi ifadə edir: Bəhramın ədaləti aləmi ahəngə, nəğməyə, təmiz havaya, hüzura qovuşdurdu, zülmün öldürdüyü aləmi ədalət diriltdi;

ONUNCU BEYTİN ŞƏRHİ: SULAR ÇOXALDI

Qısır inəklər doğar oldu,
Çaylarda sular çoxaldı.  

Nizami Bəhramın dünyada ədaləti təmin etməsinin nəticələrini açıqlayır, məsələni ikiyönlü izah edir, zülmün nəticələrini nəzərdə tutur, ədalətin bərəkətini təsvir edir, ədalət dünyanı necə dəyişdirdi sualına cavab verir, uyğun vasitələr seçir:

– qısır / doğmayan inək obrazını seçir, “inək” sözünü təkdə işlədir, ancaq qısır olan bütün inəkləri, o sıradan bütün heyvanları nəzərdə tutur. Niyə məhz inək obrazını seçir? Belə ki, inək ölkənin, təbii ki, kəndlinin əsas bərəkət qaynaqlarından biridir, inək ətdir, süddür, dəridir, yağdır, pendirdir, qazancdır… Niyə məhz qısır inək obrazına yer verir? Zülmlə ədalətin fərqini göstərir, Bəhramın dövrü ilə ondan öncəki zamanı bir-birindən ayırır, qısırlıq ölüm halıdır, belə ki, inəyin nəsli kəsilir, nəsil kəsiləndə bərəkət yox olur, qazanc, dolanışıq yolu bağlanır, nəticədə, aclıq, yoxsulluq, dilənçilik başlayır, kin, nifrət, oğurluq, haram, xəstəlik çoxalır, bir-birini yeyən, didişən toplum ortaya çıxır. Zülm elə bir qorxunc xəstəlikdir ki, onun təsirini sadəcə insanlar deyil, heyvanlar, dağlar, çiçəklər, böcəklər, sular, ağaclar, buludlar, yaradılan hər şey hiss edir. Zülm heyvanları qısırlaşdırır, dağları çobanlardan mərhum edir, çiçəkləri soldurur, böcəklər yox olur, sular quruyur, ağaclar bar vermir, buludlar yağışdan məhrum qalır, təbiətdəki ilahi nizam pozulur, təbiət insana qarşı çevrilir, ekoloji fəlakət ortaya çıxır, zülm fəsada – çürüməyə, pozulmaya yol açır. Zülmün ən ciddi təsiri insanadır, o, insanın ağlını qısırlaşdırır – ağıl düşünmək, elm doğmaq imkanını itirir, belə ki, zülm cəhalət, xurafat, qorxu üzərində dayanır, üçü də ağılın düşmənidir, ağıl öləndə insan sürüyə, köləyə çevrilir, toplum inkişafın motor gücü olan elmdən məhrum qalır, nəticədə, elmsizlik toplumu öldürür, onu zalımların yeminə çevirir. Zülm insanın qəlbini qısırlaşdırır, qəlbi şəfası olan imandan məhrum edir, zülm insanın vicdanını qısırlaşdırır, vicdan mərhəmət adlı nemət doğa bilmir, zülm insanın iradəsini qısırlaşdırır, iradə doğrunu seçmək imkanını itirir, zülm insanların qazancını, həyatını bərəkətdən məhrum edir, belə ki, zalımlar o qazancı əməkçinin əlindən alırlar, haram, zorakılıq çoxalır, bərəkət yox olur…;

– Bəhram gəldi, ədaləti bərpa etdi, nəticəsi nə oldu? Qısır inəklər doğmağa başladı, doğmaq dirilik, canlılıq, xeyir, qazanc, bərəkət, hərəkətdir. Yaradılmış bütün varlıqlar ədalətin nurunu hiss etdilər, heyvanlar doğaraq, buludlar yağaraq, çiçəklər açaraq, sular axaraq, ağaclar bar verərək, dağlar bərəkətlənərək ədalət nemətini gətirən Bəhrama təşəkkür, Allaha şükür etdilər. İnəkləri qısırlıqdan qurtuldular, yəni ölkədə inkişafın yolu açıldı. Mesaj budur: inkişafın, xeyrin, bərəkətin qaynağı ədalətdir;

– Nizami birinci misrada zülmlə ədalətin fərqini hərəkətsizliklə hərəkət üzərindən vermiş, bu məqsədlə iki feil seçmişdir: “nazade” (“doğmayan”), bu, hərəkətsizliyi, ölümü, yəni zülmü ifadə edir, deyir ki, hərəkətsizlik (zülm) bərəkətsizlikdir, o, hamının yolunu kəsən quldurdur. “Zayənde” (“doğan”), ədalət gəldi, inəklər doğan oldu, bu da hərəkətdir, hərəkət (doğum, artım) bərəkətə yol açdı, yəni bərəkətin qaynağı ədalətdir;

– Nizami ikinci misrada zülmlə ədalətin fərqini göstərmək üçün su obrazını seçir, deyir ki, arxlarda (tərcümədə “çaylar” kimi verilib) su (tərcümədə “sular”) çoxaldı. Yəni zülm arxların suyunu qurutmuşdu / azaltmışdı. Su həyatdır, dirilik, bolluq, bərəkətdir, su yoxdursa, inkişaf da, hüzur da, təmizlik də yoxdur. Bəhram ədaləti gətirdi, arxların suyu çoxaldı, su axdı, suyun axması hərəkət, canlılıq, bolluqdur, əkin-biçin başladı, ruzi artdı, üzlər güldü, insanlar zəngin oldular, aclığın, yoxsulluğun, dilənçiliyin, kinin, didişmənin, xəstəliyin pəncəsindən qurtuldular;

– Nizami mesajları ruzi, bərəkət, qazanc üzərindən vermiş, bu məqsədlə iki ruzi qaynağı olan inək və su obrazını seçmişdir. Mesajı budur: ruzinin qaynağı ədalətdir, zülm qıtlığa, bahalığa, ədalət bolluğa, ucuzluğa yol açır;

– beytin qafiyəsi “zayənde”, “fəzayənde” sözləridir, doğdu / doğan oldu, artdı / artan oldu, ikisi də feildir, hərəkətdir, işdir, yəni qısır inəklərin doğması, arxların suyunun artması təsadüfən olmadı, bunların arxasında Bəhramın ağlı, iradəsi, elmi, siyasəti, əməyi var, heç bir pislik öz-özünə yox olmaz, o, vəd verdi, sözünü tutdu, dünyaya ədalət gətirdi;

– qafiyələr hərəkəti ifadə edir, deyir ki, zülm durğunluq (ölüm), ədalət hərəkətdir – mənəvi dirilikdir, qısır inəklərin doğmasının, quruyan arxlarda suyun axmasının səbəbi ədalətdir;

ON BİRİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: AĞACLAR BARLANDI

Ağaclar meyvələrlə barlandı,
Dirhəmin sikkəsi möhkəmləndi. 

Nizami zülmlə ədalətin fərqini göstərmək üçün məsələni ikiyönlü (ikizamanlı) izah edir: ədalətdən öncəki və sonrakı dönəm. O, mesajı yenə ruzi üzərindən verir, uyğun obrazlar seçir:

– “meyvə” sözünü cəmdə işlədir (meyvələr), çoxluğu, artımı, bərəkəti, çeşidi ifadə edir, deyir ki, meyvələr ağacda bar tutdu. Yəni zülmün pislikləri ağacları da qısırlaşdırmış, onları bar vermək imkanından məhrum etmişdi, ağaclar da bu yolla zülmə dirənmişdilər. Bəhram gəldi, dünyaya ədaləti gətirdi, ədalətin bərəkətini ağaclar da hiss etdi, Bəhrama təşəkkürü, Allaha şükrü bol məhsul verərək göstərdi, nəticədə, insanların ruzisi artdı, üzü gəldi, cibi pul gördü;

– Nizami ikinci misrada ruzi, xeyir, bərəkət rəmzi olan dirhəm obrazını seçir, “dirhəm” sözünün bu mənaları var: gümüş, ya da qızıl sikkə, axça. Sonra “sikkə” sözünə yer verir, bu sözü cəmdə işlədir: sikkələr, məqsəd çoxluğu, bolluğu, bərəkəti, artımı göstərmək, ədalət nəticəsində sərvətin aşıb-daşdığını, dəyər qazandığını ifadə etməkdir. “Sikkə” sözünün bu mənası var: gümüş, ya da qızıl pulun üzərinə vurulan damğa. Zülmlə ədalətin müqayisəsinin pul vahidi üzərindən verdiyi ölçü budur: zülm hər kəsin halal qazanc yolunu bağladı, kimsə əməyinin qarşılığını ala bilmədi, rüşvət, haram, oğurluq, saxtakarlıq çoxaldı, ölkənin gəlir qaynaqları günahkarların, oğruların, qatillərin, quldurların əlinə keçdi, nəticədə, iqtisadiyyat çökdü, pul dəyərini itirdi, insanlar yoxsulluq, aclıq, dilənçilik, əxlaqsızlıq bataqlığına düşdülər;

– Bəhram gəldi, zülmün kökünü kəsdi, onun yerinə ədaləti qoydu, halal qazanc yollarını açdı, işçiyə əməyinin qarşılığını verdi, iqtisadi həyat dirçəldi, sikkələr dirhəm üzərində qərar tutdu, yəni pul dəyər qazandı (inflyasiya dönəmində pul tez-tez dəyərini itirdiyi üçün üzərindəki sikkəni – damğanı tez-tez dəyişdirirdilər), ucuzluq oldu, insanların qarnı doydu, zənginlik artdı, barışın, paylaşmağın, mərhəmətin önü açıldı… Mesaj var: zülm halal ruzini yox edər, ədalət halal ruzini çoxaldar, haram əxlaqı pozar, halal əxlaqı düzəldər;

– Nizami zülmün ölkəni qısırlaşdırdığını, ədalətin isə ölkəyə bərəkət gətirdiyini göstərmək üçün bir vasitə də seçir: “meyvə” və “sikkə” sözlərini cəmləyir: “meyvələr”, “sikkələr”. Ruzi anlamı daşıyan bu iki qəlibi misraların ilk sözü seçir, artımı, çoxalmanı ifadə edir, deyir ki, ədalətin bərəkəti ruzinin artması, dəyər qazanmasıdır, zülm yoxsulluq, ədalət zənginlikdir;

– Nizami ədalətin bərəkətini bir bədii vasitəyə də yükləyir, beytə rədif seçir, rədifin feil olmasını istəyir, “gereften” (“gereft” biçimində) feilinə yer verir, deyir ki, zülm durğunluq (ölüm), ədalət hərəkət, canlılıq, dirilikdir: ədalət gəldi, halal ruzi qaynaqları hərəkətləndi (dirildi), zülmün qəm qıfılı ilə bağlanmış (hərəkətsizlik, ölüm halı) qapılar ədalət açarı ilə açıldı (hərəkət, dirilik halı), zülmlə susdurulmuş (hərəkətsizlik, kədər, ölüm halı) aləm ədalətin gəlişi ilə nəğmə oxudu (hərəkət, sevinc, canlılıq halı), zülmün boğduğu (hərəkətsizlik, ölüm) insanların nəfəs yolu ədalət havası ilə açıldı (dirilik, hərəkət), zülmün qısırlaşdırdığı inəklər (hərəkətsizlik, ölüm, bərəkətsizlik) ədalətin təsiri ilə doğdu (hərəkət, dirilik, xeyir, bərəkət halı), zülmün şiddəti ilə suyu azalmış, qurumuş (hərəkətsizlik, ölüm) çayların suyunu ədalət yağmuru çoxaltdı (hərəkət, ruzi, bərəkət halı), zülmün barını yox etdiyi (hərəkətsizlik, ölüm, bərəkətsizlik) ağaclar ədalət Günəşinin təsiri ilə barlandı (hərəkət, dirilik, bolluq halı), zülmün dəyərini yox etdiyi (hərəkətsizlik, yoxsulluq, ölüm halı) dirhəm ədalətin yol açdığı halallıqla dəyər qazandı (hərəkət, zənginlik, dirilik, bərəkət halı), yoxsulluq getdi, zənginlik gəldi, aclıq getdi, yerini toxluq tutdu;

– Onu da deyim ki, Nizami Bəhramın ədalətinin bərəkətinin təsirini açıqladığı beytlərin (indiyədək açıqlanan) hamısının qafiyəsini, ya da rədifini feil seçmişdir. Mesajı var: zülm hərəkətsizlik, durğunluq, ölüm, bərəkətsizlik, ədalət hərəkət, inkişaf, dirilik, xeyirdir, zülm yoxsulluğa, harama, aclığa, ədalət zənginliyə, halala, toxluğa yol açır. Bu feillərin bir mesajı da var: heç bir pislik (zülm) öz-özünə yox olmaz, heç bir yaxşılıq öz-özünə gəlməz, zülmü ağıl, elm, siyasət, əməklə yox edəcək, ədaləti də eyni dəyərlərlə onun yerinə qoyacaqsan. Bəhram örnəkdir, sən də onun etdiyini et;

– beytin qafiyəsi “bar”, “qərar” sözləridir, rədif olan “tutmaq” (“gereftən” feilinin başqa mənaları da var) feilinə bağlanmışdır, “bar tutmaq”, “qərar tutmaq”, xeyri, hüzuru, bolluğu ifadə edir, yəni ədalət olsa, bar-bərəkət çoxalar, ədalət olsa, pulun dəyəri sabitləşər, qərar tutar, bu da hüzura yol açar. “Tutmaq” feili gücü ifadə edir, bir şeyi tutmaq üçün gücə ehtiyac var, yəni zülm yaşamaq, tutmaq gücünü azaldır, ədalət bu gücü çoxaldır. Ədalət gəldi, ağaca, pula güc verdi, ağac barını, pul dəyərini tutmaq imkanı qazandı. Nəticədə, bu iki güc qaynağı insanı gücləndirdi, ona özünü ayaqda tutmaq, şərəfini, namusunu, başını dik tutmaq (qorumaq) imkanı qazandırdı, deməli, zülm gücü yox edir, yıxır, ədalət güc qazandırır, əldən tutur, dikəldir, yerdən qaldırır;

 

ON İKİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: DÜYÜNLƏRİ AÇDI

Cahanın düyünlərini o açıb düzəltdi,
Özbaşınalıq məmləkətdən uzaqlaşdı. 

Nizami ədaləti təmin etmək üçün görülən işləri sıralayır, Bəhramı önə çıxarır, onu işlərin mərkəzinə qoyur, bu məqsədlə vasitələr seçir:

– “onunla” deyir, Bəhramı nəzərdə tutur, əvəzliyə artırılmış “ilə” qoşması vasitə anlamını yüklənir. Ədalət onun əməyi, ağlı, cəsarəti, iradəsi, siyasəti ilə təsis olundu, o olmasa idi, hər kəsə ədalət hərəkatı gerçəkləşməzdi;

– Nizami Bəhramı böyüdür, cahan şahı kimi tanıdır, o, təkcə İranın deyil, bütün cahanın işlərini düzəltmişdir;

– Bəhram dünyada ədaləti təmin etmək üçün ikiyönlü iş görür: a) öncə zülmün pisliklərini təmizləyir; b) sonra ədaləti onun yerinə qoyur;

– birinci misra (tərcümədə bir sıra yanlışlıqlar var) deyir ki, dünyanın iki işi Bəhramla düzəldi: a) ağıl düzəldi / düz oldu – ağılın düzəlməsinin iki anlamı var: birincisi, zülm ağılın fitrətini (ilahi özəlliyini, təyinatını) pozmuşdu, ağıl əsarətdə idi. Zalımlar bunu necə etmişdilər? Ağılı öldürən zəhərlər var: zülm, cəhalət, haram, qorxu, xurafə (yalan). Zülm pislikdir, varlıq səbəbi də saydığımız pisliklərdir. Zalımlar bu zəhərlərlə öncə ağılı öldürürlər, ağıl öləndə insan sürüləşir, köləyə çevrilir, sonra da onun əməyini sömürür, hakimiyyətlərini davam etdirirlər. Ağılın ölməsi fitrətini, təyinatını itirməsi, mayasının pozulması, düşünmək imkanının yox olmasıdır. İkincisi, Bəhram ağılı öldürən zülm sistemini ortadan qaldırdı, zülmün yerinə ədaləti, qorxunun yerinə ümidi, cəhalət və xurafənin yerinə elmi, haramın yerinə halalı qoydu, nəticədə, ağıl düz oldu, yəni fitrətinə, ilahi təyinatına, mayasına qovuşdu, doğru çalışmağa başladı. Mesaj var: ağıl düzəlməsə, dirilməsə, ölkə düzəlməz, dirilməz;

– birinci misra deyir ki, Bəhram dünyanın iki işini düzəltdi, ikincisi də məsələləri həll etdi, düyünləri açdı. Düyün bağlanma, qapanma, inkişafdan qalma, çürümə, darlıq, qaranlıqdır. Zülm insanın, ağılın, vicdanın, iradənin, inkişafın, rifahın, barışın, mərhəmətin, elmin, ədalətin yolumu bağladı, düyünlədi. Bəhram gəldi, ədalətin iti qılıncı ilə zülmün düyününü kəsdi, insanı insan edən dəyərləri diriltdi, tıxacları çıxartdı, su axmağa başladı;
Beytin ikinci misrası Bəhramın gördüyü işləri sıralamağa davam edir, Nizami yeni vasitələr seçir:

– məkanı böyüdür, “məmləkətdən” deyir, əslində, dünyanı nəzərdə tutur, məkanı böyütmək Bəhramı böyütmək anlamını daşıyır;

– “iki hava” (“do həvai”, tərcümədə nəzərə alınmayıb) qəlibini seçir, misranın başına qoyur, üstəlik, bu ifadəni müəyyənlik əlaməti ilə işlədir, o iki hava var ha, bax onu deyirəm, o iki hava ki, zülmün dostu, ədalətin düşmənidir. Bəhram ikisini də məmləkətdən qaldırdı / uzaqlaşdırdı;

– tərcümədə “iki hava” qəlibi “özbaşınalıq” kimi verilib, bu, anlamı tam ifadə etmir. “Hava”, “həvəs” sözləri nəfsin istəklərini, tamahı, nəfsin arzusuna görə hərəkət etməyi nəzərdə tutur. Nəfsin ən önəmli istəklərindən biri keyfinə görə hərəkət etməkdir, özbaşınalıqdır, yəni ölkədə hüquq, qanun yox idi, dövlət də, qanun da, haqq da idarəçilər idilər, canları nəyi istəyirdisə, onu da edirdilər. Bəhram bu özbaşınalığı ortadan qaldırdı. İkinci hava / həvəs də tamah, haram, rüşvətdir. Tərbiyə olunmamış nəfs dünyanı çox sevir, istəyir ki, hər şey onun olsun, sərvət tutqusu var, o, halal, haram deməz, sərvət yığar, varlanmaq üçün ölkəni xarabaya çevirər. Nəticədə, tamah xəstəliyinin övladı olan rüşvət iqtisadi həyatı, ağılı, vicdanı, iradəni, əxlaqı sıradan çıxarar, kini, düşmənliyi, yoxsulluğu artırar… Bəhram rüşvət üzərində dayanan zülm sisteminin belini qırdı, rüşvəti ölkədən uzaqlaşdırdı;

 

ON ÜÇÜNCÜ BEYTİN ŞƏRHİ: ŞƏRƏFLƏNDİLƏR

Şahzadələr ətraf (ölkələrdə),
Onun əzəməti ilə şərəfləndilər. 

Nizami ədalətli Bəhramı bir cahan şahı kimi tanıdır, onun hər kəsə ədalət hərəkatının təsirini açıqlayır, uyğun vasitələr seçir:

– deyir ki, Bəhramın hər kəsə ədalət hərəkatı sadəcə İranla sınırlı qalmadı (o dönəmdə İran dünyanın iki imperatorluğundan biridir);

– Nizami Bəhramın gücünü, ədalət, mərhəmət, insana xidmət hərəkatının təsirini ifadə etmək üçün iki söz seçir: a) “hər tərəf” – bu qəlibdəki “hər” sözü istisnaya yer qoymur, “tərəf” sözü də İranın təsir məkanında olan bölgələri nəzərdə tutur, şair “ölkə” sözünü deyil, “tərəf” sözünü seçmişdir, belə ki, tərəflər İranın hakim olduğu bölgələr idi, üstəlik, “tərəf” sözündə müəyyənlik əlaməti də var: “hər tərəfi”, yəni o bəlli bölgələr, İranın təsir məkanında olan yerlər; b) “padşah övladları” – “padşah zadeqan” (“şahzadələr”), Nizami “padşahlar” deyil, “şahzadələr” sözünü seçir, bunun səbəbi odur ki, Bəhram da şahzadə idi, hakimiyyəti qazandı, hər kəsə ədalət hərəkatı ilə dünyada zülmün kökünü kəsdi, onun yerinə ədaləti qoydu, nəticədə, şahzadələrə örnək oldu. Misrada “şahzadə” sözü cəmdədir, bu, bədii vasitədir, yəni istisna yoxdur, elə bir şahzadə yox idi ki, Bəhramın təsirində qalmasın – Bəhram və ədalət hərəkatı bu dərəcədə güclü idi;

Nizami Bəhramın və hər kəsə ədalət hərəkatının təsir gücünü göstərmək üçün ikinci misrada iki yeni vasitə seçir:

– “o” əvəzliyinə yer verir, Bəhramı nəzərdə tutur, onun əzəməti / böyüklüyü deyir (“şokuhe u”), sonra da bu böyük gücün təsirini açıqlayır: şahzadələr Bəhramın böyüklüyündən şərəf tapdılar. Misrada “şərəf” sözü müəyyənlik artiklı ilə işlənmişdir, yəni o şərəfi ki, onu şahzadələrə ancaq Bəhram verə bilərdi. Nizami “tapmaq” feilini seçir, yəni əvvəllər şahzadələrin belə bir şərəfi yox idi. Bəhram gəldi, ədaləti təmin etdi, şahzadələr də bu hərəkata qoşuldular, hər kəs onlara Bəhramın təmsilçiləri gözü ilə baxdı, nəticədə, şərəf qazandılar;

Nizaminin mesajı budur: böyüklüyü müəyyən edən ədalətdir, böyük insanların, böyük əməllərin təsiri də böyük olur, örnəyə çevrilir, hər kəsə pay çatır.

 

ON DÖRDÜNCÜ BEYTİN ŞƏRHİ:
ÖLKƏSİ SƏRVƏTƏ HAMİLƏ OLDU

Onun ölkəsi sərvətlə hamilə olduğundan,
Onun dərgahına yüklərlə (sərvət) tökdülər. 

Nizami Bəhramın ədalətli şah obrazının inşası, onun hər kəsə ədalət hərəkatının təsirinin ortaya çıxardığı nəticələrin tanınması məqsədi ilə vasitələr seçdi: a) şahlıq taxtında oturan ədalətli Bəhram şahı təsvir etdi, onu seçdi, üstün tutdu, hər yönü ilə fərqli olan Bəhram var dedi; b) ədalətin təmin olunması üçün gördüyü işləri sıraladı; c) Bəhramın ədaləti ilə dünyanın necə dəyişdiyini varlıqlar üzərindən verdi; d) ədalətin bərəkətini göstərmək üçün məna yüklü sözləri cəmdə işlətdi; e) Bəhramı cahan şahı kimi təqdim etdi; ə) məkanı böyütdü – o, cahanın şahıdır;
Nizami şərh olunan beytdə Bəhramla bağlı iki mesaj verir: o, fatehdir, ölkələr fəth etdi, nəticədə, ölkə çox zəngin oldu, insanlar rifaha qovuşdular. Şair bu mesajlara uyğun bədii vasitələr seçir:

– “kardaran” deyir (bu söz tərcümədə nəzərə alınmayıb), qəlibi cəmdə işlədir, cəmlik ədalətin bərəkətini, xeyrini, Bəhramın təsir gücünü ifadə edir, öncəki beytlərdəki cəm vasitəsi ilə mesaj vermə üsulu tamamlanır (“nəfəslər”, “arxlar”, “ağaclar”, “şahzadələr”). Şair bu önəmli sözü birinci misranın başına yerləşdirir, ona bu mənaları yükləyir: “vəkil edilmişlər”, “müşavirlər”, “hökmdarlar”, “vəzirlər” – Bəhramın təsir məkanında olan ölkələrin səlahiyyətli nümayəndələri;

– Nizami “həml” sözünü misraya yerləşdirir, bu sözdən iki dəfə istifadə edir, biri də ikinci misradadır, ancaq fərqli məna yüklənmişlər. “Həml” ərəb sözüdür, “daşıma”, “çəkmə”, “aparma” mənaları var, bətnində övlad daşıyan anaya “hamilə”, yük daşıyana “hambal” deyilir. Şair birinci misradakı “həml” sözü ilə Bəhramın fəthlərini nəzərdə tutur, bu fəthlər nəticəsində ölkə sərvətə hamilə oldu, bətnində var-dövlət daşıdı, insanlar zənginləşdi. Hamilə olan varsa, onu hamilə edən də var, o da ədalətdir, yəni ədalət ölkəyə bərəkət, bolluq, xeyir toxumları səpər. Hamiləlik ümidi, sevinci, artımı, bərəkəti ifadə edir;

– Nizami “onun ölkəsi” (“keşvəre u”) deyir, Bəhramın ədalətlə idarə etdiyi, fərqli, sayılan, seçilən, qibtə ilə baxılan ölkəsini nəzərdə tutur;

– indi birinci misranı bu mənalar işığında oxuyaq: Bəhram ölkələr fəth etdi, bu fəthlər nəticəsində ölkə sərvətə hamilə qaldı, insanlar zənginləşdilər, bunu görən ölkələrin səlahiyyətli nümayəndələri – vəzifəli şəxsləri … ardı ikinci misradadır;

– ikinci misra “həmlha” sözü ilə başlayır, bu “həml” sözünün cəm formasıdır, “sərvətlər” anlamını yüklənmişdir, çoxluqla mesaj vermə ölçüsünə uyğundur, bolluğu, bərəkəti, rifahı təmsil edir, deyir ki, ölkə o dərəcədə zənginləşdi ki, sərvət aşıb-daşdı, yığıb yığışdırmaq imkansız oldu. Bəhram bir vədini də yerinə yetirdi, belə ki, o, iranlılara cavab məktubunda yazmışdı ki, şah olanda ölkələr fəth edib sizi zənginləşdirəcəyəm;

– Bəhramın o fəth etdiyi ölkələrin təmsilçiləri sərvətləri tökdülər. Nizami məhz “tökmək” (“rixtən”) feilini seçmişdir, o, verdilər demir, “tökdülər” deyir. “Rixtən” feilinin bu mənaları da var: “səpmək”, “doldurmaq”, “boşaltmaq” (“bir şeyi bir şeyin içinə boşaltmaq”), “tökmək”, “əritmək” (metalı).

Misradakı “tökmək” feili çoxluğu, bərəkəti, zənginliyi ifadə edir, fəth olunan ölkələrin təmsilçiləri o qədər sərvət(lər) tökdülər ki, var-dövlət axdı, hər kəsin cibini, ölkənin xəzinəsini doldurdu. Nizami burada çoxluq, bolluq, bərəkət anlayışını cəm şəkilçisinə (“həmlha”, “sərvətlər”) və “tökmək” (“tökdülər”) feilinə yükləmişdir;

– fəth olunan ölkələrin təmsilçiləri sel kimi axan sərvətləri haraya tökdülər? Nizami “onun qapısına” deyir, Bəhramın ədalət qapısını nəzərdə tutur. Şair ölkənin xəzinəsinə də deyə bilərdi, demir, məhz “onun qapısı” ifadəsini seçir, Bəhramı böyüdür, ölkələr ona itaət etdi, liderliyi qəbul olundu, ona möhtac oldular, qapısına gəldilər, anlamlarını önə çıxarır. Birinin qapısına getmək onun böyüklüyünü, ona möhtac olmağı, asılılığı ifadə edir, qapının sahibi güclü, qapıya gələnlər zəifdirlər. Onun qapısına ifadəsi həm də zənginliyi göstərir, zənginin qapısına gedərlər;

– beytin rədifi var, “o” əvəzliyidir, Bəhramı önə çıxarır, onu işlərin mərkəzinə yerləşdirir, deyir ki, ədaləti təmin edən, fəthlərin yolunu açan, ölkəni zənginləşdirən, ölkələrin təmsilçiləri qapısına gələn odur. “O” əvəzliyini bağlı olduğu sözlərlə oxuyaq: “onun ölkəsi”, “onun qapısı” – ölkə də, qapı da fərqlidir, ədalətin, bolluğun, zənginliyin olduğu yerdir, ehtiyac, ümid, güvən qapısıdır. Bütün bu nemətlərin varlıq səbəbi də ədalətdir, yəni ölkəni ölkə, qapını qapı, Bəhramı Bəhram edən ədalətdir;

ON BEŞİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: TƏHVİL VERDİLƏR

Qala sahibləri xəzinələri gətirib təhvil verdilər,
Qalaları açarları ilə birgə ona təhvil verdilər. 

Nizami Bəhramın gücünü, onun hər kəsə ədalət hərəkatının bərəkətini, ölkələrə təsirini ifadə edir. Bəhramın İranda ədaləti təmin etməsi ölkəsini siyasi, iqtisadi, hərbi, əxlaqi baxımdan gücləndirdi, nəticədə, başqa dövlətlərə təsir imkanı artdı, fəthlərin yolu açıldı, fəthlər önəmli zənginlik qaynaqlarından biri oldu, “ölkəsi sərvətə hamilə qaldı”.

Nizami şərh olunan beytdə Bəhram obrazının inşasını, ədalət anlayışını əminlik, inam, güvən üzərindən verir, yəni ədalət elə bir nemətdir ki, dövlət başçısına və ölkəsinə güc, etibar, güvən, inam qazandırır, onların təsir imkanını artırır. Şair bu mesajların ifadəsi üçün vasitələr seçir:

Birincisi, Nizami fəthi işğalçılıq, zorakılıq, soyğunçuluq kimi tanıtmır, könüllərin fəthi kimi təqdim edir, fəthin əsasına ədaləti qoyur, ədalət insanların qəlbini qazanmağın açarıdır deyir, bir ölkənin insanlarının qəlbini ədalətlə qazanmısansa, o ölkə sənindir, ədalət ölkəni, insanı gücləndirir, dövlətin təsir imkanını artırır, nəticədə, başqa dövlətlər, bu dövlətlərin insanları ədalətli, zəngin ölkəyə doğru “axırlar”.

İkincisi, Bəhram fəth etdiyi ölkələrə də ədalət, zənginlik, mərhəmət aparır, məsələ bundan öncəki beytdə deyildiyi kimidir: ədalət Bəhramın ölkəsinin sərvətə hamilə qalmasına səbəb oldu, sərvət aşıb-daşdı, o, fəth etdiyi ölkələri də ədaləti ilə zənginliyə qovuşdurdu, nəticədə, fəth olunan ölkələrin təmsilçiləri Bəhramın qapısına yüklərlə sərvət tökdülər. Diqqət edin, Bəhram zorla almadı, öncə fəth etdiyi ölkələri zənginliyə qovuşdurdu, onlar da könüllü olaraq sərvəti Bəhramın qapısına “axıtdılar”, belə ki, zəngin olmalarının səbəbinin Bəhramın ədaləti olduğunu bilirdilər. Ədalət və zənginlik onların bu sözü inanaraq, sevərək demələrinə səbəb oldu: bizim liderimiz ədalətli Bəhram şahdır.

Nizami ədalət zənginliyə, barışa, güvənə, mərhəmətə, könüllərin fəthinə yol açar ölçüsünün ifadəsi üçün bu vasitələri seçir:

– “qala sahibləri” deyir, Bəhramın fəth etdiyi ölkələrin başçılarını (təmsilçilərini) nəzərdə tutur, belə ki, qalası (qalaları) olmaq ölkə, dövlət olmaqdır, qalalar ölkəni düşməndən qoruyan vasitələrdir. Qalanı fəth etmək çətindir, qalanın fəth olunması ölkənin fəth olunması, zəfər anlamını daşıyır. Nizaminin “ölkə” deyil, “qala” sözünü seçməsinin səbəbi var: şair Bəhramın və ədalətin gücünü göstərir, dedik ki, qala ən önəmli qoruyucu vasitədir, qalanı almaq ölkəni almaqdır. Bu halda, Bəhram qalaları nə ilə fəth etdi? Ədalətlə, ədalətin açmayacağı qapı yoxdur, bir ölkəyə (qalaya) ədalət, zənginlik girdimi, ora sənindir;

– Nizami “qala sahibləri” deyir, “sahib” sözünü cəmdə işlədir, iki anlam yükləyir: ədalətlə fəth olunan ölkələr çoxdur, Bəhramın gücü, ədalətin ciddi təsir imkanı var. Söhbət sıravi qala qoruyucundan getmir, qalaların sahiblərindən gedir, qalanın sahibinin qəlbi ədalətə təslim olmuşsa, o qala sənindir;

– Nizami Bəhrama olan güvəni, ədalətə olan sevgini ifadə etmək üçün bir addım da atır, “xəzinə” sözünü cəmdə işlədir, “xəzinələr”, bu qəlib çoxluğu, bolluğu, bərəkəti, zənginliyi ifadə edir, deyir ki, Bəhramın ədaləti fəth etdiyi ölkələri o dərəcədə zənginləşdirdi ki, sərvət aşıb-daşdı;

– Nizami məhz “gətirmək” (“gətirdilər” biçimində) feilini seçir, yəni o qala sahiblərinin xəzinələri zorla əllərindən alınmadı, özləri gətirdilər, inanaraq, güvənərək gətirdilər, ədalətli Bəhramın bu xəzinələri əmanət kimi qoruyacağına əmin oldular;

– Nizami ədalətin güvən yaratma gücünü göstərmək üçün bir vasitə də seçir, “qala” sözünü ikinci misranın başına yerləşdirir, ona ədalətlə fəth olunmuş ölkə anlamını yükləyir;

– ikinci misrada ədalətin güvən, inam, zənginlik yaratma gücünü göstərən vasitələrdən biri də budur: o fəth olunan ölkələrin qala sahibləri qalanın açarını (qalanı açarı ilə birlikdə) Bəhrama (beytdə ad yoxdur, nəzərdə tutulur, bu, o dərəcədə bilinən gerçəklikdir ki, ad çəkməyə ehtiyac yoxdur) tapşırdılar, yəni ölkələr sənindir, şahımız sənsən, biz sənə tabeyik;

– Nizami məhz “tapşırmaq” (“tapşırdılar” biçimində) feilini seçmişdir. O ədalətlə fəth olunan qalaların sahibləri iki şey etdilər: a) ölkəsinin xəzinələrini gətirdilər; b) qalanı da açarı ilə birlikdə Bəhrama tapşırdılar: xəzinələri və qalaları açarı ilə birlikdə vermək ölkənin idarəçiliyini könüllü olaraq Bəhrama verməkdir. Onlar bu iki neməti Bəhrama tapşırdılar, yəni zorla verməyə məcbur olmadılar, əmanət kimi tapşırdılar. Bəhrama inandılar, güvəndilər, dedilər ki, sənin bu əmanətləri göz-bəbəyin kimi qoruyacağına əminik, sərvətləri xeyirli işlərə xərcləyəcəyinizi bilirik. Ölkələrimiz sənin ədalətinlə hüzura, barışa, mərhəmətə, təhlükəsizliyə qovuşdu, onları idarə etmək də sənin haqqındır (“sepordən” feilinin bu mənaları var: “tapşırmaq”, “vermək”, “göndərmək”, “seporde” əmanət olunmuş anlamını daşıyır). Əmanət əmin insana tapşırılar. Ədalət Bəhramı əmin (güvənilən) şah qıldı, xalqla Bəhram, ölkələrlə Bəhram arasında etimad körpüsü oldu;

– rədif olan sözlər “gətirdilər”, “tapşırdılar” / “əmanət etdilər”dir. Tərcümədə ikisi də “təhvil verdilər” biçimində tərcümə olunmuşdur ki, doğru deyil. Qafiyə olan sözlər Bəhramın ədalətinin könül fəthinin təsir gücünü ifadə edir. Bu güc elə bir güvən yaradır ki, fəth olunan ölkələrin insanları canlarını, mallarını, şərəflərini, ölkələrini qorumağı Bəhrama, onun ədalətinə əmanət edirlər;

 

ON ALTINCI BEYTİN ŞƏRHİ:
CANLARINI İMZASINA GİROV QOYURDULAR

Hamı (dövlət işçiləri) öz gündəlik (buyruq) dəftərlərini təzələyirdilər,
Onlar öz canlarını onun imzasına girov qoyurdular. 

Bəhram ədalət xütbəsini açıqlayarkən (bu xütbə “Yeddi gözəl” məsnəvisinin öncəki bölməsindədir) hər kəsə ədalət hərəkatının gerçəkləşməsində məmurlara özəl yer ayırmış, onları “sarayın xas şəxsiyyətləri” adlandırmış, bu ölçüləri qoymuşdu:

– məmurlar düzəlməsə, ölkə düzəlməz;

– məmurların dəstəyi olmadan ədalət hərəkatı gerçəkləşməz;

– məmurlar seçiləcək;

– əxlaqı gözəl və işini bilən insanlara vəzifə veriləcək;

– məmurların ehtiyacları təmin olunacaq;

– məmurlara davamlı nəzarət olunacaq;

– işini yerinə yetirməyən məmurlar cəzalanacaqlar;

– vicdanla çalışan məmurlar mükafatlandırılacaqlar;

Nizami şərh olunan beytdə hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatının gerçəkləşməsində məmurların rolunu, Bəhramın idarəçilik anlayışının əsaslarını açıqlayır, necə oldu ki, ədalət hərəkatı uğur qazandı sualına cavab verir, uyğun vasitələr seçir:

– “hər kəsi” deyir, dövlət məmurlarını nəzərdə tutur, istisnaya yer qoymur, qəlibdəki müəyyənlik əlaməti dövlət idarəçiliyində önəmli yeri olan məmurlara işarə edir, yəni o məmurlar ki, idarəçilik onlardan asılıdır, onlar düz olanda dövlətin işləri düzəlir, əyri olanda sistem çökür;

– Nizami “ruzname” sözünə yer verir, bu söz “qəzet” mənasını daşısa da, “gündəlik” mənası da var, ona “əmr”, “buyruq”, “tapşırıq”, “yazılı göstəriş” anlamlarını da yükləmək olar;

– yəni bütün dövlət məmurları gündəlik əmr dəftərlərini təzələyirdilər;

– burada açar söz “təzələmək”dir (“nou mikərd”, “təzələyirdi”), Nizami məhz bu sözü seçmiş, mesajı feilə yükləmiş, dövlət idarəçiliyində məmurlar süründürməyə, bürokratiyaya, gecikdirməyə yol vermirdilər anlamını gözəl ifadə etmişdir: a) bu feil zülmlə ədalətin fərqini göstərir, zülmün ən önəmli özəlliklərindən biri qanunların tələblərini yerinə yetirməmək, vətəndaşın şikayətinə baxmamaq, rüşvət almaq məqsədi ilə işləri uzatmaqdır, bu hal insanların canını boğazına yığır, nifrəti, düşmənliyi artırır, dövlətlə bağı qoparır. Bəhram gəldi, idarəçilik, məmur, məmurluq anlayışlarını dəyişdirdi, dövlət, onun məmurları xalqın xidmətçisidir anlayışını hakim qıldı, süründürmə, bezdirərək rüşvət alma sistemi çökdü; b) “təzələyirdi” feildir, feil iş, hərəkətdir, yəni dövlətin məmurları hərəkət, iş halında idilər, hər kəs işini yerinə yetirirdi; c) bu feil davamlılığı ifadə edir, yəni buyruq dəftərləri gündəlik (“ruzname”) hər gün dəyişirdi. Buradakı buyruq anlayışının da iki anlamı var: şahdan gələn buyruqlar, vətəndaşlardan gələn şikayət və tələblər. Yəni məmurlar buyruqları mümkün olan ən qısa zaman dilimində yerinə yetirirdilər, bu günün işi sabaha qalmır, ona görə də buyruq dəftərləri gündəlik dəyişirdi, şahla məmurlar, vətəndaşla məmurlar davamlı ünsiyyət halında idilər; d) hər kəs, hər bir məmur təzələyirdi, bir qrup deyil, hər məmur vicdanla işləyirdi; e) “gündəlik” (“dəftər”) sözü deyir ki, hər əmr, şikayət, tələb qeydə alınırdı, buyruqların yazıldığı özəl dəftərlər var idi, bu, idarəçiliyin, məmurlara nəzarətin önəmli vasitələrindən biridir: hər gün neçə buyruq, şikayət daxil oldu, neçəsinə baxıldı, necə baxıldı, kim baxdı, baxılmadı isə, niyə baxılmadı – bunlar hamısı qeydə alınır, hesabat yazılır, cavab tələb olunurdu. Bu dəftərlər dövlətin yaddaşı, arxivi idi, arxivsiz dövlət idarəçiliyi olmaz. Nəticədə, dövlətlə, şahla vətəndaş arasında bağ quruldu, ədalət körpüsü ümidə, güvənə, sevgiyə yol açdı;

– Nizami ikinci misrada şahla məmurların münasibətini tənzimləyən başqa ölçülərə yer verir, məmurların sədaqətini, məsuliyyətini, ümid və qorxu arasında hərəkət etdiklərini açıqlayır;

– deyir ki, hər bir məmur (istisna yoxdur) canını – ən dəyərli varlığını, onun – Bəhramın imzasına (orijinalda “touğif” sözü var, “tutma”, “həbs etmə”, “müsadirə” kimi anlamlar daşıyır) girov edirdi;

– canı şahın imzasına girov etməyin mənaları var: a) bu, bir məcazdır, mesajı təsirli, dəqiq ifadə edir; b) məmurlar məsuliyyətli və şaha sadiq idilər, ədalət idealına inanmışdılar; c) məmurlar şahın nəzarəti altında idilər – nəzarətsiz məmur pozular, idarəçilik işləməz; d) məmurlar ümid və qorxu içində yaşayırdılar; e) işlərini yerinə yetirməyəcəkləri halda cəzanın ağır olacağını (həbs var) bilirdilər; ə) işə vicdanla yanaşmağın mükafatı var ölçüsünə əmin idilər; i) işə / vəzifəyə mülkiyyət deyil, əmanət kimi baxırdılar, bilirdilər ki, əmanətin sahibi onu geri alacaq, hesab soruşacaq, qərarını məmurun əmanətə münasibətinə görə verəcək;

– beytin rədifi var: “edirdi” (“təzələyirdi” – “təzə edirdi”, “girov edirdi”), feildir, hərəkətdir, işdir, deyir ki, dövlət idarəçiliyi bir saat kimi işləməlidir, durmaq yoxdur, ləngimə / ləngitmə, süründürmə, durğunluq, uzatma zülmdür, vətəndaşın haqqını yeməkdir, israfdır, məmura nəzarət şərtdir, məmur ümidlə qorxu arasında tutulmalıdır, yanlış işin cəzası, doğru işin mükafatı olmalıdır;

– beytdə “o” (“u”) əvəzliyi var, Bəhramı nəzərdə tutur, onu işlərin mərkəzinə qoyur, deyir ki, Bərham hər kəsə ədalət hədəfinə uyğun idarəçilik, məmurluq nizamı qurdu, işinin başında durdu, gözü məmurların üzərindən ayrılmadı, ədalət hərəkatının sözünü tutan, vədlərini yerinə yetirən lideri Bəhramdır;

 

ON YEDDİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: RÜTBƏ VERDİ

O, məmləkətin işlərinə başlayıb,
Hər kəsə yerinə münasib rütbə verdi.   

Nizami bu beytdən başlayaraq vədlərini yerinə yetirən, sözünü tutan ədalətli Bəhram obrazı inşa edir. Bu, məna yükü ümumi olan beytdir, sıradakı beytlərdə hər sahə və hər kəsimlə (təbəqə) bağlı görülən işlər bir-bir sayılacaq. Şair ümumi ölçünü müəyyən etmək üçün vasitələr seçir:

– “o” (“u”) deyir, Bəhramı nəzərdə tutur, onu işlərin mərkəzinə yerləşdirir, yəni hər kəsə ədalət hərəkatının lideri Bəhramdır;

– “ço” qəlibinə yer verir, bu sözün zaman, səbəb mənaları var, Nizami zaman anlamını önə çıxarır, elə ki, o vaxt ki deyir, Bəhramın vədlərini addım-addım yerinə yetirdiyini söyləyir: a) Bəhram hakimiyyətə gəldi; b) ədalət xütbəsini açıqladı; c) vədlərini sıraladı; d) görəcəyi işlərin icra yollarını göstərdi; e) zülmün yox edilib yerinə ədalətin qoyulması üçün ölkənin daxilində və xaricində gördüyü işləri sıraladı; ə) ədalətin təmin olunması üçün idarəçilik sistemi quruldu, fəthlər gerçəkləşdirildi, nəticədə, ölkə gücləndi, xalq zəngin oldu, haqlarını əldə etdi, təhlükəsiz yaşamağa başladı, ədalətin gətirdiyi nizam ölkə həyatının bütün sahələrinə yerləşdi; “Ço” qəlibi (elə ki, o vaxt ki) işləri üç mərhələyə ayırır: zülmün yox edilməsi, ədalətin təmini, ölkə həyatının dəyişməsi;

– “məmləkətin işi” qəlibi zülmün öldürdüyü ölkənin ədalətlə dirilməsi üçün görülən bütün işləri nəzərdə tutur, Nizami “ayrı-ayrı şəxslərin işi” demir, “məmləkətin işi” deyir, belə ki, ölkənin (dövlətin) işi – ədalət nizamı qurulmasa, fərdlərin işi düzəlməz;

– Nizami qafiyə olaraq “pərdaxt” sözünə yer vermişdir, bu söz feil, iş, hərəkətdir, şair Bəhramın islahatlarını sıralayarkən (mətn boyu) rədif və qafiyə olaraq seçdiyi sözlərin demək olar ki, hamısı feildir, yəni ədalətin təmini sözlə deyil, iş, əməl, hərəkətlə gerçəkləşər, bu hər kəsə ədalət hərəkatının arxasında Bəhramın ağlı, iradəsi, cəsarəti, əməyi var. Feil “ödəmək”, “vermək”, “yerinə yetirmək” mənalarını daşıyır, üstəlik, keçmiş zamandadır, yəni Bəhram məmləkətin işlərinin haqqını verdi, ədalət nizamını qurdu. Misranı tam oxuyaq: o, elə ki məmləkətin işinin haqqını verdi, düzəltdi. Burada “ço” qəlibi “kimi” anlamını yüklənərək fasiləsizliyi ifadə edir: Bəhram məmləkətin işinin haqqını verən kimi gecikmədən, bir an gözləmədən sıradakı işlərə keçdi. Ədalət nizamını qurdu, ölkəni zülmün qaranlıq quyusundan çıxartdı, zənginliyə qovuşdurdu, sıradakı addımı atdı;

– ikinci misranın başında “hər kəs” qəlibi var, müəyyənlik əlaməti ilə işlənmişdir, yəni o kəslər ki, Bəhramın onlara borcu var idi, onlara söz, vəd vermişdi…. Bu söz istisnaya yer qoymur, deyir ki, Bəhram ədaləti hər kəsə aid etdi;

– Nizami Bəhramın ədalətinin əlamətlərini sayır: a) hər kəsə ədalət; b) hər kəsə layiq olduğunu, haqq etdiyini vermək – birinci məna “hər kəsi” qəlibinə, ikinci anlam “qədr” sözünə yüklənmişdir. “Qədr” sözü ərəbcədir, “qədər” sözü ilə eyni kökdəndir, “ölçü” mənası var, yəni Bəhram kim nəyə layiqdirsə, kimin haqqı nə qədərdirsə, o qədər verdi;

– nə verdi? Misrada “paye” sözü yer tutur, “ayaq”, “dayaq”, “bünövrə”, “əsas”, “mərhələ”, “dərəcə”, “rütbə” mənaları var, yəni Bəhram hər kəsə layiq olduğu haqqı, dərəcəni, rütbəni verdi, hər kəs əməyinin qarşılığını aldı. Buradakı “paye” sözü “yüksəliş”, “ucalıq” mənalarını da qazanır, belə ki, rütbə vermək ucaltmaqdır, yəni Bəhram zülmün quyunun dibinə atdığı hər kəsi oradan çıxartdı, onların dərəcələrini yüksəltdi, dəyər qazandırdı. Haqqını əlindən almaq rütbəsini, dəyərini əlindən almaq, dərəcəsini düşürməkdir, haqqını vermək də rütbə, dəyər vermək, ucaltmaqdır;

– Nizami qafiyə olaraq “nəvaxt” feilini seçmiş, yenə hərəkəti, işi, əməli önə çıxarmışdır. “Nəvaxtən” feili daha çox musiqiyə aid olunur, “çalmaq”, “nəvaziş göstərmək”, “mehribanlıq etmək”, “təsəlli vermək” kimi mənaları var, misrada keçmiş zamandadır, qətilik bildirir, yəni Bəhram sözünü tutdu: onun ədaləti ölkəni bir musiqi aləti kimi köklədi, uyum yaratdı, nəticədə, nizamın ortaya çıxardığı ahəng insanları hüzura qovuşdurdu. Sıralama belədir: öncə musiqi alətini köklə, sonra musiqini ifa et, öncə ölkəni ədalətə köklə, ədalət nizamı qur, sonra hər kəsin haqqını ver, nizam olmasa, ədalət olmaz, nizam xaosun ziddidir, yəni zülm qarışıqlıq, ədalət nizamdır, zülm ölkəni kökdən salar – nizamı, uyumu pozar, ədalət ölkəni kökləyər, ahəngə, hüzura qovuşdurar… Misranı belə də oxuya bilərik: Bəhram hər kəsə layiq olduğu qədər qayğı, mehribanlıq, nəvaziş göstərdi;

 

ON SƏKKİZİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: İŞİNİ SAHMANA SALDI

Rövnəqsizlərin işini sahmana saldı,
Qaçqınları (öz) mülklərinə qaytardı. 

Bəhramın hər kəsə ədalət hərəkatı diriliş, oyanış, haqların qaytarılması, ağıl, vicdan, iradə və əxlaqın zülmün zəncirindən qurtuluş hərəkatıdır. Bəhram məsələlərə ümumi yanaşmır, hər zümrənin sıxıntılarını öyrənir, uyğun həll yolları tapır. Şair ədalətli Bəhram şahın gördüyü işləri bir-bir sayır, uyğun vasitələr seçir:

– Nizami Bəhramın gördüyü işlərin dəyərini ifadə etmək üçün zülmlə ədaləti müqayisəli biçimdə tanıdır;

– Bəhram sosial dövlət anlayışı ilə hərəkət edir, öncə ən imkansız insanların sıxıntılarını həll edir;

– ilk sırada “rövnəqsizlərin işi” yer tutur. “Rounəğ” sözünün bu mənaları var: “parıltı”, “canlanma”, “dirilik”. “Rövnəqsizlərin işi”, yəni işığını, diriliyini, haqqını itirmişlərin işi – cəmiyyətin ən yoxsul təbəqəsi: məzlumlar, miskinlər, yaşamaq üçün heç bir maddi imkanı olmayanlar. Burada “rövnəqsizlər” sözü bir məcazdır, deyir ki, zülm ölkəni xaraba qoydu, insanların əməyini, qazancını sömürdü, toplum diriliyini itirdi, bərəkət yoxa çıxdı, rüşvət, haqsızlıq, haram insanları dilənçi kökünə saldı, yoxsul toplum ölü toplumdur, belə ki, normal yaşamaq, inkişaf etmək imkanı yoxdur, yoxsulluq olan yerdə əxlaqsızlıq, haram, oğurluq, qətl, cəhalət var;

– Nizami “rounəğ” sözünü cəmdə işlədir, “rövnəqsizlər” deyir, iki mesaj verir: a) yoxsulların sayı çoxdur, zülm bir yoxsullar ölkəsi ortaya çıxarmışdır; b) say çoxluğu Bəhramın gördüyü işlərin böyüklüyünü ifadə edir, bu qədər yoxsulun sıxıntılarını həll etmək ağıl, iradə, güc, sevgi, mərhəmət, səbir, siyasət istəyir;

– Bəhram (misrada ad yoxdur) yoxsulların işini “be saz avərd”, “saz” sözü “saxtən” feilinin köküdür, “uyğunluq”, “qaydada olan”, “hazır”, “azuqə”, “sursat”, “üsullu olan”, “avadanlıq” kimi mənaları var, “gətirmək” feili ilə işlənərək bu anlamları qazanmışdır: “be saz avərd”, “köklədi”, “diriltdi”, “canlılıq verdi”, “işlək hala gətirdi”, yəni zülmün kökdən saldığı cəmiyyəti ədalətlə yenidən köklədi, halal qazanc yollarını açdı, hər kəsə əməyinin qarşılığını verdi, nəticədə, iqtisadi inkişafın haramla tıxanmış yolları açıldı, ölkə zəngin oldu, dirildi. Mesaj budur: zülm öldürür, ədalət dirildir, yoxsulluq ölülük, zənginlik dirilikdir;

– rədif olan feil keçmiş zamandadır, köklədi, sahmana saldı, qətilik bildirir, yəni Bəhram sözünü tutdu, zülmün öldürdüyü toplumu ədalətlə diriltdi, bu böyük işi bacardı;

– ikinci misrada zülmün öldürdüyü başqa bir qrup var: “rəfteqan”, bu söz də məcazi anlam qazanmışdır, mənası “ölənlər”dir, zülmün öldürdüyü insanlar, yəni yurdunu, doğulduğu yeri tərk etmək məcburiyyətində qalanlar, qaçqınlar, bir tikə çörək üçün doğma ocağından, evindən çıxanlar. Mesaj var: zülm insanı evindən didərgin salar, onu başqalarına, bir tikə çörəyə möhtac duruma gətirər, şərəf və ləyaqətini yox edər, dilənçiyə çevirər;

– Nizami “rəfteqan” sözünü də cəmdə işlədir, “qaçqınlar”, bu sözə iki anlam yükləyir: a) çoxdurlar, zülm çoxlarını evindən didərgin salmışdır, İran bir qaçqınlar – ölülər ölkəsinə çevrilmişdir; b) Bəhramın gördüyü iş çox böyükdür, minlərlə qaçqının sıxıntısını həll etmişdir;

– Bəhram qaçqınları mülkünə – torpağına, yerinə, evinə qaytardı. Bu, məcburi iş deyil, Bəhram elə işlər gördü ki, insanlar öz yurdunda yaşamaq, əkmək, işləmək, pul qazanmaq, haqlarını qorumaq, zəngin olmaq imkanı əldə etdilər, nəticədə, evlərinə qayıtdılar. Misradakı yurduna qayıtmaq anlayışı şərəfinə, ləyaqətinə, haqqına, həyasına, əməyinə, qazancına qayıtmaq mənasını yüklənmişdir. Mesaj var: zülm insanın evini, ailəsini, şərəfini, ləyaqətini, haqqını, həyasını, əməyini, qazancını əlindən alır, ədalət bu haqlara qovuşdurur;

– Nizami məhz “mülk” sözünü seçir, bu söz dişinlə, dırnağınla, kirpiyinlə od götürərək tikdiyin evi, əkdiyin torpağı, canından çox sevdiyin ailəni, qohumları, yaxınları nəzərdə tutur. İnsan bu dərəcədə bağlı olduğu bir mülkü tərk edərmi? Bəli, zülm onu buna məcbur edər. Mülk insanın maddi, mənəvi dəyərlərinin olduğu yerdir. Zülmün didərgin saldığı insanlar – qaçqınlar bu dəyərləri itirdiyindən onların mülkü də olmaz. Mülk sabitliyi, davamlılığı, oturaqlığı ifadə edir, qaçqının adı üstündədir, o, qaçaqaçdadır, bir tikə çörəyə möhtacdır, yəni qaçqının mülkü olmaz. Bəhram qaçqınları mülklərinə qaytardı. Mesaj var: zülm insanın mülkünü əlindən alar, ədalət mülkünə qovuşdurar;

– beytin rədifi var, feildir, iş, hərəkətdir, “gətirdi”, qafiyə olan sözlə birləşərək bu mənalara qovuşmuşdur: “köklədi”, “qaytardı”, yoxsulları zənginliyə köklədi, qaçqınları mülkünə qaytardı. Rədif olan feil şühudi keçmiş zamandadır, qətilik, şahidlik bildirir, yəni bu işlər Bəhramın ağlı, iradəsi, əməyi, ədaləti, cəsarəti, sevgisi ilə gerçəkləşdi, İran xalqı da buna şahid oldu. O, söz verən (söz vermək ümid verməkdir), vədini yerinə yetirən liderdir;

 

ON DOQQUZUNCU BEYTİN ŞƏRHİ:
ZÜLMDƏN XİLAS ETDİ

Qoyunları canavarın zülmündən xilas etdi,
Çalağanı göyərçinlə qohum (dost) etdi.  

Bəhram sosial dövlət anlayışının hökmlərini yerinə yetirir, hər kəsə ədalət ölçüsü ilə hərəkət edir, zülmün yerinə ədaləti qoyur. Nizami də bu ölçülərə uyğun olaraq məsələni ikiyönlü açıqlayır, zülm dövründə necə idi, ədalət dönəmində necə oldu suallarına cavab verir, bu yolla da ağıllı, iradəli, cəsur, insanları sevən, çalışqan, siyasəti bilən, ədalətli Bəhram şahı tanıdır, ideyaya uyğun bədii vasitələr seçir:

– zidd anlayışlardan yararlanır: canavar-qoyun, qızılquş (qırğı, çalağan) – göyərçin;

– birinci misrada canavar obrazına yer verir, bu söz məcazi anlam yüklənir, zülm dövrünün simvolu olur, xalqa zülm edən, onlara insan kimi yaşamaq haqqı tanımayan günahkarları, oğruları, qatilləri, quldurları (bu sıralama Nizamiyə aiddir) nəzərdə tutur, onların zülmünə “setəm” deyir;

– Bəhramın adını çəkmir, mənanı feilə (məhz feilə) yükləyir, “xilas etdi”, “qurtardı”, iş feili ilə Bəhramın böyük əməyini, ağıl, iradə, cəsarət, siyasətini önə çıxarır;

– zidd anlayışların ikinci tayını təqdim edir: “qoyun”, misrada “miş” sözü var, bu söz məcazi mənada qoyun anlamını daşıyır (fars dilində “qoyun” mənasını daşıyan söz “quspənd” / “qusfənd”dir). Nizami məhz məcazi anlamlı “miş” sözünə yer verir, onu məzlumların, haqqı əlindən alınmış, haqqını qorumaq imkanı olmayan insanların rəmzinə çevirir. Bir yanda dişi qana batmış canavar-zalım, o biri yanda gücsüz, qorumasız qoyun var. Qoyun nə edə bilər ki? Zülm toplumu iki yerə ayırır: zalımlar və məzlumlar, əzənlər və əzilənlər;

– Bəhram gəldi, ədaləti təmin edən idarəçilik nizamı qurdu, bu nizamın ən önəmli özəlliklərindən biri də ədalətli hüquq sisteminin varlığıdır, zalımları cəzalandırmaq, məzlumların haqqını qorumaqdır. Bəhram qoyunu canavarın zülmündən xilas etdi / canavarın zülmünü qoyundan uzaqlaşdırdı, məzlumu qorudu, onu qorxudan xilas etdi, haqqını verdi;

– bunları necə etdi? Zalımları cəzalandırdı, ədalətli qanunlar qoydu, onların icrasına nəzarət etdi, hüquq nizamını işə saldı, rüşvətin, oğurluğun, haramın yollarını bağladı;

– Nizami ikinci misrada ədalətin gücünü, bərəkətini, xeyrini, birləşdirmə, barışdırma imkanını göstərmək üçün iki obraz seçir: baz (qızılquş, qırğı, çalağan), göyərçin;

– baz yırtıcı quşdur, savaşı, gücü, təmsil edir, ovlayır, o sıradan göyərçini ovlayır, göyərçin isə məsumdur, zəifdir, sülhün rəmzidir;

– Nizami ölçü qoyur, deyir ki, fərqli olanlar, güclü və zəiflər bir arada yaşaya bilərlər;

– birgə yaşayışın şərti də ədalətdir, ədalət olsa, hər kəs haqqını alsa, ilahi təyinatına uyğun yerə qoyulsa, barış olar, yəni zülm savaşa, ədalət barışa yol açır, zülm hüzur içində birgə yaşayış imkanını ortadan qaldırır, ədalət isə fərqliliyi qəbul edərək, hər kəsin haqqını tanıyaraq, təmin edərək barış gətirir;

– Bəhramın ədaləti nəticəsində yırtıcı bazın (qızılquşun) göyərçinlə barış içində yaşaması mümkün oldu;

– misrada “xiş” sözü var, öz, qohum, qohum-əqrəba mənalarını daşıyır, yaxınlığı ifadə edir, yəni Bəhramın ədaləti aralarında düşmənlik olan yırtıcı bazla (qırğı, qızılquş, çalağan) günahsız göyərçini bir-birinə o dərəcədə yaxınlaşdırdı ki, qohum kimi oldular, baz göyərçini özündən bir parça saydı, kin əridi, baz göyərçini qorudu;

– Nizami Bəhram qızılquşu göyərçinlə qohum etdi deyir, tərsini söyləmir, “qızılquşu etdi” qəlibini seçir, “etmək” feili qızılquşa aid olunur. Niyə? Belə ki, zalım olan, savaş istəyən, ovlayan, göyərçini yeyən qızılquşdur, göyərçin məsumdur, zəifdir, qızılquşa pislik etmək imkanı yoxdur, ilk addımı qızılquş atdı, barışa yönəldi, göyərçinə sən mənim qohumumsan dedi;

– misrada ikinci iş feilinə yer verilmişdir, “etdi”, şühudi keçmiş zamandadır, qətilik, şahidlik bildirir, edən, böyük əməyi olan, ədaləti ölkənin həyat biçiminə çevirən Bəhramdır, onun ədaləti İranı və dünyanı zəiflə güclünün hüzur içində yaşadığı məkan qıldı;

 

İYİRMİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: ƏLİNİ QISALTDI

Fitnənin başından sərxoşluğu çıxartdı,
Əliuzunluğun əlini qısaltdı. 

Nizami Bəhramın ədaləti təmin etmək üçün gördüyü işləri və ədalətin ortaya çıxardığı nəticələri – bərəkəti tanıdır, bu vasitələri seçir:

– ilk misraya açar söz – mənanı yüklənmiş söz olaraq “fitnə” qəlibini yerləşdirir, məsələni ikiyönlü izah edir, öncə deyir ki, zülm ölkəni fitnə və fitnəkarlar yuvasına çevirmişdi. “Fitnə” sözü ərəbcədir, yerinə görə bu mənaları var: “imtahan (etmək)”, “pislik etmək”, “əzab etmək”, “uzaqlaşdırmaq”, “azdırıcı”, “dəlilik”, “təzyiq”, “qarışıqlıq”, “çarə”… Bu mənalardan mətnə uyğun olanı “qarışıqlıq” və “dəlilik”dir, belə ki, zülmün ən önəmli özəlliklərindən biri ölkəni qarışıqlığa sürükləməsidir, zülm olan yerdə nizam, qanun, hüquq, ədalət, ahəng, barış, hüzur olmaz, xaos, dərəbəylik, didişmə, savaş olar, hər kəs tikan üstündə oturar. Fitnə dəliliyin bir növüdür, belə ki, dəli nə etdiyini bilməz, səbəbi, nəticəni düşünməz, məsuliyyət hiss etməz, fitnəkar da pislik edən, qarışıqlıq çıxaran adamdır;

– Nizami “fitnə” sözünün bu iki anlamını önə çıxarmaq, bu yolla da zülmün ölkəni necə bir qarışıqlığa sürüklədiyini ifadə etmək üçün “sərxoşluq” (“məstiha”) sözünü mətnə yerləşdirir, bu sözə qafiyə mövqeyi verir, üstəlik, cəmdə işlədir: “sərxoşluqlar”, yəni fitnə (fitnəkar) o dərəcədə sərxoşdur ki, ayılmaq imkanı yoxdur, zülm/zalım zır kefli adam kimi canı nə istədi isə onu da etdi, ölkədə anarxiya hakim oldu, İran dəlilərin, sərxoşların, ağılsızların idarə etdiyi ölkəyə çevrildi;

– Bəhram nə etdi? Ölkənin halına doğru diaqnoz qoydu, bildi ki, idarə etdiyi ölkədə zülm, cəhalət, qorxu, yoxsulluq var, ölkə qanunlarla deyil, zalımların keyfinə görə idarə olunur. Ədalətli qanunlar qoydu, bu qanunların icrasına nəzarəti təmin etdi, nəticədə, fitnənin başından sərxoşluqları çıxartdı, yəni ölkədə qarışıqlığa, dərəbəyliyə, zülmə, aclığa, yoxsulluğa, didişməyə son qoydu, onun ədaləti İranın ağlını başına gətirdi, ölkəni dəlilikdən, dəlilərin, sərxoşların əlindən qurtardı;

– Nizami “Bəhram fitnənin başından sərxoşluqları çıxartdı” deyir, belə ki, içki öncə başı-ağılı sıradan çıxarır, insanın düşünmək imkanını əlindən alır, zülm də belədir, öncə insanın ağlını öldürür, həm zalımın, həm də məzlumun ağlını öldürür, ağılı doğru çalışan zalım olmaz, düşünən də zülmü qəbul etməz. Elə buna görə də zülm və zalım var olmaq istəyirsə, mütləq ağılı öldürməlidir, ağılı öldürməyin yolu da cəhalət, qorxu, xurafə, yalan, qanunsuzluq, dərəbəylikdir… Bəhram zülmün saydığımız dayaqlarını kəsdi, ölkəni zalım, sərxoş, dəli idarəçilərdən təmizlədi, nəticədə, fitnənin sərxoşluğu başında çıxdı, İranın ağlı başına gəldi, xeyirli işlərin önü açıldı, belə ki, ağıl zülmün əsarət və sərxoşluğundan qurtarsa, zehni köləliyə son qoyulsa, bərəkətin qapısı açılar. Mesaj budur: öncə ağılı köləlikdən qurtar, sonra ölkəni, ağıl doğru çalışmasa, heç bir iş düzəlməz;
– Nizami Bəhramın gördüyü işləri tanıtmaq üçün ikinci addımı atır, bir məcaza yer verir: “əlini qısaltmaq”, o, mesajı bu bədii ifadənin mənası üzərindən verir: Bəhram əli uzun olanların əlini qısaltdı, mətndə “dəst” (“əl”) sözü cəmdədir, yəni onların sayı çox idi. Zülmün nəticələrindən biri də odur ki, rüşvətxorların, haram yeyənlərin, insanların haqlarını qəsb edənlərin, oğruların sayı çoxalır. Bəhram onların əlini qısaltdı, kəsmədi, qısaltdı, harama çatmayacaq dərəcədə qısaltdı, yəni ədalət ölkədə elə bir nizama, hüquq sisteminə, halal qazanca, bolluğa yol açdı ki, əliuzunluq etməyə imkan qalmadı;

– Beytdəki iş feilləri üçüncü şəxsin təkindədir, Bəhramı önə çıxarır, deyir ki, ədalətlə fitnənin başından sərxoşluğu çıxaran, əliuzunların əlini qısaldan Bəhramdır, onun böyük əməyi, ağlı, iradəsi, cəsarəti, siyasətidir;

– beytin qafiyəsi olan sözlər cəmdə işlədilmişdir: “sərxoşluqlar”, “əliuzunluqlar”. Cəm (çoxluq) üç mesaj verir: a) zülm saysız-hesabsız ağılsız, əliuzun ortaya çıxarır; b) çoxluq Bəhramın gücünün, əməyinin böyüklüyünün ifadəsinə yol açır, nə qədər çox və güclü olsalar da, Bəhram onları məğlub etdi, ölkəni ağılsız və rüşvətxorların əlindən qurtardı; c) Nizami “sərxoşlar”, “əliuzunlar” demir, “sərxoşluqlar”, “əliuzunluqlar” deyir, bu iki işi peşə kimi tanıdır, yəni sərxoşluq / ağılsızlıq zülmün xarakteri, tələbi, mayasıdır, o, çirkin işləri ağılsızların əli ilə gerçəkləşdirir, rüşvətxorluq, başqasının haqqını yemək, haram dövlət siyasətidir, zülmün təbiətidir, bu ikisi (ağılsızlıq və əliuzunluq – haram) olmasa, zülm yaşamaz. Məna budur: Bəhram ayrı-ayrı şəxsləri deyil, zülm sistemini məğlub etmiş, onun yerinə ədalət nizamını qoymuşdur, onun ədaləti ayrı-ayrı şəxsləri deyil, hər kəsi zülmün pəncəsindən qurtarmışdır;

 

İYİRMİ BİRİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: DOSTLARA ƏL UZATDI

Düşmənlərin taxtının ayağını sındırdı,
Cahanda dostlara əl uzatdı.  

Bəhramın hər kəsə ədalət hərəkatının gerçəkləşməsi üçün gördüyü işlər bu vasitələrə yüklənir:

– Nizami üç bədii vasitə seçir: a) böyütmə; b) çoxaltma; c) bədii təzad;

– hər kəsə ədalət hərəkatı təkcə İranı deyil, Nizaminin sözü ilə desək, dünyanı əhatə edir (İran bir imperatorluqdur, onun təsir məkanında olan dövlətlər var). Ədalət hərəkatı xalqın dəstəyini qazansa da, ona qarşı çıxanlar da var. Nizami Bəhramın gücünü, gördüyü işlərin dəyərini, mübarizəsinin çətinliyini ifadə etmək üçün qarşı tərəfi böyüdür, bu məqsədlə birinci misraya düşmən sözünü yerləşdirir. Bu sözün verdiyi mesajlar var: birincisi, şair məhz düşmən sözünü seçir, onların içində Bəhrama və ədalət hərəkatına qarşı kin, qəzəb, nifrət var, bütün vasitələrlə hərəkata qarşı çıxırlar, amansız və zalımdırlar, imkanları olsa, Bəhramı öldürərlər, bu, sıradan bir mübarizə deyil, savaşdır, ölüm-qalım məsələsidir. İkincisi, Nizami “düşmən” sözünü cəmdə işlədir, “düşmənlər”, yəni onlar çoxdurlar, Bəhram ağır savaşa girmişdir. Üçüncüsü, misrada “düşmənlərin taxtının ayağı” ifadəsi var, yəni düşmənlər sıradan insanlar deyillər, imtiyaz sahibidirlər, güclüdürlər, onlar zülm dövründə haram yollarla önəmli imkanlar qazanmışlar, vəzifələri, pulları var, onlara bağlı adamların sayı çoxdur, Bəhramın ədalət hərəkatının onların imkanlarını əllərindən alacağını bilirlər, elə buna görə də bütün gücləri ilə bu hərəkata qarşı çıxır, zülm rejiminin davam etməsini istəyir, acımasız mübarizə aparırlar. Mesajlar var: a) böyük hərəkatların böyük düşmənləri olacaq; b) ədalət hərəkatına qarşı çıxanlar imtiyazlı, imkanlı, harama bulaşmış təbəqələrdir, onlar çıxarlarının əldən getməsindən qorxurlar;

– Nizami Bəhramın hər kəsə ədalət uğrunda savaşan mücahid obrazını tanıtmaq üçün alt yapını hazırladı, indi onun ağlını, cəsarətini, iradəsini, əməyini, siyasətini göstərmək üçün vasitə seçir: şahın adını misraya yerləşdirmir (bu, böyütmə vasitələrindən biridir), şah mənasını feilə yükləyir, iş feili seçir, “sındırdı”, bu feil Bəhramın amansız düşmənlərə qarşı mübarizəsini, qətiyyət və cəsarətini dəqiq ifadə edir, şühudi keçmiş zamandadır, qətilik, şahidlik bildirir. Bəhram düşmənlərin taxtının ayağını sındırdı, onların gücündən, kinindən, imkanlarından, hədələrindən qorxmadı, geri çəkilmədi, üstlərinə getdi, savaşdı, taxtlarının ayağını sındırdı – onları devirdi, məğlub etdi, ədalət hərəkatının yolunu açdı. Misradakı “taxt” (“qah”) sözü sadəcə vəzifəni, hakimiyyəti ifadə etmir, ədalət düşmənlərinin əlində olan bütün imkanları, gücü nəzərdə tutur. “Taxtın ayağını sındırmaq” ifadəsi bir məcazdır, məğlub etmək, devirmək, siyasi, iqtisadi, hərbi gücünü əlindən almaq mənalarını daşıyır;

Nizami ikinci misrada Bəhramın ədalət hərəkatının gücünü, bərəkətini, onun gerçəkləşməsi üçün zəruri olan ağılı, iradə, səbir, cəsarət və əməyi tanıtmaq üçün yeni vasitələr seçir:

– öncə ölçü qoyur: böyük hərəkatların zalım, amansız düşmənləri olduğu kimi (bu, qaçılmazdır), xeyirxah, ədalətə ürəkdən bağlı dostları da olur (bu da qaçılmazdır). Dostları, dəstəyi, sevənləri, fədakarları olmayan hərəkatın zəfər qazanması imkansızdır. Hərəkatın liderinin vəzifəsi dostları görmək, onlara dəstək verməkdir;

– Nizami ikinci ölçünü də müəyyən edir: ədalət hərəkatının uğur qazanmasını istəyirsənsə, hərəkatın düşmənlərini əz, taxtının ayağını sındır, əsla onlara güzəşt etmək yolunu tutma, hərəkatın dostlarını da var gücünlə dəstəklə;

– Bəhramın ədalət hərəkatı dünyanı əhatə etdiyindən bu hərəkatın dünya çapında düşmənləri və dostları var;

– Nizami Bəhramı böyütmək, gücünü göstərmək üçün sayı çoxaldır, “dost” sözünü cəmdə işlədir: “dostlar”;

– “dostlar” sözü Bəhrama aid deyil, onun şəxsi dostları nəzərdə tutulmur, qəlib ədalət hərəkatının dostlarına işarə edir;

– Bəhram nə etdi? Ədalət hərəkatının düşmənlərini məğlub etmək üçün fərq qoymadan bu hərəkatın dostlarına dəstək verdi;

– Nizami “əl tutmaq” ifadəsini seçir, Bəhramın ədalət hərəkatının dostlarına münasibətini ən gözəl biçimdə ifadə edir, belə ki, bu məcaz doğmalıq, yaxınlıq, sevgi, çiyin-çiyinə hərəkət etmək anlamlarını daşıyır, hədəf uğrunda birgə mübarizə şüuru, əxlaqı inşa edir, əl-ələ verin ki, zəfər sizin olsun deyir;

– beytdə Bəhrama aid iki feil var: “sındırdı”, “verdi”/”tutdu”, ikisi də məcazi mənada işlənmiş, mənanın təsirli ifadəsinə yol açmışdır, ikisi də iş, hərəkət, əmək feilidir, Bəhramın ədalət hərəkatının qalib gəlməsi üçün ortaya qoyduğu böyük ağılı, iradəni, cəsarəti, əməyi, sevgini ifadə edir, deyir ki, hərəkatını sevməyən, ona inanmayan, onun yolunda fədakarlıq etməyən lider olmaz, hərəkatı uğur qazanmaz;

 

İYİRMİ İKİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: İNSANPƏRVƏRLİK ETDİ

Hökmranlıqda insanpərvərlik etdi,
İnsanpərvərlik insanı incitməkdən yaxşıdır. 

Nizami Bəhramın hakimiyyət, idarəçilik, ədalət, dövlət anlayışının əsaslarını, hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatının uğur qazanmasının səbəblərini açıqlayır, bu vasitələri seçir:

– ölçü qoyur, deyir ki, Bəhram (adı beytdə yoxdur) dövlətçiliyin, hakimiyyətin, idarəçiliyin əsasına (mərkəzinə) insanı qoydu, onun iqtidarı dönəmində insan dövlət üçün deyil, dövlət insan üçündür anlayışı hakim oldu;

– Nizami bu ana ölçünün ifadəsi üçün beyti “insan” sözü ilə doldurur, mətndə üç “insan” qəlibi var, ikisi “insanlıq”, biri “insan” biçimindədir;

– hər iki misra “insanlıq” sözü ilə başlayır, birinci misra deyir ki, (Bəhram) insanlıq etdi, ədalət nizami qurdu, nəticədə, insanların canı, şərəfi, malı qorundu, halal qazancın yolları açıldı;

– “insanlıq etdi” qəlibi sadəcə İran xalqına aid olunmamışdır, misrada “dər cəhandari” sözü var “dünya hökmranlığı” mənasını daşıyır, bu mesajları verir: a) məkanı böyüdür, bu yolla Bəhramı da böyüdür, o, bir dünya şahıdır; b) qəlib istisnaya yer qoymur, deyir ki, Bəhram idarə etdiyi imperatorluğun bütün vətəndaşlarına insanlıq etdi; c) Bəhramın böyük əməyini ifadə edir;

Nizami ikinci misrada içində hikmət daşıyan ölçü qoyur, deyir ki, insanlıq insanı incitməkdən daha yaxşıdır. Misradakı müqayisə, üstünlük əlaməti “beh” və “ze” (“əz”, “- dan2”) qəliblərinə yüklənmiş, “insanlıq” sözü “insanı incitmək” ifadəsindən öncə gəlmiş, bu yolla öncəlik insanlığa verilmiş, onun üstünlüyü vurğulanmışdır: insanlıq daha yaxşıdır / üstündür insanı incitməkdən…

Nizami mesajlar verir: insanlıq etməyin, insanlığı qorumağın yolu / əsası ədalətdir, bu səbəblərə görə insanlıq etmək insanı incitməkdən daha yaxşıdır: a) insanlıq etməyin əsası ədalət, insanı incitməyin əsası zülmdür, ədalət sevgiyə, barışa, hüzura, inkişafa, elmə, zənginliyə, mərhəmətə, birliyə, əxlaqa, halala, zülm isə nifrətə, didişməyə, savaşa, kinə, qarışıqlığa, cəhalətə, yoxsulluğa, acımasızlığa, parçalanmağa, əxlaqi çürüməyə, harama yol açır; b) insanlıq insanın, ölkənin xeyrini, bərəkətini artırır, insanı incitmək isə xeyri, bərəkəti yox edir; c) insanlıq etmək ilahi rəhməti, rizanı, insanı incitmək ilahi qəzəbi cəlb edir; d) insanlıq etmək axirət səadətinin, insanı incitmək isə axirət əzabının qapısını açır; e) insanlıq etmək Allahın hakimiyyət nemətinin şükrüdür, insanı incitmək isə ilahi nemətə nankorluqdur; ə) insanlıq etmək hakimiyyət nemətinin davamına, insanı incitmək isə bu nemətin geri alınmasına səbəb olur; i) insanlıq etmək dua, insanı incitmək bəddua qazandırır;

Nizaminin ölçüsü budur: ölkəsində hüzur, barış, inkişaf istəyən insanı mərkəzə qoysun, hər şey insan üçündür anlayışı ilə hərəkət etsin, bunun yolu da ədalətdir.

 

İYİRMİ ÜÇÜNCÜ BEYTİN ŞƏRHİ: ƏZAB VERMƏZDİ

O, düşməni də cəzalandırarkən,
On (nəfəri) öldürsə də, birinə əzab verməzdi.  

Nizami bu beytdə ədalətli Bəhramın mərhəmətini önə çıxarır. Ədalət də, mərhəmət də insan sevgisinin göstəriciləridir, insanı sevməyən onu dövlət, siyasət anlayışının mərkəzinə qoymaz, dövlətin insanın xidmətçisi olduğunu düşünməz (mərhəmət dövlət idarəçiliyinin altı əsasından biridir: həqiqət, mərhəmət, ədalət, əhliyyət və ləyaqət, məşvərət, ümid). Bəhramın qurduğu dövlət sosial dövlətdir. Sosial dövlətin iki ana sütunu var: ədalət, mərhəmət. Nizami Bəhramın mərhəmətini tanıtmaq üçün bu vasitələri seçir:

Birincisi, hər kəsə mərhəmət ölçüsünü qoyur, Bəhram fərq qoymadan hamıya mərhəmətlə yanaşdı. Mesaj verir: seçici mərhəmət (bir qrupa mərhəmət göstər, başqalarına göstərmə) əxlaqsızlığın bir növüdür, bu, içdən, inancdan, insan sevgisindən, anlayışdan gələn mərhəmət deyil, göstərişdir, münafiqlikdir, siyasi qazanc əldə etmək cəhdidir.

İkincisi, Bəhram ölkəni şəxsi istəkləri ilə deyil, dəyərlərlə idarə edir, onun dövlət idarəçiliyinin əsasına qoyduğu ən önəmli dəyərlərdən biri də mərhəmətdir.

Üçüncüsü, Nizami mərhəməti vətəndaşları dövlətə, hakimiyyətə bağlayan, hüzura, barışa, sevgiyə, ümidə yol açan dəyər kimi tanıdır.

Dördüncüsü, Nizami Bəhramın hər kəsə mərhəmət anlayışını tanıtmaq, onun mərhəmətinin dərəcə və gücünü göstərmək, mərhəmətin Bəhramın inancının, insan sevgisinin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu ifadə etmək üçün şahın düşmənə münasibətini önə çıxarmışdır. Ehtiyacı olan insanlara mərhəmət göstərmək sıradan bir insanın da edə biləcəyi işdir, ancaq düşmənlərə qarşı mərhəmət göstərmək güclü, mərhəmətə inanmış insanların işidir.

Beşincisi, mərhəmətli Bəhram obrazını düşmənə münasibət üzərindən inşa edən Nizami birinci misrada “xəsm” sözünü seçir, o, fars dilində olan “doşmən” qəlibinə də yer verə bilərdi, ancaq şüurlu olaraq ərəbcə olan “xəsm” sözünü mətnə yerləşdirir. Böyük dilçi Rağib əl-İsfahani “xəsm” qəlibinin mənalarını izah edərkən bu sözlərə də yer verir: “… İki insandan hər birinin qarşısındakının … qırtlağından yapışaraq (sarılaraq) sıxışdırmasıdır…” Yəni “xəsm” azğın düşməndir, onun niyyəti qarşısındakını öldürməkdir.

Altıncısı, Nizami niyə məhz “xəsm” sözünə yer verir? O, düşməni böyüdür ki, Bəhramın böyüklüyü, gücü bilinsin, mərhəmətinin dərəcəsi anlaşılsın. Qarşımızda azğın düşmənə də mərhəmətlə yanaşan Bəhram var. Bu, hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət anlayışının göstəricisidir.
Yeddincisi, misrada “ədəb” sözü var, tərcümədə nəzərə alınmayıb, bu söz də Bəhramın hər kəsə mərhəmət anlayışını tanıdır, deyir ki, Bəhram düşməni (diqqət edin, öz düşmənini deyil, ədalət hərəkatına qarşı çıxan, insanları əzən, cinayətləri olan düşməni) cəzalandıranda da ədəblə (mərhəmətlə) hərəkət edirdi. “Çon”, o zaman ki, o vaxt ki, elə ki, bu zaman anlamı olan sözün seçilməsinin də mesajları var: a) Bəhram hər zaman mərhəmətli olurdu; b) azğın düşmənə cəza hökmü çıxararkən insan qəzəbli ola bilər, bu qəzəb atəşi onu ədalət və mərhəmətdən uzaqlaşdırar. Bəhram o zaman ki düşmənə cəza verirdi, onda da ədəblə (mərhəmətlə) davranırdı, yəni çox güclü idi, duyğularını idarə etməyi bacarırdı, mərhəmət, ədalət ölçüsündən kənara çıxmırdı. Nizami mərhəmətlə ədəb arasında bağ qurmuşdur: mərhəmətli olan ədəbli olar, ölçü ilə hərəkət edər, yəni zülm etməz, zülm ölçüsüzlük, ədalət doğru ölçüdür.

Səkkizincisi, birinci misra nəzəridir, ölçü qoyur, Bəhramın hər kəsə mərhəmət anlayışını tanıdır. İkinci misra örnəkdir, anlayışın misalla açıqlanmasıdır. Nizami Bəhramın mərhəmətinin ədəbini bu misalla izah edir: “onunu öldürsə də”, bu ifadə Nizaminin “xəsm” deyərkən kimləri nəzərdə tutduğunu (niyə məhz bu sözü seçdiyini) açıqlayır, həm də Bəhramın mərhəmətinin böyüklüyünü, gücünü göstərir, belə ki, söhbət ölüm hökmü verilmiş qatı cinayətkarlardan gedir. Bəhram onlara qarşı da mərhəmətli oldu.

– Nizami Bəhramın mərhəmətini tanıtmaq üçün “on və bir” nisbətini qurur, bu nisbət əsla deyir, o, qatı cinayətkarların onunu öldürsə də, birinə, bircəsinə, birinə belə (“yeki”, müəyyənlik əlaməti istisnaları rədd edir), heç birinə işgəncə vermədi, ölüm hökmü verilənləri də incitmədi;

– Nizami “azordən” feilini seçmişdir, bu feilin “əziyyət vermək”, “incitmək”, “düşmənlik etmək”, “söymək”, “təhqir etmək” kimi mənaları var, yəni Bəhram ədaləti təmin etmək üçün qatı cinayətkarlara ölüm hökmü verdi, ancaq onlara işgəncə vermədi, döydürmədi, aşağılamadı, əllərini, dillərini kəsmədi… Burada zülm dövrünün cəza sisteminə də işarə var, zalımlar məhkumlara ağır fiziki, mənəvi işgəncələr verir, onları hər növ insan haqqından məhrum edirdilər. Bəhram bu əzab sistemini qaldırdı, ədalətli cəza nizamı qurdu, hər kəsə haqq etdiyi cəzanı verdi, işgəncələri yasaqladı;

– Nizami Bəhramın hər kəsə mərhəmət anlayışının təqdim olunması üçün bir vasitə (üslub) də seçib (bu, tərcümədə nəzərə alınmayıb), feilləri ikinci şəxsin təkində işlədib, hər kəsə mərhəmət anlayışına ata sözü, hikmətli fikir dərəcəsi verib, əsl mərhəmət belə olar mesajı göndərib. İndi mətni Nizaminin təqdimatında oxuyaq: o zaman ki azğın düşməni cəzalandırırsan, onunu öldürsən də, birini belə incitmirsən / işgəncə vermirsən. Nizami bu üslubu seçməklə Bəhramı örnək göstərir, onun anlayışına ata sözü, qanun statusu verir, mərhəmət dediyin bax (məhz) belə olar vurğusu qoyur;

 

İYİRMİ DÖRDÜNCÜ BEYTİN ŞƏRHİ:
ƏZAB VERMƏKDƏN YAXŞIDIR

Çünki adamı cəzalandıran vaxt,
Öldürmək ona əzab verməkdən yaxşıdır.

Bu, öncəki beytin davamıdır, birinci misranın başındakı “ke” bağlayıcısı iki beyti bir-birinə bağlayır, hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət ölçüsünü açıqlayır: Bəhram on nəfəri öldürsə də, birinə də əzab verməzdi, ona görə ki…

Nizami hikmətli fikir söyləyir, hər kəs və hər vaxt üçün ölçü qoyur, insan ləyaqətini önə çıxarır, deyir ki, dövlətin vəzifəsi insan ləyaqətini qorumaqdır, bunun yolu da ədalətli, mərhəmətli olmaqdır:

– “adamı” (“adəmi”), orijinalda bu sözün sonundakı əlamət ölçünü ümumiləşdirməyə xidmət edir, yəni hər hansı bir adamı, bu veriləcək ölçü hər kəsə aiddir: hər insanın şərəfi, ləyaqəti var, onu cinayətinə görə cəzalandırmaq dövlətin haqqıdır, ancaq dövlət heç bir halda ona işgəncə verərək alçalda bilməz;

– “o vaxt ki bir adamı tərbiyə etmək istəyirsən”, misrada “pərvərdən” feili var, “bəsləmək”, “tərbiyələndirmək”, “yetişdirmək” kimi mənalar daşıyır, mətndəki bağlama görə cəzalandırmaq kimi də oxumaq olar, belə ki, cəzalandırmaq da tərbiyənin bir növüdür;

– Nizami Bəhramı bu yolla önə çıxarır: onun dövlət idarəçiliyinin əsasına qoyduğu ədalət və mərhəmət anlayışları üzərindən mesaj verir, öncə nəzəri hissəni açıqlayır, sonra örnəklə şahlara deyir ki, cinayətkara da ədalət və mərhəmətlə yanaşın, belə etsəniz, dövlətiniz, hakimiyyətiniz güclü, davamlı olar, xalq bərəkətlənər, sizin ədalət və mərhəmətinizə inanar, sizi sevər, sizə bağlanar. Belə ki, şərtli, bir qrupa aid edilən ədalət və mərhəmət əxlaqsızlığın bir növüdür, sizin dürüstlüyünüzə şübhə yaradar, insanları sizdən uzaqlaşdırar, Bəhram ona görə uğur qazandı ki, o, hər kəsə ədalət və mərhəmət dedi, əməli ilə də sözünün ağası olduğunu göstərdi;

– Nizami ana fikri / ölçünü ifadə etmək üçün müqayisə qəlibi seçir: “əvvəlitər”, bu sözü “ulatər”, ya da “oulatər” kimi də oxuya bilərik, mənası “üstün”, “daha üstün”, “daha münasib”, “daha yararlı”dır, “birincidir”, “daha əvvəldir”;

– şair ana mesajın dəyərini, çox önəmli olduğunu vurğulamaq üçün ikiqat müqayisə qəlibi seçmişdir, biri ərəbcə olan “əvvəli”, ya da “ula”, “oula”, o birisi də farsca olan “tər”dir, yəni birinci deyil, ən birincidir, üstün deyil, ən üstündür, dəyərli, önəmli deyil, çox dəyərli, çox önəmlidir, o dərəcədə ki, dövlət idarəçiliyində ondan üstün dəyər yoxdur, dövlətin imanı hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmətdir;

– üstünlüyün ifadəsi üçün Nizami bir vasitəyə də yer verir: ikinci misrada iki tərəf var: öldürmək, incitmək / işgəncə vermək;

– Nizami daha yaxşıdır fikrinin təqdimi üçün bir addım da atır, “öldürmək” sözünü “incitmək” sözündən öncə verir, onu misranın başına yerləşdirir, həm də “ölmək” deyil, “öldürmək” biçimində, yəni iki tərəf var, biri dövlət, o birisi günahkar vətəndaş;

– “öldürmək” bir insanın həyatına son vermək, onun ən dəyərli neməti olan həyatını əlindən almaqdır. Şair fikrin – işgəncənin öldürməkdən daha pis olduğunun ifadəsi üçün ən uc / son nöqtəni seçir, öldürmək deyir, ancaq həyatın yox olmasından daha pis olan bir şey də var, o da insanın / cinayətkarın ləyaqətini alçaltmaqdır. Ey dövlət, ey şah, cinayətkarın ölümə layiq cəzası varsa, ölüm hökmü ver, bu sənin haqqındır, ancaq onun ləyaqətinə toxunma, əzmə, alçaltma, işgəncə vermə, buna haqqın yoxdur. Niyə? Layiq olana ölüm hökmü vermək ədalətin təmin olunması üçündür, ancaq ləyaqəti tapdalamaq haqsız qisasçılıq əlamətidir, bu duyğu dövləti, şahı ana ölçü olan ədalət və mərhəmətdən uzaqlaşdırar, etibarı azaldar, güvəni sarsıdar, dövlət ana dəyərlərindən uzaqlaşanda çöküş başlayar, Allahın qoyduğu nizam pozular, cəza gələr. Bu ölçü insan üçün də doğrudur, yəni bir insan haqq etdiyi ölüm cəzasına razı olar, ancaq ləyaqətinin alçaldılmasına razı olmaz;

 

İYİRMİ BEŞİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: RUZİSİZ QOYMURDU

O, insanpərvərlik edib insanları özünə cəlb edirdi,
O, heç kəsi ruzisiz qoymurdu. 

Beytdə yenə Bəhramın adı yoxdur, “o” əvəzliyinə də yer verilməmişdir, biz böyük işlərin ona aid olduğunu şəxs sonluqlarından öyrənirik. Bu, Nizaminin seçdiyi bir bədii vasitədir, Bəhramın hər kəsə ədalət hərəkatını tanıdır, ancaq adını çəkmir, bu yolla da onu böyüdür, təvazö sahibi olduğunu ifadə edir, o, böyük işlər görər, ancaq adını gözə soxmaz, onu adı deyil, işi önə çıxarar…

Beyt Bəhramın sosial dövlət anlayışını təqdim edir. Sosial dövlətin önəmli iki özəlliyi var: ədalət, mərhəmət. Bu dövlət anlayışı deyir ki, dövlət insana xidmət etməlidir, hər şey insan üçün ölçüsü tətbiq olunmalıdır, məzlumlar, yetimlər, yoxsullar, qocalar, dullar – bir sözlə, yardıma möhtac olan hər kəs qorunmalı, kimsə yatağına ac girməməli, kimsəyə əl açmamalıdır, dövlət onların bütün ehtiyaclarını təmin etməlidir. Nizami Bəhramın ədalət və mərhəmət adlı iki dayağı olan sosial dövlət anlayışını tanıtmaq üçün uyğun vasitələr seçir:

– beytin mərkəzi anlayışı, açar sözü olaraq “insan” qəlibinə yer verir, birinci misrada iki “insan” qəlibi var, biri “insanlıq”, o birisi “insan” biçimindədir;

– “insanlıq” qəlibi misranın ilk sözüdür, insanı insan edən bütün dəyərləri – ədaləti, mərhəməti, paylaşmağı, barışı, maddi, mənəvi dəstəyi, sevgini, hüzuru ifadə edir;

– (Bəhram) “insanlıq etdi” deyir, iş feili seçir, bu feil şühudi keçmiş zamandadır, şahidlik, qətilik bildirir, yəni Bəhramın insanlıq etdiyinin minlərlə şahidi var, o, sadəcə söz vermədi, ciddi işlər gördü;

– ikinci “insan” sözü qafiyə kimi işlənmiş “ənduzi” qəlibinə bağlanmışdır, “mərdom ənduzi”. “Ənduxtən” feilinin bu mənaları var: “yığmaq”, “toplamaq”, “əli gətirmək”, “qazanmaq”, “qənaət etmək”, “ehtiyat saxlamaq” (bu feilin “ənduz” biçimi “yığan”, “toplayan”, “qazanan” mənalarını daşıyır). “Mərdom ənduzi” ifadəsi misrada bu mənanı yüklənir: insanların sevgisini, rizasını qazanmaq;

– birinci misra iki yerə ayrılmışdır: səbəb, nəticə. Səbəb Bəhramın insanlıq etməsi, nəticə insanın sevgisini qazanmaqdır, insanların qəlbini qazanmağın yolu insanlıq etməkdir, Allahın rizasını qazanmaq istəyən insanların könlünü qazansın;

– birinci misrada zülm dövrünə də işarə var, yəni misra zülmdən sonrakı köklü dəyişimi ifadə edir, belə ki, hakimiyyətin (şahın) xalqı özünə bağlamasının, itaətə məcbur etməsinin iki yolu var: a) zülmün yolu – əzmək, qorxutmaq, həbs, hiylə, işgəncə; b) ədalətin seçdiyi yol – insan haqlarını tanımaq, insanların insan kimi yaşamasının yolunu açmaq;

– Bəhram zalımların insanları itaətə məcbur etmə yolunu ortadan qaldırdı, ədalətin yolunu seçdi, dedi ki, itaətin qarşılığı xidmətdir, şah xalqın əlindən tutsa, o da qəlbini şaha açacaq, nəticədə, itaət könüllü gerçəkləşəcək;

– Nizami ikinci misrada Bəhramın ədalət və mərhəmətə bağlı sosial dövlət anlayışının – insanlıq etməsinin örnəyini verir, “heç kəs” deyir, istisnaya yer qoymur, ehtiyacı olan hər kəsi nəzərdə tutur;

– “heç kəsi ruzisiz qoymadı”: a) insanların halal ruzi qazanmasının yolunu açdı; b) ruzi qazanmaq imkanı olmayanların da bütün ehtiyaclarını dövlət hesabına təmin etdi, nəticədə, xalqın qəlbində taxt qurdu, xalq da dövlətə, şaha bağlandı, xalqa xidmət dövlətə itaətə yol açar ölçüsü gerçəkləşdi, xalqın sosial sıxıntıları həll olundu, o da qəlbini şaha verdi, onu sevdi;

 

İYİRMİ ALTINCI BEYTİN ŞƏRHİ: BİR ŞEY VERMƏYİB

O gördü ki, bu torpaqdan mənzil,
(İnsanlara) qəm-qüssə tozundan başqa bir şey verməyib. 

Nizami bu beytdə zülmün İran imperatorluğunu xarabaya çevirdiyini, bu dövləti idarə edən zalımların xalqa, ölkəyə yadlaşdığını, işğalçı kimi davrandığını, insanların və dövlətin qaynaqlarını sömürdüyünü, onları soğan kimi soyduğunu ifadə edir. Məqsədləri var: a) müqayisə imkanı formalaşdırır; b) gözümüz önündə iki İran var: Bəhramdan öncə zülmün xaraba qoyduğu İran, bir də ədalətin gülüstana çevirdiyi İran; c) Nizami bu yolla zülmlə ədalətin, zalımla adilin fərqini izah edir; d) şair müqayisə vasitəsi ilə Bəhramın ağlını, gücünü, elmini, iradəsini, əməyini, cəsarətini, sevgisini tanıdır, qarşımızda xaraba İranı gül bağçasına, barış, hüzur, zənginlik, mərhəmət, ədalət ölkəsinə çevirmiş Bəhram var;
Nizami bu ana ölçünü, fərqi, üstünlüyü ifadə etmək üçün vasitələr seçmişdir:

– “gördü” (“did”), mətndə “gördü” feili “araşdırdı”, “öyrəndi”, “şahid oldu”, “anladı” mənalarını qazanmışdır. Bəhram şah oldu, bundan sonra zülmün İranı necə xaraba qoyduğunu, İran xalqının faciəsini anladı, vəzifəsinin – hər kəsə ədalət və mərhəmət ölçüsünün ağırlığını hiss etdi, qavradı;

– “kin” (“ke+in”), gördü ki, bu “torpaq evin ilxısı”, misradakı “xeyl” sözünün mənası “ilxı”dır, tərcümədə ixtisar olunmuş, məna pozuntusuna yol açmışdır. “Torpaq ev”, misrada “xaki” sözü var, bu mənaları daşıyır: “torpaq rəngi”, “quruda/torpaqda yaşayan”, “tozlu-torpaqlı”, “torpaq” (sifətləşmiş isim kimi işlənib), “sadə / yoxsul”, “dinc / sakit”, “fani insan”. “Torpaq ev” yoxsul evdir, onun dəbdəbəsi, bağ-baxçası, heç bir zənginlik əlaməti yoxdur, bu evi qazma / yeraltı ev kimi də, səhra evi kimi də düşünə bilərik, toz-torpağın içindədir, üzərində o qədər toz var ki, torpaqdan seçilmir, ilxı hərəkət edəndə bu ev toz-torpaqdan görünməz olur. “Torpaq ev” zülmün, zalımın xaraba qoyduğu İrandır, o yaşamaq üçün heç bir imkanı olmayan “ev”dir, içində aclıq, yoxsulluq, dərd, göz yaşı, xəstəlik var, insanı qorumaq imkanından məhrumdur. İlxı da bu ölkəni dırnaqları altında əzən, pislik tozuna batıran, insanları tapdalayan zalım idarəçilərdir. “İlxı” çoxluğu ifadə edir, yəni hakimiyyəti ələ keçirmiş günahkarlar, oğrular, qatillər, yol kəsənlər İranı xarabaya – torpaq evə çevirdilər. Zülm elə bir vəziyyət yaratmışdır ki, insanlar atın belinə deyil, at insanın belinə minmişdir;

– bu ilxı, vəhşi at sürüsü – zalım idarəçilər İran xalqına bircə şey verdilər, Nizami bu məqamda məhz ərəbcə olan “illa” ədatını seçmişdir. Belə ki “illa” elə bir istisna çaları formalaşdırır ki, başqa hər hansı bir variantı mümkünsüz edir, ağıla gəlməsini belə “yasaqlayır”, qəti, əsla olmaz deyir. Yəni zalımlar və zülm İran xalqına bir, bircə, tək bircə şey verdilər / gətirdilər, bir şeydən başqa heç bir şey gətirmədilər / vermədilər;

– o bircə şeyi də zülmün insanların gözünü kor edən qəmginlik tozudur, Nizami “qəm tozu” demir, “qəmginlik tozu” deyir, qəmginlik qəmin peşəyə, işə, hala, yaşam tərzinə çevrilmiş halıdır, yəni zülm və zalım qəmi İran xalqının peşəsinə çevirmişdir, qəmi olmayan insan yoxdur, hər evdə matəm var, İranda, hər evdə bircə şey var, o da qəmginlikdir, zülmün nəticələrinin girmədiyi ev, təsir etmədiyi insan qalmamışdır;

 

İYİRMİ YEDDİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: VADAR EDİRDİ

O, özünü (rəiyyətin) nazını çəkməyə vadar edirdi,
Həmin nazı çəkərək öz eyşini xoş edirdi. 

Bəhramın insani və siyasi kimliyinin inşası yeni vasitələrə yüklənir. Onun həyat anlayışı, insan sevgisi, ilahi nemət olan hakimiyyətin şükrünün yerinə yetirilməsi üçün atdığı addımlar önə çıxarılır:

– Bəhram hakimiyyətə Allahın neməti kimi baxır, bu nemətin şükrünün yerinə yetirilməsi üçün üç dəyərə əsaslanır: ədalət, mərhəmət, insana xidmət, deyir ki, ilahi rizanı qazanmağın yolu insanların sevgisini qazanmağa bağlıdır;

– “(Bəhram) özünü xalqın nazını çəkən sayırdı”. Misra tərcümədə belə verilmişdir: “Özünü (rəiyyətin) nazını çəkməyə vadar edirdi”, bu tərcümə doğru deyil, belə ki, “vadar etmək” məcbur etməkdir, Bəhram isə məcburiyyət hiss etmir, xalqa xidməti yük saymır, əksinə, xalqa xidmət onun həyatının, hakimiyyətinin, işinin mənasıdır, o, xalqını sevir, sevgidə məcburiyyət olmaz;

– Nizami Bəhramın xalq sevgisini ifadə etmək üçün “naz çəkmək” (“naz çəkən”) qəlibini seçmiş, həm də bu ifadəyə iki dəfə yer vermişdir. İnsan sevdiyinin, dəyər verdiyinin nazını çəkər. Bəhram ölçü qoyur: şahın və hakimiyyətin vəzifəsi xalqın nazını çəkməkdir;

– Nizami “xiştən” (“öz”) deyir, yəni Bəhram varlığını xalqa həsr etmişdi, bu, məcburiyyət deyil, şüurlu seçimdir;

– “naz çəkən” qəlibi sevginin əməklə sübutunu ifadə edir, Bəhram deyir ki, bu, mənim işimdir, vəzifəmdir, adım naz çəkəndir, naz çəkmək xalqın sıxıntılarını həll etmək, onun əlindən tutmaq, dar və zor günündə də, xoş günündə də onun yanında olmaqdır. Xalqın nazını çəkməyin göstəricisi də ölkədə ədaləti, mərhəməti təmin etməkdir;

– Bəhram nə zaman istirahət edir, qəlbi hüzura qovuşurdu? Nizami bu suala cavab vermək üçün “eyşe xod ra” qəlibinə yer vermişdir. Yəni Bəhramın hüzuru, qəlb rahatlığı, dincliyi, həyatdan ləzzət alması xalqın nazını çəkməsinə bağlı idi. O, xalqın sıxıntılarını həll edəndə, hər kəsə ədalət və mərhəmət hərəkatının meyvələrini toplayanda, ölkənin barışa, hüzura, rifaha, hüquqa qovuşduğunu görəndə, insanların duasını eşidəndə dünyanın ən xoşbəxt insanı olur, öz ləzzətini, eyşini, qəlb rahatlığını xalqın nazını çəkməklə xoş edirdi, yəni xalq xoşbəxtdirsə, şah da xoşbəxtdir, insanları sevindir ki, Allah da səni sevindirsin, qəlb hüzurunun səbəbi xalqa xidmətdir, insanların nazını çəkmək ilahi rəhmətə yol açar, o, ədalət və mərhəmətlə insanları, Allah da onu qəlb hüzuru ilə sevindirirdi;

– beytdə zülm dövrünə də işarə var: o zaman hakimiyyət xalqın deyil, xalq hakimiyyətin yükünü çəkirdi. Bəhram bu anlayışı dəyişdirdi, hakimiyyəti xalqın xidmətçisi etdi;

– beytin rədifi var, “midaşt” feilidir, deyir ki, Bəhramın qəlb hüzurunun qaynağı xalqın nazın çəkməsi idi, xalq üçün gördüyü işlər ruhuna sevinc bəxş edirdi, sevinci xalqın sevincinə bağlı idi;

 

İYİRMİ SƏKKİZİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: DAYAQ ETMİŞDİ

O bu etibarsız (dünya) mülkünü tanıyıb,
Eşq mülkünü özünə dayaq etmişdi. 

Nizami bu beytdən başlayaraq Bəhramı bir irfan əhli, bir aşiq kimi tanıdır, onun hakimiyyətə ilahi nemət kimi baxmasının, hakimiyyətin imkanlarını zülmün ortadan qaldırılmasına, ədalət və mərhəmətin təmin olunmasına yönəltməsinin əsl səbəbini açıqlayır. Bu məqsədlə Bəhramın dünyagörüşünü formalaşdıran anlayışlara yer verir. İrfan tərbiyə sisteminin iki anlayışını izah edir.

Öncə irfan anlayışını qısaca tanıdaq ki, məsələ doğru anlaşılsın: bilgi sistemi ikidir: a) bürhan bilgi sistemi – əsasında ağıl və beş duyğu var, dəlilə əsaslanır; b) bəyan bilgi sistemi, əsası nasdır – Allahın nazil etdiyi Qurani-Kərimdir; İrfan əhli deyir ki, üçüncü bilgi sistemi də var, əsası ilham, sezgi, kəşfdir, mərkəzi insanın qəlbidir. İrfan bilgi sistemində iki ana damar var: a) seyri-suluki-ənfusi – insanın içə doğru yolçuluğu, inziva, riyazət, çilə yolu ilə qəlbi arındırmaq, mərifətə (Allahı tanımaq) qovuşmaq; b) seyri-suluki-afaqi – içdən dışa doğru yolçuluq, Allahın kainat ayələrinə qoyduğu elmi öyrənərək Onu tanımaq. İrfan əhli (eşq, sezgi, ilham, kəşf yolu ilə Allahı tanıyan) olan aşiqlər, ariflər bu bilgi sisteminə bağlıdırlar. Onlar şeyx-mürid nizamı ilə çalışırlar, bağlı olduqları məktəbin təyin etdiyi metod və üsullarla qəlblərini təmizləyirlər, inanırlar ki, bu yolla arınmış qəlb ilahi mənaların təcəlli etdiyi mərkəz halına gəlir. Onlar deyirlər ki, mərifət elmi olan arifdir. İrfan əhli qəlb və kəşf yolu ilə əldə etdiyi bilgiyə mərifət, ağıl və məntiqlə qazandığı bilgiyə də elm deyir. Arif mərifət əhlidir, o, kəşf yolu ilə (sezgi, vəcd, ilham) bilgi əldə edir…

Nizami deyir ki, Bəhram bu etibarsız dünya mülkünü tanıdı (tanımış idi). Misrada “təkye” sözü var (“bitəkye” biçimində), “dayaq”, “dirsək”, “söykənəcək”, “istinad” mənalarını daşıyır, deyir ki, bu dünyanın dayağı yoxdur, etibarsızdır, ona güvənmək olmaz. Şair burada Bəhramın dünyagörüşünün əsaslarını açıqlamaq üçün iki addım atır: a) Bəhramın irfan əhli olduğunu söyləyir; b) irfan əhlinin bu dünyaya yüklədiyi mənanı izah edir; İrfan əhli dünyanı üç ölçü ilə tanıtmışdır:

Birincisi, dünya yaradılmışdır, Allah yaratmışdır, yoxdan var etmişdir, yaradılan hər varlıq bir ayədir (işarədir), onu yaradana işarə edir, Onu tanıdır, hər varlıqda elm var, insan bu elmi öyrənsə, o elmin gerçək sahibini – Allahı da doğru tanıyar, Ona təslim olar…

İkincisi, dünya axirətin tarlasıdır, çox dəyərlidir, imtahan yeridir, əbədi axirət həyatının qazanıldığı məkandır, insan bu dünyada qonaqdır, o, ikidünyalı olmalı, bu dünyadakı ömrünü axirət səadətini qazanmağa sərf etməlidir, dünya fanidir (ölümlüdür)…

Üçüncüsü, irfan əhli dünyanı insanın düşməni kimi tanıdır, o, insanı sərvətlə, şöhrətlə, şəhvətlə aldadır, ona tələ qurur, tora salır, həlak edir, bütün pisliklərin səbəbi dünya sevgisidir, dünyəviləşmək, dünya malına kölə olmaqdır (Nizami “Sirlər xəzinəsi” məsnəvisində dünyanın bu üçüncü yönünü tanıtmaq üçün yüzlərlə obraz seçmişdir).

Nizami “Sirlər xəzinəsi” dastanında dünyanı bu ölçülərlə tanıdır:

– dünya yaradılmışdır, onu Allah yaratmışdır;

– axirətin qazanıldığı yer bu dünyadır;

– dünya fanidir, ölümlüdür;

– insan bu dünyada aman verilmiş yolçudur;

– bu dünyada axirət mərkəzli bir ömür yaşa;

– ilahi ölçüləri pozma;

– dünyadakı hər şey əmanətdir;

– heç bir şeyə mülkiyyət gözü ilə baxma;

– mənimdir dediyin heç bir şey sənin deyil;

– hər nemətin hesabı var;

– hər an ilahi nəzarətdəsən;

– bu dünyada əbədi deyilsən, qonaqsan, ölümlü varlıqsan;

– ölümü, yenidən dirilişi, hesabı, cənnəti, cəhənnəmi unutma;

– ikidünyalı ol, bu dünyanı axirətdən ayırma;

– axirət dünyanın ruhudur;

– insan bu dünyada dörd məqsədi gerçəkləşdirmək üçün var: Allaha itaət, yer üzünün xəlifəsi olmaq, imtahan olunmaq, dua etmək;

– hər günah bir yükdür, günah yükü ilə axirətə getmə;

– günahın varsa, tövbə et;

– bu dünyadan axirətə aparacağın iki şey olsun: iman, saleh əməllər;

– dünya nemətlərinə aldanma, dünya malı səni deyil, sən onları idarə et, sərvətin atı olma, sərvət atın olsun;

– bu dünya oyun-əyləncə yeri deyil;

– dünyanı məğlub etsən, göy üzünün ən uca qatında fələk sənin bayram xütbəni oxuyacaq;

– sən insansan, mələklərdən üstünsən;

– ağıllı, iradəli, vicdanlı varlıqsan;

– öz içindəki xəzinəni kəşf et;

– Allah səni çox sevir, ey insan, O, bu dünyanı və axirəti sənin üçün yaratmışdır, O, sənə güvənir, Onun güvənini boşa çıxartma;

– mənan cismindən çox böyükdür;

– sən axirətə aidsən, əbədi yerin oradır;

– axirət mərkəzli bir həyat yaşa;

İrfan əhli insanı dünyəviləşmək, dünyanın köləsi olmaq bəlasından qorumaq üçün bu ölçüləri qoyur:

– qorunmağın ilk şərti tanımaqdır;

– bu dünyada etdiyin hər şey axirətdə qarşına çıxacaq;

– ilahi ədalət məhkəməsindən qaçış yoxdur;

– nəfsini tərbiyə et;

– dünya nemətlərini yüklənmə, yolun uzundur, yüngül ol ki, mənzilə çata biləsən;

– içindəki tamah atəşini söndür;

– Allaha təslim ol ki, bu dünyanın yükündən qurtulasan;

– təkəbbürlü olma, o, gözünü kor edər, həqiqətdən məhrum qalarsan;

– axirətdən ayırdığın dünya dost qiyafəsindəki düşməndir;

– balaca düşmən böyük bəladır;

– nəfsinə itaət etmə;

– dünyadan yuxu kimi gizlən;

– dinə sarıl;

– irfan yoluna gəl, xəlvətə çəkil;

– sərvətə aid olma;

– dünya sevgisini qəlbindən çıxart;

– nur ol, elm öyrən;

– ömür qısadır, iki nəfəsdir, onu iman və saleh əməllərlə bərəkətləndir;

– həyatını Allah eşqi ilə yaşa;

– qəlbinə hakim olan iki dünyanın səadətinə qovuşar;

– Allahı tanıdır;

– dünyanı tanıdır;

– insanı tanıdır;

– deyir ki, doğru tanıyan aldanmaz;

– sərvət, nemət təsəvvürü verir – yaradılmış hər şeyə mülkiyyət kimi deyil, əmanət kimi bax;

– ikidünyalı ol, bu dünyadakı ömrünü axirəti qazanmağa sərf et;

Bəhram bu dünya mülkünün etibarsız olduğunu tanımışdı, yəni dünyaya irfani baxışı öyrənmiş, qəbul etmişdi. Nəticədə, bu qənaətə gəlmişdi: hakimiyyət Allahın nemətidir, O, bu neməti mənə verdi, məni hakimiyyət neməti ilə sınayır, hər nemət kimi hakimiyyət də fanidir, geri alınacaq, hakimiyyət mülkiyyət deyil, əmanətdir, əmanətin gerçək sahibi Allahdır, O, verdiyi nemətin hesabını soruşacaq, hər nemətin şükrü olduğu kimi, hakimiyyətin də şükrü var, onun şükrünü üç yolla gerçəkləşdirmək olar: ədaləti təmin et, mərhəmətli ol, hakimiyyəti insanlara xidmət vasitəsinə çevir. Nizami məhz “tanımaq” felini seçmiş, içinə sıraladığımız mənaları doldurmuşdur… Mesaj budur: irfan əhli Bəhram Allahı, insanı, dünyanı, axirəti, neməti doğru tanıdığına görə hakimiyyətin haqqını verdi, şükrünü yerinə yetirdi, hakimiyyətin köləsi deyil, ağası oldu, onun bəlasından qorundu, zülmü ortadan qaldırdı, ədaləti onun yerinə qoydu, anlayış doğru olanda davranış da doğru olur.

Bəhram bu dünya mülkünün etibarsız olduğunu bildi, ona güvənmədi, özünə başqa dayaq, güvən yeri seçdi ki, onu çox cazibəli bir dünya neməti olan hakimiyyətin afətindən qorusun. Bu dayağın adı “eşq mülkü”dür, o, eşq mülkünü özünə dayaq etmişdi.

Beytdə “təkye” sözünə ikinci dəfə yer verilmişdir, bu sözün “böyük çadır”, “alaçıq”, “xeymə” mənaları da var, yəni Bəhram çadırını, evini (anlayışını) eşq mülkünün üzərində qurmuşdu / tikmişdi. Nizami eşq mülkü deyir, bu mesajları verir: a) beytdə iki “mülk” sözü var, birinci və ikinci misradadır, nemət, var-dövlət, imkan mənalarını daşıyır; b) biri dünya mülkü, o birisi eşq mülküdür; c) dünya mülkü etibarsız, eşq mülkü vəfalıdır; d) çadırını (anlayışını) dünya mülkünün üzərində quranın çadırı yıxılar, dünyaya məğlub olar, çadırını eşq mülkünün üzərində tikənin çadırı yıxılmaz, bu çadır sahibini qoruyar; e) çadırını dünya mülkünün üzərində tikən dünyaya mülkiyyət, çadırını eşq mülkünün üzərində tikən isə dünyaya əmanət kimi baxar; ə) Nizami deyir ki, bu dünyanın ən dəyərli neməti eşq mülküdür, aşiq, arif, irfan əhli olmaqdır, aşiq olan hakimiyyətin afətindən qorunar; i) “eşq” sözü ərəbcədir, ölçüsüz sevgidir, irfanın təməl anlayışlarından biridir, həqiqi eşq Allah eşqidir. İrfan əhli deyir ki, Allahı ancaq eşqlə tanımaq olar, Allahı sevən onun yaratdıqlarını da sevər, insanların sevgisini qazanan ilahi rizaya qovuşar…

Bəhram aşiq oldu, nəticədə, hakimiyyətin (dünyanın) köləliyindən qurtuldu, onun ağasına çevrildi, hakimiyyətdən insanların könlünü qazanmaq vasitəsi kimi istifadə etdi, ölkəyə ədalət, mərhəmət gətirdi.

 

İYİRMİ DOQQUZUNCU BEYTİN ŞƏRHİ:

O, həftədə bir gün işlərlə məşğul olub,
Qalan altı günü isə eşqbazlıq edirdi.  

Nizami öncəki beytdən başlayaraq Bəhramı irfan əhli, aşiq, arif kimi tanıdır, onun bu halı ilə ölkədə hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatı arasında bağ qurur, deyir ki, Bəhram aşiq, arif olduğundan bu böyük hərəkatı gerçəkləşdirə bildi. Şair aşiqliyin, arifliyin (irfan məktəbinin) önəmini göstərmək üçün yeni vasitələr seçir:

– ölçü qoyur: aşiqlik, ariflik şahlıqdan üstündür;

– şah olanın aşiq, arif olması şərtdir;

– belə ki, hakimiyyətin afəti, azdırıcı gücü çoxdur, qorunmağın yolu aşiq, arif olmaqdır;

– şah öncə nəfsini tərbiyə etməli, aşiqlik, ariflik məktəbindən keçməlidir;

– Nizami aşiqliyin, arifliyin önəmini, dəyərini, üstünlüyünü göstərmək üçün mesajı zaman üzərindən verir;

– Bəhramın dövlət işlərinə ayırdığı vaxtla aşiqliyə, arifliyə ayırdığı vaxtı tutuşdurur;

– “ruzi” deyir, bu sözü misranın başına yerləşdirir, zaman dilimini mümkün dərəcədə kiçildir: “bir”, “bircə”, “tək bircə”, “ancaq bircə gün”, “cəmisi / vur-tut bir gün” demiş olur;

– dövlət işlərinə ayrılan zaman dilimini daha da azaltmaq üçün “həftə” sözünə yer verir: “həftədən / həftənin ancaq bircə gününü”;

– o, həftənin bircə gününü dövlət işləri ilə məşğul oldu (“kar sazi kərd”), dövlət işlərini elə nizama salmışdı ki, hər kəs öz işini yerinə yetirirdi, Bəhram həftədə bir gün gəlir, işlərə nəzarət edir, nizamı kökləyir, zəruri göstərişlər verirdi;

– Nizami aşiqliyin, arifliyin önəmini, dəyərini, üstünlüyünü vurğulamaq üçün bədii təzada yer verir, ikinci misrada Bəhramın nəfs tərbiyəsinə ayırdığı vaxtı tanıdır;

– zaman dilimini böyüdür, “bircə gün”ün qarşısına həftənin altı gününü qoyur;

– o, bircə gün dövlət işinə, altı gün eşqbazlığa ayırırdı;

Misradakı “eşqbazlıq” sözündə bu mənalar var:

Birincisi, xəlvət, Bəhram (adı mətndə yoxdur, bu, bir bədii vasitədir, varlığı Allah sevgisində yox olmuşdur) həftənin altı günü xəlvətə çəkilirdi;

– “xəlvət”in içində bu anlamlar var: “xəlvət”, “üzlət”, “inziva”, “vihdət” (yalnızlıq). Ortaq məna budur: xalqdan ayrı yaşamaq, bir arada olmaq halından qaçmaq, insanlarla ünsiyyəti kəsib Allahla ünsiyyət qurmaq;

– xəlvətin ziddi ixtilafdır, insanlarla bir arada olmaqdır, söhbət, ünsiyyətdir;

– xəlvət nəfsi mənfi duyğulardan təmizləmək vasitəsidir;

– xəlvət zahirin xalqla, batinin Haqla olmasıdır;

– xəlvəti söhbətdən üstün tutan bir kimsə ancaq Rəbbinin rizasını istəyər;

– Rəbbinin rizasını istəmə xaric nəfsin arzuladığı şeylərdən heç birini istəməməsi şərtdir;

– xəlvət qəlbi Allaha bağlamaqdır;

– xəlvətin sağlam olması üçün halal ruzi, Allahın haqqını yerinə yetirmək şərtdir;

– xəlvəti söhbətdən üstün tutan izzət qazanar;

– xəlvət ixlasa yol açır;

– ariflər deyirlər ki, ölənədək dostun xəlvət, yeməyin aclıq, sözün Allaha yalvarış olsun;

– söhbətdə xeyir varsa, xəlvətdə də salamatlıq var;

– sadiqlərin dostu xəlvətdir;

İkincisi, eşqbazlıq anlayışında riyazət, mücahidə var:

– “mücahidə” sözünün lüğəvi mənaları var: “cihad”, “savaş”, “savaşmaq”, “cəhd”, “qeyrət”, “çalışmaq”, “riyazət” (çətinlik), “pəhrizə əməl etmək”;

– “mücahidə” sözünün irfan bilgi sistemində terminoloji mənası da var: “nəfslə savaşmaq”, “nəfsə savaş elan etmək”, “qəlbi mənəvi kirlərdən təmizləmək”;

– mücahidəsi (əməyi, cəhdi, fədakarlığı) olmayanın müşahidəsi, yəni məna kəşfi də yoxdur;

– sıxıntı və məşəqqət çəkməyənin qəlbi təmizlənməz, qəlbi təmizlənməyən hüzura qovuşmaz;

– mücahidənin şüarı var: hərəkət bərəkətdir;

– irfan üç şey üzərində qurulmuşdur: zərurət olmadıqca yeməmək, yuxuya məğlub olmadıqca yatmamaq, məcbur qalmadıqca danışmamaq;

– nəfsi əziz olanın dini zəlil olar, yəni nəfsinə dəyər verən dininə dəyər verməz;

– başqasının əməyi ilə yaşayan irfan əhli olmaz;

– mücahidə və riyazət metodunun əsası var: uşağı süddən kəsən kimi nəfsi vərdişlərdən kəsmək, hər zaman nəfsin arzusunun əksinə hərəkət etmək;

– ac və yuxusuz qalmaq asan, mənəvi mikroblara bulaşmış qəlbi təmizləmək isə çətindir;

– mücadilə təşəbbüskar olmaqdır;

– rahatlıq nəfsani arzulardan xilas olmaqdır;

– nəfsin zindanındır, ondan çıxdınsa, əbədi rahatlığa qovuşacaqsan;

Üçüncüsü, eşqbazlıq anlayışında hal və məqam var:

– “hal” sözünün lüğəvi mənası dəyişmədir, hal dəyişməsə idi, hal adını almazdı, dəyişən hər şey yox olur;

– hal masivadan (Allahdan başqa hər şeydən) qəlbin əlaqəsini kəsərək özünü hər an Onun hüzurunda hiss etməkdir;

– hal qulun niyyətidir, qəlbə gələn sevinc, hüzn, rahatlıq, sıxıntı, şövq, dərd, heybət, həyəcandır;

– hallar uca Allahın vergisidir, məqam isə çalışaraq qazanılır. Hallar Onun səxavət və lütfündən gəlir, məqamlar isə cəhd və qeyrətə bağlıdır.

Məqamı olan məqamında təmkin sahibidir, hal sahibi isə halı içində hər an yüksəlişdədir (məqamda sabitlik, halda isə dəyişmə var);

– hallar şimşək kimidir, parlayar və qeyb olar;

– hallar davamlı olmasa, ard-arda gəlməsə, hal olmaz;

– hal nurları zühur edincə parlayar, zühur edən bu parıltılar güclənəndə gizli sirlər ortaya çıxar;

– məqam insanın təkrar edə-edə qazandığı, xarakter halına gətirdiyi ədəb və əxlaqdır;

– bir insanın məqamı çalışaraq ucaldığı yerdir;

– məqam riyazət (mücahidə, cəhd, çalışma) yolu ilə qazanılır;

– məqamın şərti var: bir məqamı gerçəkləşdirmədən ondan sonrakı məqama göz dikmə, belə ki, qənaət məqamını gerçəkləşdirməyənin təvəkkül məqamı, təvəkkül məqamını əldə etməyənin təslim məqamı doğru olmaz;

Dördüncüsü, eşqbazlıq anlayışında nəfs təmizliyi var:

– nəfs bir şeyin varlığı, özü, içi, zatı, həqiqəti, canı, ruhu, bədənidir;

– irfan düşüncə sistemində nəfs insan varlığının ən aşağı təbəqəsidir, elə buna görə də Nizami nəfsə “torpaq”, yəni ən aşağı olan deyir;

– nəfs cismani qəlibin içinə qoyulmuş bir varlıqdır, tərbiyə olunmamış nəfs bütün mənfi xüsusiyyətlərin qaynağıdır, ruhun ziddidir;

– tərbiyə olunmamış nəfs pisliklərin, ağıl elmin, ruh yaxşılığın, qəlb mərifət və məhəbbətin mərkəzidir;

– qəlb nəfsə meyl edərsə, onun, ruha meyil edərsə, onun özəlliklərini daşıyır;

– irfan əhli tərbiyə olunmamış nəfsin düşmən olduğunu bildirir;

– irfan əhli nəfsə qarşı mücadiləni insanın vəzifəsi sayır;

– irfan əhli nəfs deyərkən insanın mənfi xasiyyətlərini, əməllərini nəzərdə tutur;

– irfan əhli insanın mənfi xüsusiyyət və əməllərini iki yerə ayırır: insanın öz iradəsi ilə qazandığı günahlar, ilahi iradəyə zidd olan əməllər, bir də insanı pisliklərə yönəldən duyğular;

– irfan əhli deyir ki, insan tərbiyəyə möhtacdır, tərbiyə yolu ilə nəfsə nəzarət mümkündür;

– nəfsə aid olan birinci qisim hökmlər haram olan, edilməsi bəyənilməyən şeylərdir. İkinci qisim hökmlər isə qəzəb, təkəbbür, kin, həsəd, dözümsüzlük kimi insanı dəyərsizləşdirən duyğulardır;

– nəfsani arzuları tərk, onu qırmaq, istəklərinin ziddinə hərəkət etmək bir tərbiyə metodudur;

– Nizami deyir ki, dünyanın köləsi olmaq istəmirsənsə (dünyaya kölə olan axirəti qazana bilməz), nəfsinə qarşı müxalifət mövqeyində dayanacaqsan;

– nəfsə qarşı olmaq ibadətdir;

– nəfsin başını elm qılıncı ilə kəs;

– qəlbinin səmasında nəfsin ulduzları doğarsa, Allahla ünsiyyət Günəşi batar;

– ibadətin açarı düşünməkdir, doğru yolda olmağın əlaməti nəfsə müxalifətdir;

– nəfsə müxalif olmaq onun arzularını tərk etməkdir;

– nəfsin üsyanı mənfi, azmış, yoldan, nəzarətdən çıxmış duyğuların insanın varlığına hakim olmasıdır, insanın ağıl və ruhun göstərdiyi yoldan çıxmasıdır. Bu, nəfsin qudurması, qayda, ölçü, nizam tanımaması, həddini aşmasıdır;

– nəfsin afəti deyərkən ondan doğan qüsurlar, müsibət, bəla, təhlükə, zərərlər nəzərdə tutulur;

– nəfsə müxalifət Allaha, Onun əmrlərinə tabe olmaqdır, nəfsə itaət də Ona üsyandır;

– nəfsə müxalif olmaqda xeyir, müvafiq olmaqda şər var;

– tərbiyə olunmamış nəfs ədəbsizdir;

– nəfsin cilovunu əlindən buraxan həlak olar;

– tərbiyəsiz nəfs dünyanın dostudur;

– ən böyük nemət nəfs diyarından çıxmaqdır;

– insan üçün fəlakət nəfsindən razı olmaqdır;

– cilovunu nəfsin əlinə versən, səni qaranlığa aparar;

Beşincisi, eşqbazlıq anlayışında azadlıq var:

– Nizami deyir ki, nəfsinin əsarətindən qurtulan azad olar. İrfan düşüncə sistemində azadlıq:

– dünyəvi ehtiraslardan qurtulmaqdır;

– qulun (insanın) məxluqatın köləliyi altında olmamasıdır;

– maddi gücün ona təsir etməməsidir;

– maddi olanların dəyərlisi ilə dəyərsizi arasında fərq olmamasıdır;

– ancaq Allaha qul olmaqdır, Ona təslim olan azad olar, azad olanın dəyəri olar, dəyərin azad olduğun qədərdir;

– bu dünyaya kölə olmayan axirətdə dünya məsələlərindən hesaba çəkilməz;

– həqiqi hürriyyət qulluqda kamal halıdır;

– Allaha qulluqda sadiq olan başqalarına kölə olmaq boyunduruğundan qurtular;

– nəfsani arzulara sahib olan kamil mənada hürr olmaz;

– hürr və kərəm sahibi olan insan dünyadan ölümlə çıxarılmadan öncə özü dünyadan çıxar;

Altıncısı, eşqbazlıq anlayışında mərifət var:

– irfan əhli qəlb və kəşf yolu ilə əldə etdiyi bilgiyə mərifət, ağıl, dəlil, məntiqlə əldə etdiyi bilgiyə də elm deyir;

– arif mərifət əhlidir, o, kəşf yolu ilə (sezgi, vəcd, ilham) bilgi əldə edir;

– mərifətə (irfana, kəşf yolu ilə əldə edilən bilgiyə) sahib olan insanın bu özəllikləri var: o, öncə Allahı ad və sifətləri ilə tanıyır, Ona münasibətdə sadiq və səmimi olur, mənfi duyğulardan, vərdiş və xasiyyətlərdən təmizlənir, qəlbi parlaqlıq qazanır, səbir edir, qəlbi davamlı olaraq Ona yönəlir, qeyrəti, cəhdi nəticəsində Onun təvəccühünü qazanır, nəfsinə hakim olur, nəfsi ona təsir etmək imkanını itirir, o, Allahdan başqasına dəvət edən heç bir şeyə etibar etmir, ancaq Ona təslim olur, qəlbi hüzura qovuşur, nəticədə, sirləri müşahidə edir, həqiqəti öyrənir. Bu, mərifət halıdır, bu halı qazanan da arifdir;

– mərifət kəşf yolu ilə əldə edilən bilgi, bu bilgini qazanan da arifdir, vəlidir, ya da sufidir;

– mərifətin ilk addımı zühd həyatıdır, təcriddir;

– mərifətin əlamətləri var: heybət çoxalır, mərifət artdıqca Allah qorxusu da artır;

– arif olanın Ondan başqası ilə əlaqəsi, aşiq olanın şikayəti yoxdur;

– mərifətin mənbəyi Allahdır, sonu isə yoxdur;

– Onun zikri qulun qəlbini istila edəndə o, özünü unudar, nəfsani duyğular təsirini itirər;

– Onu tanıyanlar Ondan başqa hər şeydən əl üzərlər, susarlar;

– qəlbində ən çox Allah qorxusu olan Onun haqqında ən çox mərifətə sahib olan kimsədir, mərifət artdıqca qorxu da artar;

– mərifət sahibi olana bu dünya dar gələr;

– mərifət sahibi olan saf, təmiz olar, xoş bir ömür sürər, heybətli görünər, qəlbindəki məxluq qorxusu silinər, maddi şeylərə rəğbəti qalmaz;

– mərifətdə həya və itaət var;

– mərifət bir aynadır, həqiqəti göstərir;

– Allahı ən çox tanıyan kimsə ən çox heyrət edən kimsədir;

– arifin gözü ağlar, qəlbi gülər;

– arif torpaq kimidir, yaxşı insanlar da, pis insanlar da onun üzərində gəzər, arif bulud kimidir, hər şeyi kölgələndirər, arif yağış kimidir, sevdiyinə də, sevmədiyinə də su verər, arif hava kimidir, hər kəs onu tənəffüs edər;

– arif iki şeydən doymaz, ağlamaqdan və Ona həmd etməkdən;

– ariflər öz haqlarından əl çəkərək Onun haqqını icra edərlər;

– mərifətdə üç şey var: heybət, həya, ünsiyyət (zikr);

– arif düşünər ki, onun Allahdan başqa qoruyucusu yoxdur;

– hər şeyin bir cəzası var, arifin cəzası da Allahın zikrindən kəsilməsidir;

– arifin danışması çox zövq verir, ancaq susması daha faydalıdır;

– heç bir şey arifi kədərləndirməz, bulandırmaz, hər şey onunla saflaşar, durular;

– arif zahirdə xalq ilə, batində Haqq ilədir;

– mərifət Allaha təslim olan qəlbin həyatıdır, qəlbin qayəsi mərifətdir;

Yeddincisi, eşqbazlıq anlayışında zühd həyatı var:

– “zühd” sözünün lüğəvi mənası “istəksizlik”, “rəğbətsizlik”, “önəmsizlik”dir. Bu sözün bir də terminoloji mənası var: dünyaya, yəni maddi olana, mənfəətə dəyər verməmək, tamahkar, ehtiraslı, çıxarçı, eqoist olmamaq, qəlbdə dünya və mənfəət sevgisi daşımamaq, maddə və mənfəətin qəlbə soyuq gəlməsi, həris olmamaq, qənaətkar olmaq, mənəvi dəyərlərin maddi dəyərlərdən üstün olduğuna inanmaq. Ariflərə görə zühd həyatının, zahidin, zahidliyin ölçüləri bunlardır:

– zühd əhlinin sözü hikmətdir;

– haramda zühd şərt, halalda zühd fəzilətdir;

– zahid halına şükür edər;

– zahid səbirlidir;

– qənaəti sevər;

– ona ayrılan ruziyə razı olar;

– az mal ilə kifayətlənər;

– ehtiyacından artığını istəməz;

– dünyaya qarşı zahid olmaq qənaət sahibi olmaqdır. Quru çörək yemək, əba geyinmək deyildir.

– zahid dünya kirinə bulaşmaz;

– zahid əlindən çıxana üzülməz, ona verilənə də sevinməz;

– zühd dünyanı tərk etmək, sonra da kimin əlinə keçərsə, keçsin, vecinə almamaqdır;

– zahid malını, aşiq canını verər;

– zühdün əlaməti mülk olan bir şey əldən çıxanda rahat olmaqdır;

– zühd qəlbdən səbəb fikrini çıxarmaq, əlləri mal və mülkdən silkələməkdir;

– zühd nəfsin külfətsiz şəkildə dünyadan uzaqlaşmasıdır;

– zahid dünyada qəribdir;

– Allahı tanıyan arif axirətdə də qəribdir;

– zühdündə sadiq olana dünya boyun əyərək gələr;

– zühd əldə olmayan şeyin könüldə də olmamasıdır;

– zühd içi ilə dışı bir olmaqdır;

– zühd Allaha güvənməkdir;

– zühd dünya nemətlərini tərk etməkdir;

– zühd Allahla insan arasında olan bütün maneələri dəf etməkdir;

– zühd qəlbdən maddənin təsirini silməkdir;

– zühd dünyanı kiçik görmək, qəlbdəki əlamət və təsirlərini silməkdir;

– zahid nəfsini tərbiyə ilə, arif Rəbbi ilə məşğuldur;

– zühd əlin mülk sahibi olmaqdan, qəlbin isə mülk sahibi olmaq üçün araşdırma aparmaqdan boş olmasıdır;

– zühd Allahdan başqa hər şeyə arxa çevirməkdir;

– bu üç özəlliyə sahib olmayan əsla zühdün həqiqətini anlamaz: ancaq Allahın rizasını qazanmaq üçün çalışmaq, tamahsız söz (mənfəət güdmədən danışmaq), baş olmaq arzusundan imtina etmək (vəzifə sahibi olmaqdan imtina etmək);

– zühd başqa şeydə deyil, sadəcə halalda olur, dünyada halal yoxdur, yəni azdır, bu halda, zühd də yoxdur, nadirdir, az tapılan bir şeydir;

– şübhə etmə ki, Allah zahidə istədiyindən çox, dünyanı sevənə istədiyindən az, ikisi arasında olana isə istədiyi qədər verər;

– zahid Allah qorxusundan, cəhənnəm əzabından, arif isə Allah sevgisindən, ilahi nemətlərdən danışar;

– zühd dünyaya qarşı zahid olmaq, dünyanı sevənləri qınamaqdır;

– zühd dünyada olan şeyi dünyada olan kimsələrə tərk etməkdir;

– zahidlər ehtiyacları olmadığı zaman ehsan edərlər, fütüvvət əhli (arif, aşiq) isə ehtiyacı olduğu zaman verər;

– dünyaya qarşı zahid, ruhən comərd olmaq, xalqa qarşı səmimi davranmaq, ona nəsihət etmək gözəl əxlaqın əlamətləridir;

– zühd bir mələkdir, pisliklərdən təmizlənməyən qəlbdə oturmaz;

– bir kimsə insanlara zühd haqqında danışar, sonra da onların malına rəğbət edərsə, Allah o kimsənin qəlbindən axirət sevgisini silər;

– qul dünyada zahid oldumu, Allah ona bir mələk göndərər, bu mələk o qulun qəlbinə hikmət fidanı əkər;

– zühdün üç növü var, birincisi, haramı tərk etmək, bu avamın zühdüdür. İkincisi, halalın ehtiyac olmayan hissəsini tərk etmək, bu, seçilmişin zühdüdür. Üçüncüsü, Allah ilə ünsiyyətdə olmağa mane olan hər şeyi tərk etmək, bu da ariflərin zühdüdür;

– dünya bir bəzənmiş gəlin kimidir, ona rəğbət edənlər saçını daramaq və bəzəməklə məşğuldurlar. Zahid bu gəlinin üzünü kömürlə qaraldar, saçlarını yolar, paltarını yırtar. Arif isə Allahla ünsiyyətdə olduğu (özünü hər an Onun hüzurunda hiss etdiyi) üçün bu gəlinə iltifat etməz;

– zahidlər sadəcə özlərini düşünərək dünyanı tərk edərlər, onlar əbədi nemət üçün fani neməti tərk edən kimsələrdir;

– zahid özünü, arif isə Rəbbini düşünür;

– zahid nəfsindən öncə kisəsini əridər, pulunu xərcləyər, yalançı zahid isə kisəsindən əvvəl özünü əridər;

– Allah şərin hamısını bir evə doldurdu, dünya sevgisini də bu evə açar etdi. Xeyirin hamısını başqa bir evə doldurdu, zühdü də bu evə açar etdi;
Səkkizincisi, eşqbazlıq anlayışında səbir var:

– səbir et, O, səbir edənlərlə bərabərdir;

– səbir hadisənin sarsıntı yaratdığı ilk anda göstərilən dözümdür;

– səbir acını hiss etdiyin ilk anda olur;

– səbir üzünü turşutmadan acını qudum-qudum içməkdir;

– vücuda görə baş nə isə, imana görə də səbir odur;

– səbir uca Allahın buyruqlarına qarşı olan davranışlardan uzaqlaşmaq, müsibətin acılarını içərkən sakitliyi qorumaq, yoxsul olduğun zaman da zəngin görünməkdir;

– səbir müsibətlər içində olarkən ədəbə riayət etməkdir;

– səbir şikayət etməməkdir;

– səbir dirənişdir;

– səbirli adam nəfsinin hücumlarına müqavimət göstərəndir;

– mükafatların ən gözəli səbirə veriləcək;

– səbir uca Allahın buyruqlarını yerinə yetirməkdir;

– səbir şikayəti, sızlamağı tərk etməkdir;

– səbir uca Allahdan yardım istəməkdir;

– səbir dərman kimi istifadə edilən dadı acı bir ağacın adıdır;

– səbir edənlər üç yerə ayrılır: səbir etmək üçün sıxıntı çəkənlər, sıxıntısız səbir edənlər, bir də səbri təbiət halına gətirənlər;

– səbir ayağı sürüşməyən minikdir;

– səbir nemətlə möhnət arasında fərq görməməkdir;

– Allah üçün səbir məşəqqətdir, Onun ilə səbir Ondan bir yardımdır, Onda səbir bəladır, Onunla səbir vəfadır, Ondan uzaqda qalmağa səbir cəfadır;

– sıxıntı halında səbir qurtuluş əlamətidir;

– arayış halında səbir zəfər əlamətidir;

– səbir o qədər səbir etdi ki, səbir səbirdən yardım istədi və aşiq: “Ey səbir, səbir et”, – deyə fəryad etdi (səbrin də səbri var);

– müsibət bir buluddur, bir az sonra açılar, bu səbirlinin anlayışıdır;

– səbir susmağı bacarmaqdır;

Doqquzuncusu, eşqbazlıq anlayışında az yemək var:

– az yemək irfan əhlinin vəsfidir;

– az yemək nəfsə qarşı mücadilə metodunun önəmli bir maddəsidir;

– aclıq (az yemək) bazarda satılan bir şey olsa idi, bazara gedən axirət taliblərinin ondan başqa bir şey satın almaları caiz olmazdı;

– günah və cəhalət toxluğun, elm və hikmət aclığın içindədir;

– aclıq müridlər üçün riyazət, tövbə edənlər üçün təcrübə, zahidlər üçün siyasət, ariflər üçün ikramdır;

– dünyanın açarı toxluq, axirətin açarı aclıqdır;

– aclıq nur, toxluq atəşdir;

– iştah oduna bənzəyər, ondan atəş meydana gələr, bu atəş sahibini yandırmadan sönməz;

– şeytan dünyəvi arzularını məğlub edən insanın kölgəsindən qorxar;

Onuncusu, eşqbazlıq anlayışında susmaq var:

– susmağın (az danışmaq) dörd növü var: qəlbin, ruhun, dilin, sirrin sükutu;

– sükut səlamətdir;

– yerində susmaq mömin insanların sifətidir;

– yerində danışmaq da gözəl xüsusiyyətlərdən biridir;

– haqq çeynənirkən susan dilsiz şeytandır;

– yalandan, qeybətdən qorunmaq üçün susan qul ilə, ilahi heybətin təsiri altında olduğu üçün susan bir qul arasında böyük fərq var;

– yerində söylənən söz igidin yaraşığıdır;

– söz var ki, ölümə səbəb olur;

– arifin qəlbi sükut edər, Allahın hökmünə razı olar, o, hər an riza halındadır;

– danışmaq xoşuna gəlirsə sus, susmaq xoşuna gəlirsə, danış;

– nəfsini xəlvətə sıx bağlamayanın sükutu sağlam deyil, nəfsini sükuta sıx bağlamayanın tövbəsi də sağlam olmaz;

– bir kimsənin vətəni (qəlb və dillə susma məqamı) sükut olmazsa, o, sussa da, susmuş sayılmaz (sükut sadəcə dilə xas deyil, qəlbin və bütün orqanların da sükutu var);

On birincisi, eşqbazlıq anlayışında qənaət var:

– qənaət riza və məmnunluqdur, yemə, içmə, geymə kimi ehtiyacları zəruri həddə tutmaqdır, tamahkar, ehtiraslı olmamaqdır, əldə olanla razılaşıb

başqalarının haqqına, malına göz dikməməkdir, israfdan qaçmaqdır;

– çalış, halalından qazan, ehtiyacın qədər istifadə et, yerdə qalanını möhtaclara ver;

– qənaət bitməz-tükənməz bir xəzinədir;

– qənaətkar ol ki, nemətə şükür edəsən, onun qiymətini biləsən;

– qənaət soltandır, o, ancaq möminin qəlbində özünə yer seçər;

– qənaət rizanın ilk mərhələsidir;

– qənaət istənilən, sevilən şeylər olmayanda da hüzur içində qalmaqdır;

– qənaət bu dünyanı idarə etməkdir, onun səni idarə etməsinə imkan verməməkdir;

– qənaət sərvəti idarə etməkdir, onun səni idarə etməsinə izin verməməkdir;

– qənaət neməti əmanət bilməkdir;

– qənaət əldə olmayana istəkli olmamaq, əldə olana da ehtiyac duymamaqdır;

– qənaət insanın qismətinə düşən ruziyə razı olmaqdır;

– zənginlik və izzət yola çıxaraq bir dost axtarmış, qənaətlə rastlaşmış, onun yanında qərar tutmuşlar;

– qənaət də ruzidir;

– kimin qənaəti güclü olsa, hər növ şorba ona xoş gələr;

– ən çox qənaətkar olan xalqa ən çox yardım edəndir;

– qənaətkar başqasına yük olmayandır;

– ac olsa da, qənaətkar zəngindir;

– Allah beş şeyi beş yerə qoymuşdur, izzəti itaətə, zilləti günaha, heybəti gecə namazına, hikməti boş qarına, zənginliyi qənaətə yerləşdirmişdir;

– düşmənindən qisasla intiqamını aldığın kimi, tamahından da qənaətlə intiqam al;

– qənaətkar çox çalışmaqdan qurtular, istirahət edər, hər kəsdən üstün olar;

– tamahını sataraq pulu ilə qənaət satın alan izzət və insafla zəfərə qovuşar;

– gözü xalqın əlində olanın dərdi bitməz;

– şahin səmada uçarkən dəyərlidir, ovçu onu görməz, silahı ona çatmaz. Şahin tələyə qoyulmuş leş parçasına tamah etdimi, səmadan enər, tələyə düşər;

– qənaətkar olmaq uca məqamdır;

– bütün dünyəvi səbəb və vasitələri (mal və sərvət arzusunu) topladım, onları qənaət ipi ilə bağladım, sədaqət mancanağına qoydum, ümidsizlik dənizinə atdım və istirahət etdim;

– Nizami “Sirlər xəzinəsi” məsnəvisindəki “Çevik olmaq haqqında” adlı məqaləni qənaət anlayışını izah etmək üçün yazmışdır;
On ikincisi, eşqbazlıq anlayışında riza var:

– riza ilahi ölçüləri qəbul etmək, ilahi iradəyə təslimiyyətdir;

– riza könlünü Allaha bağlamaqdır;

– təvəkkülün son mərtəbəsidir;

– ilahi təqdirə razı olmaqdır;

– rizanın iki növü var: Allahın qulundan razı olması, qulun Ondan razı olması;

– sən Ondan razı ol ki, O da səndən razı olsun;

– riza qulun (insanın) çalışaraq əldə etdiyi məqamdır;

– riza ilahi feyzdir;

– riza ilə bağlı ortaq yol budur: o, ilk mərhələdə qulun əməyi ilə qazandığı məqamdır, sonda isə bir haldır;

– riza Allahın hökmünə etiraz etməməkdir;

– riza məqamını qazananların qəlbi hüzura qovuşar;

– riza Allahın ən böyük qapısı, dünyanın cənnətidir;

– insan nəfsani arzularından qurtulsa, Rəbbindən razı olar;

– riza məqamını qazanmaq istəyənlər Allahın razı olduğu işləri yerinə yetirsinlər;

– riza Onun lütfü də, qəhri də xoşdur deyə bilməkdir;

– qəlbində dünyanın dəyəri olan riza məqamına qovuşmaz;
– riza müsibətlər hökmünü icra edərkən qəlbin şükür içində olmasıdır;

– Nizaminin mesajı var: axirət səadətini könül zənginliyi ilə qazanmaq olar, riza könül zənginliyidir;

On üçüncüsü, eşqbazlıq anlayışında fakr var:

– fakr sözünün lüğəvi mənası “ehtiyac”, “yoxsulluq”, “məhrumiyyət”, “yoxluq”dur;

– fakrın iki mənası var: insanın hər baxımdan özünü Allaha möhtac bilməsi, bu mənada malı çox olanlar da yoxsuldurlar, bir də sərvəti könlünə bağlamamaq;

– fakrın ziddi zənginlikdir, onun da iki mənası var: könül zənginliyi, doğru bir inanca sahib olmaq, bir də mal-dövlət zənginliyi;

– irfan əhli deyir ki, könül zənginliyi mal zənginliyindən üstündür;

– fakr övliyanın şüarı, saf insanların zinətidir;

– fakr qulun Allahdan başqa bir şeyə razı olmamasıdır;

– fakr elə bir nemətdir ki, qulu riza dərəcəsinə qovuşdurar;

– dünyanı ver, fakrı al;

 

– fakr təslimiyyətdir;

– yoxsulluq yoxsulluqdan qorxmaqdır;

– zənginlik Allaha güvənməkdir;

– ehtiyacın qədər ruziyə sahib ol, harama bulaşma;

– fakr əldə bir şey olmadığı zaman şükür, səbir etmək, olduğu zaman da paylaşmaqdır;

– fakr təvazökarlıqdır;

– fakr mülkün gerçək sahibinin Allah olduğunu bilməkdir;

– fakr almaqdan çox, verməyi arzu etməkdir;

– fakrın əlaməti dünyaya meyl etməməkdir;

– fakr Allahdan başqa kimsəyə möhtac olmama halıdır;

– fakr sərvətə kölə olmamaqdır;

On dördüncüsü, eşqbazlıq anlayışında vəfa, sədaqət var:

– “vəfa” sözünün sinonimi “sidq”, “sədaqət”dir;

– vəfa doğru olmaq, doğruluqdur, yalanın ziddidir;

– vəfa xəbərin baş verən hadisəyə uyğun olmasıdır;

– vəfa əhdə bağlılıq, verilən sözü tutmaqdır;

– vəfa insanın fitrətinə sədaqətidir;

– vəfa Allahın buyruqlarına təslimiyyət, onları sevə-sevə yerinə yetirməkdir;

– vəfanın termin mənası olanı olduğu kimi anlamaq, anlatmaqdır;

– vəfa dildə (sözdə), qəlbdə, əməldə olur;

– vəfa haqq olana təslimiyyətdir;

– vəfa həqiqətə sədaqətdir;

– sadiq və sadiqlərlə birgə olmaq ilahi əmrdir: “Ey iman edənlər, Allahdan qorxun, sadiqlərlə birgə olun”;

– kim əhdinə sadiqdirsə, ona nemət verilmişdir;

– qul (insan) davamlı olaraq doğru danışar, doğrunu (sidq) axtararsa, Allah onu sadiqlərin sırasına, yalan danışar, yalanı axtararsa, yalançıların sırasına yazar;

– bütün işlərin dirəyi, başı sədaqətdir, hər iş onunla tamamlanar, nizama düşər;

– kim Allahın rizasını qazanmaq istəyirsə, dörd əllə sədaqətə sarılsın;

– sadiq qəlbində olanı vəsf etmək istəsə, dili aciz qalar, gücü çatmaz;

– sidq həlak olacağını bilə-bilə həqiqəti söyləməkdir;

 

– sidq sözün əmələ uyğun olmasıdır;

– sidq haram olan şeylərdən uzaq durmaqdır;

– sidq Allahın əhdinə vəfa etməkdir;

– nəfsinə kölə olan sidqin ətrindən məhrum qalar;

– sadiq ölümü rahat qarşılayan kimsədir;

– sidq tövhidə sədaqətdir;

– sadiq olanı ya fərzləri, ya da nafilələri yerinə yetirərkən görərsən, onun başqa halı yoxdur;

– sidqin həqiqəti budur: yalandan başqa bir şeyin səni qurtarmayacağını bildiyin halda, doğru söyləməkdir;

– sadiq olanda bu üç xüsusiyyət var: şirin dil, heybətli görünüş, nurani üz;

– içi sədaqət və ixlasla dolu olanın çölü də bu hala uyğun olar;

– sidq Allahın qılıncıdır, hansı şeyin üzərinə qoysa, onu kəsər, yəni doğruluğun açmadığı qapı yoxdur;

– sadiqlərin xəyanəti nəfsləri ilə danışmalarıdır;

– sadiq bütün vaxtını sidqə ayırmışdır, vəsvəsəyə zamanı yoxdur;

– bir gecəni Allaha sadiq olaraq yaşamaq Onun yolunda qılıncla cihad etməkdən daha üstündür;

– sidq xalqa olduğun kimi görünmək, ya da göründüyün kimi olmaqdır;

– sadiqlərin əlamətləri var: xalqın gözündə etibarını itirsə, bunu vecinə almaz, batmanlar ağırlığında gözəl əməlləri olsa, xalqın bunu bilməsini istəməz, pis əməlini xalqın bilməsindən rahatsız olmaz (olsa, bu xalqın gözündə etibar qazanmaq istəməsinin dəlili olar);

– sidq davamlı fərzdir, sadiq hər an sədaqətini qoruyandır;

– sadiq olanın könlü həqiqətə açıq olar;

– sadiq doğru sözün zərər verəcəyi zaman doğru sözdən ayrılmayandır;

– sadiq yalan sözün fayda verəcəyini gördüyü zaman yalan danışmayandır;

– hər şeyin bir dəyəri var, yalançının doğru danışmasının heç bir dəyəri yoxdur;

– yalançının (vəfasızın) əlaməti çox and içməsidir;

– sadiq tacir yoxsulluq üzü görməz;

– Nizami “Sirlər xəzinəsi” məsnəvisindəki “Qəflətin məzəmməti haqqında” adlı məqaləni, “Zülmkar padşah və düzdanışan kişinin hekayəsi”ni

düzlük, sədaqət, vəfa anlayışlarını şərh etmək üçün yazmışdır;

 

OTUZUNCU BEYTİN ŞƏRHİ: EŞQİN QAPISINI DÖYƏRDİ

Bir nəfəs də olsun aşiqlikdən kənar qalmırdı,
(Daima) eşqin qapısını döyərdi, necə də döyməsin?! 

Nizami bu ölçüləri qoyur: aşiqlik, ariflik şahlıqdan üstündür, qəlbinə, nəfsinə hakim olan dünyaya hakim olar, hakimiyyət ilahi nemətdir, hər nemət kimi ikiyönlüdür, xeyrə də, şərə də vəsilə ola bilər, bu nemətin afəti də var, cazibəsi, insanı yoldan çıxarmaq imkanı çox böyükdür, hakimiyyətin afətindən qorunmağın yolu şahın arif, aşiq olması, Allahı tanıması, Ona iman etməsidir, şahın arif, aşiq olmasının əlaməti ölkədə ədaləti, mərhəməti təmin etməsi, hakimiyyətə insana xidmət vasitəsi kimi baxmasıdır, hakimiyyət nemətinin şükrü hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmətdir.

Nizami deyir ki, Bəhram irfan məktəbinin tələbəsidir, bu, bitməyən, davamlı tələbəlikdir, o, aşiqliyi, arifliyi şahlıqdan üstün tuturdu, inanırdı ki, şahın davamlı nəfs tərbiyəsinə ehtiyacı var. Şair bu ana ölçünü öncəki beytdə zaman üzərindən verdi, dedi ki, insan hansı işə zaman ayırırsa, o işi sevir, Bəhram da həftənin bircə gününü dövlət işlərinə, altı gününü isə aşiqliyə, arifliyə ayırırdı, onun ədalətli / mərhəmətli olmasının səbəbi aşiqliyi, arifliyidir.

Nizami bu beytdə Bəhram üçün ariflik, aşiqlik şahlıqdan üstün idi ölçüsünün ifadəsi üçün yeni vasitələr seçir:

– “nəfəs” sözünə yer verir, qəlibə bir, bircə, tək bircə nəfəs anlamı yükləyir. Nəfəs irfan düşüncə nizamının önəmli anlayışlarından biridir. Nəfəsin irfani mənaları bunlardır: qeybdən gələn incə (lətif) hallar, bu halların qəlbi fərəhləndirməsinə – diriltməsinə nəfəs deyilir, nəfəs sahibi (o halı yaşayan) hal sahibindən daha incə, daha safdır, nəfəs sahibi üçün hər an çox dəyərlidir, nəfəs sahibi olmaq irfani inkişafın son mərhələsidir, ucalığın son zirvəsidir, onlar sirri (mənanı) kəşf edirlər, aşiqlər, ariflər deyirlər ki, ibadətlərin ən fəzilətlisi Allahı unutmadan alınıb verilən nəfəsləri saymaqdır, nəfəs dirilik əlamətidir, ancaq hər nəfəs sahibi mənəvi diri deyil, hər nəfəsdə Allahı xatırlayan diridir. Mərifət və tövhid şüuru olmadan alınıb verilən nəfəs insanın ancaq bioloji ehtiyacını təmin edər, bu halda, insanla heyvanın, nəfəs alan hər varlığın fərqi olmaz. Arif, aşiq üçün nəfəs (Allah şüuru ilə yaşamaq) şərtdir, onun nəfəs halı olmasa, məna kəşfi də olmaz, kəşf yoxdursa, inkişaf, dəyər də yoxdur. Elə buna görə də aşiq, arif rahat olmaz, nəfəssiz (mənəvi dirilik halı) yaşamaz (Bəktaşilərdə nəfəs heca vəznində yazılmış şeir növüdür, ilahidir, onlar nəfəsə ayə – işarə, mənəvi dirilik əlaməti də deyirlər);

– şair deyir ki, Bəhram arif, aşiqdir, o, bircə nəfəs də olsa, aşiqlikdən (mərifət – Allahı tanıma, Onunla davamlı ünsiyyət halı) uzaq qalmırdı;

– Nizami Bəhramla aşiqlik halının qırılmaz bağlılığını, davamlığını ifadə etmək üçün ən uyğun ifadə biçimini seçmişdir: “borun nəzədi”, “borun” sözünün bu mənaları var: “xaric”, “çöl”, “bayır”, “zahir”, “görünüş”, “zahiri hissə”. Nizami bu sözü “nəzədi” inkar feili ilə bağlayır, “borun nəzədi”, “kənara çıxmadı”, yəni aşiqlik nəfəs halıdır – davamlı ünsiyyətdir, Bəhram o halın içinə girirdi, bircə nəfəs də, ən qısa zaman dilimi də o haldan çıxmırdı, onun hüzur halı bu idi, hakimiyyət insana ləzzət, fərəh, coşqu, rahatlıq verə bilər (verir), ancaq nəfəs halının verdiyi həzzi, hüzuru verməz, Bəhram nəfəs halı, mənəvi dirilik olmadan yaşaya bilmirdi, bu halla nəfəs alırdı;

– Nizami Bəhramın nəfəs halına ölçü, ata sözü, örnək dərəcəsi verir, bu məqsədlə feili Bəhrama deyil, ikinci şəxsin təkinə aid edir, ölçünü ümumiləşdirir, hamıya bağlayır: bircə nəfsə də olsa, aşiqlikdən kənara çıxmadın / çıxmırsan. Feil şühudi keçmiş zamandadır, qətilik, şahidlik bildirir, hökm verir: nəfəs halı, aşiqlik, ariflik halı Bəhramın halıdır, ölçü, örnək odur, aşiq, arif Bəhram kimi olar, onun kimi olun, o, bu dünyanın ən böyük maddi nemətlərindən biri olan hakimiyyəti ən böyük mənəvi nemətə – nəfəs, ariflik, aşiqlik, Allahla davmalı ünsiyyət halına qurban vermişdir, o, halı ilə demişdir ki, mənəvi olan maddi olandan böyük, qalıcı, dəyərli, üstündür. Sevginin ölçüsü fədakarlıq deyilmi? Bəhram da maddi hakimiyyəti mənəvi hakimiyyətə fəda etdi;

– Bəhram hər an eşqin qapısını döydü, Nizami bu anlayışa da ölçü dərəcəsi vermişdir: hər an eşqin qapısını döydün / döyürsən, yəni aşiqlikdə, ariflikdə davamlılıq əsasdır, vəfa, sədaqət də budur, fasilə varsa, aşiqlik yoxdur, insan bioloji varlığının davamı üçün hər an nəfəsə möhtac olduğu kimi, mənəvi diriliyi üçün də davamlı aşiqlik, ariflik, nəfəs halına möhtacdır, yəni hər an eşqin qapısını döyürsənsə, aşiqsən;

– Nizami məhz “qapı döymək” məcazını seçmişdir: bu ifadə güclü mesajlar verir: “qapını döymək” möhtaclıq, ehtiyac halıdır – sənə möhtacam, ey eşq, sənsiz yaşamaq imkanım yoxdur, balıq üçün su nədirsə, aşiq üçün də eşq / nəfəs odur, qapını aç ki, mən eşq evinə girim, yoxsa aşiqlik, ariflik halından çıxaram, həlak olaram. “Qapını döymək” sevgini ifadə edir, aşiq sevdiyinin – eşqin, qapısını döyər, qapını döymək istəyi iradə və israrı ifadə edir, aşiq sevdiyindən əl çəkməz, qapı açılanadək döyər, “qapını döymək” əməyi ifadə edir, əməyi olmayana eşq, aşiqlik, ariflik, nəfəs qapısı açılmaz, hüzur halı verilməz, sevginin göstəricisi onun yolunda verdiyin əmək qədərdir, əmək sevgilini sənin onu sevdiyinə inandırar, o da bu əməyə qarşılıq verər, qapını açar, zəhmətsiz rəhmət yoxdur. “Qapını döymək” ümiddir, ümidi olmayan qapıya getməz, “qapını döymək” cəsarətdir, cəsur olmayan aşiq, arif, nəfəs sahibi olmaz. “Qapını döymək” ifadəsi deyir ki, eşq, aşiqlik, ariflik bir evdir, qoruyucudur, insanı bütün pisliklərdən qoruyar, eşq evi aşiqin hüzura qovuşduğu tək məkandır, o evin qapısı açıq olmaz, sevgisi, iradəsi, israrı, əməyi olana açılar, belə ki, aşiqlik, ariflik çox böyük nemətdir, varlığını fəda etməyənə verilməz, qapını döy ki, açılsın, fəda ol ki, qapı sahibi sənə inansın, bil, əmin ol ki, qapını döysən, açılacaq. Qapını döymək, əmək vermək, əziyyət çəkmək səni böyütmək, içindəki xəzinəni kəşf etmək, özünü tanımaq üçündür, Allah inkişafı çətinliyə, əməyə, iradəyə bağlamışdır, O, neməti haqq edənə verər;

– şair ikinci misranı belə tamamlayır: “ona görə döydün ki”, misranı tam oxuyaq, hər an eşqin qapısını döydün, ona görə döydün ki… (tərcümədə bədii sual biçimi seçilmişdir: “necə / niyə də döyməsin?”), yəni aşiqin, arifin eşqin qapısını döyməkdən başqa yolu yoxdur, bu ifadə biçimi bütün istisnaları sıradan çıxarır, heç bir ehtimala haqq tanımır, deyir ki, aşiqin, arifin gedəcəyi tək bir qapı var, o da eşqin qapısıdır (açıqlaması sıradakı beytdədir). Nizami bu cümləyə də ölçü dərəcəsi vermiş, rədif olan feili Bəhrama deyil, hamıya aid etmişdir, yəni kim eşqin qapısından başqa bir qapı tanımırsa, o, aşiqdir, hər qapıya gedəndən aşiq olmaz, hamını sevən heç kimi sevməz, hər qıza aşiq olan heç bir qıza aşiq deyil;

– beytin rədifi var: “nə zədi” (beytdə “zədən”, “döymək”, “vurmaq” feili üç dəfə işlədilmişdir, ikisi inkarda, biri təsdiqdədir), bu feillər bütün istisnaları sıradan çıxarır, bir yoldan başqa bütün yolları bağlayır: aşiq, arif aşiqlik halından çıxmaz, onun bir halı var, o da aşiqlik halıdır, o, bir halda hüzurlu olur – aşiq olanda, aşiq, arif ancaq və ancaq eşqin qapısını döyər, aşiqin, arifin eşqin qapısını döyməkdən başqa çarəsi yoxdur, o, tək evi olan eşq evinə girməyə məhkumdur, yoxsa mənəvi dirilik halını itirər;

 

OTUZ BİRİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: CANI DA YOXDUR

Aşiqlik nişanəsi olmayan bir kəs varmı?
Eşqi olmayan kəsin canı da yoxdur. 

Bu, öncəki beytin davamı, açıqlamasıdır. Nizami Bəhramı irfan əhli, aşiq, arif kimi tanıtdı, onun aşiqliyi şahlıqdan üstün tutduğunu bədii vasitələrlə izah etdi, dedi ki, o, bir nəfəs (an) da olsa, aşiqlik halından çıxmırdı, hər an eşqin qapısını döyürdü… Niyə? Beyt məhz (bax) bu sualın cavabını verir. Şair aşiqliyin, arifliyin önəmini, dəyərini, üstünlüyünü yeni bədii vasitələrə yükləyir:

– imkansızlığı ifadə edir, aşiqlikdən başqa yol görmür, deyir ki, halların ən gözəli (dəyərlisi) aşiqlik halıdır, bu halı yaşamayan mənəvi ölüdür;

– bədii sual seçir, “kist ke” deyir, o, kimdir ki, elə birisi varmı, ola bilərmi, bu, mümkündürmü ki, aşiqlik(dən) nişanəsi olmayan insan olsun?;

– yəni mənəvi dirilik istəyənin aşiq, arif olması, aşiqlik halı yaşaması qaçılmazdır, mütləqdir, aşiqlik yoxdursa, mənəvi dirilik də yoxdur;

– Nizami “aşiqlik nişanəsi” deyir, burada “nişan” sözü əlamət, hal mənasını daşıyır, yəni aşiq, arif olan vəfasız dünya mülkünə deyil, sadiq eşq mülkünə arxalanar, vaxtını aşiqliyə ayırar, bir an da olsun, aşiqlik halından çıxmaz (insanlarla ünsiyyətdə olanda da qəlbi Haqla olar), hər an ancaq eşqin qapısını döyər, aşiqlik sözlə olmaz, onun nişanları var;

– şair aşiqlik nişanı olmayan kəs yoxdur, ola bilməz deyir, beytin ikinci misrasında bunun səbəbini açıqlayır, aşiqliklə, arifliklə mənəvi dirilik, nəfəs halı arasında bağ qurur;

– “hər ke” qəlibini seçir (“hər kim”), istisnaya yer qoymur, yenə ola bilməz deyir, hər kimin ki eşqi (aşiqlik halı) yoxdur, hər kim ki aşiq deyil, onun canı da yoxdur;

– misrada imkansızlığı vurğulayan söz “can”dır. “Can” sözü irfani anlayışlarından biridir, bu mənaları var: can da nəfəs kimi dirilik əlamətidir, can, ruh, həyat sözləri bir-birinin yerində işlənmişdir, “həyat” sözü Allahın əl-Hayy adı ilə eyni kökdəndir, O, əl-Hayy olan Allahdır, mütləq diridir, əbədi həyat sahibidir, hər canlıya həyat verəndir, ruh da dirilik əlamətidir, ruh bədəndən çıxanda insan ölür. Əslində, iddia edildiyi kimi insan ikili (bədən, ruh) varlıq deyil, üçlü varlıqdır: bədən-can-ruh. Bədən və can heyvanda da var, o da diridir, ancaq insanda ruh da var, ona ruh üflənəndə ağıl, iradə, vicdan verilmiş olur, bu üç nemət də insanı başqa varlıqlardan seçir. Şair “can” sözünə dirilik səbəbi olan ruh mənası yükləmişdir. Can/ruh bədəndə olanda həyat (dirilik) davam edir… Nizami “can” deyir, bioloji deyil, mənəvi diriliyi nəzərdə tutur, mənəvi diriliyi (dəyərli, anlamlı, ilahi təyinatına uyğun olmağı) aşiqliyə, arifliyə bağlayır, eşqi olmayanın canı – mənəvi diriliyi də yoxdur, olmaz, bu, imkansızdır ölçüsünü qoyur, mənəvi diriliyin (Allahın razı qaldığı insan olmağın) tək bir şərti var, o da aşiqlikdir deyir. Bəhram mənəvi diridir, belə ki, arif, aşiqdir, bunun nişanı (əlaməti) də aşiqliyi şahlıqdan üstün tutması, hakimiyyətə mülkiyyət deyil, əmanət kimi baxması, onu imtahan vasitəsi sayması, insana xidmət imkanına çevirməsi, ölkədə ədalət və mərhəməti təmin etməsidir, o, aşiq olmasa idi, bunları etməz, hakimiyyətin afətindən qorunmazdı;
– beytin rədifi var, “nist” (“yoxdur”) sözüdür, imkansızlığı bildirir, bircə yol qoyur, deyir ki, mənəvi diriliyin bir şərti var, o da aşiqlik, ariflikdir, aşiq, arif olmayan canlı olar, ancaq insan olmaz, aşiqlik nişanı, halı olmayan insan (insanlıq, mənəvi dirilik) yoxdur, eşqi olmayanın / aşiq, arif olmayanın dəyəri (canı, mənəvi diriliyi) də yoxdur;

 

OTUZ İKİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ:
AŞİQLƏR MUNİSLƏRİ OLDULAR

Onun varlığı eşq sikkəsi oldu,
Aşiqlər onun ən yaxın munisləri oldular. 

Nizami Bəhramın aşiqliyini, arifliyini, irfan əhli olduğunu, bu kimliyi hər şeydən, o sıradan şahlıqdan çox sevdiyini ifadə edir: onun dayağı vəfasız dünya mülkü deyil, sadiq eşq mülküdür, həftənin bircə gününü şahlığa, altı gününü aşiqliyə, arifliyə ayırır, bir nəfəs olsun belə aşiqlik halından çıxmır, deyir ki, mənəvi dirilik aşiqliklə mümkündür, aşiqlik Bəhramı hakimiyyətin bəlasından qoruyur, ariflik onu ədalətə, mərhəmətə, xalqa xidmətə bağlayır, o, ancaq eşq qapısını döyür, bilir ki, aşiq olmayan mənəvi ölüdür…

Şair bu beytdə aşiqliyin, arifliyin, irfan əhli olmağın dəyərini, önəm və üstünlüyünü, Bəhramın bu dəyərlərlə iç-içə olduğunu ifadə etmək üçün ölçü qoyur: Bəhramın varlığı aşiqliklə, arifliklə eyniləşmiş, irfan xəmiri ilə yoğrulmuşdur, onları bir-birindən ayırmaq imkansız olmuşdur. Nizami bu ölçünün ifadəsi üçün yeni bədii vasitələr seçir:

– “eşq sikkəsi” deyir, “sikkə” pulun (qızıl, gümüş) üzərinə vurulan damğadır, məcazi olaraq pulu ifadə edir, yəni sikkə elə pul anlamını daşıyır. “Eşq sikkəsi” bir məcazdır, bu mesajları var: sikkə pulun tanınma nişanıdır, eşq də Bəhramın tanınma əlamətidir, sikkə pula necə basılırsa (içinə doldurulur, canına yeridilirsə), eşq də Bəhramın mayasına yerləşmişdir, sikkə olmasa, pulun dəyəri bilinməz, eşq olmasa, Bəhramın dəyəri olmaz, sikkə pulun ayarını göstərir, eşq də Bəhramın ayarıdır, sikkəsiz pul olmaz, saxta sayılar, eşqsiz insan olmaz, Ona mənəvi ölü deyilər…;

–  Nizami “şod” (“oldu”) deyir, məhz “olmaq” feilini seçir, yəni sikkəni pulun üzərinə basmaq üçün ciddi əməyə ehtiyac var, bu, ustaların işidir, Bəhram da eşq sikkəsini varlığına yerləşdirmək üçün çox çalışdı, ariflərin əlində yetişdi, sikkə ustaları öncə pulu, sonra sikkəni hazırlayır, sonra da sikkəni pula basırlar, aşiqlik də uzun, çətin işdir, zərgər əməyidir;

– sikkə köhnəlir, sürtülür, yeyilir, ustalar (dövlət adamları) pula nəzarət edirlər, ehtiyac olanda sikkəni dəyişirlər, aşiqlik də davamlı nəzarət, iş, əmək tələb edir, aşiq, arif qəlbini nəzarətdə saxlamalı, kirlənməsinə izin verməməlidir, elə buna görə də Bəhram həftənin altı günü eşq/irfan məclisində olur, təmizlənir, artır, inkişaf edir;

– sikkənin saxtası da olur, onu seçmək usta işidir, saxta sikkə haram qazanca yol açır, ölkənin iqtisadi imkanlarını azaldır, saxta aşiqlər də insanların əxlaqını pozur, xurafələrlə ağlını öldürür, onları sürüləşdirir, istismar edir. Elə buna görə də aşiq, arif səviyyəli irfan məktəbində yetişməli, ustalardan eşq, aşiq, arif sikkəsi almalıdır;

– Nizami deyir ki, Bəhramın varlığı eşq sikkəsi oldu, misrada “xolase” sözü var, “nəticə”, “öz”, “özət”, “mahiyyət”, “varlıq”, “can”, “maya” anlamlarını daşıyır, bu damğa / əlamət Bəhramın üzərində deyil, mayasındadır, onda eşqdən başqa bir şey yoxdur, Bəhram demək eşq, aşiq, arif deməkdir, varlığı eşqə qarışmış, yox olmuşdur, eşqə təslimiyyəti o dərəcədədir ki, eşqlə Bəhramı ayırmaq, seçmək imkansızdır. Elə aşiqliyin, arifliyin ölçüsü də budur. Bu, Nizaminin halıdır, onun məna kəşfinin səbəbi də bu təslimiyyətdir, ölçü budur: ver ki, alasan, təslim ol ki, kəşf edəsən, aşiq, arif ol ki, məna qapıları açılsın, dəyərin təslim olduğun qədərdir, azadlığın ölçüsü təslimiyyətdir;

– aşiqlik, ariflik, mənəvi dirilik, nəfəs halını qorumağa ehtiyac var, yəni aşiq, arif olmaqla iş bitmir, bu halın davamlılığı şərtdir. Nizami Bəhram üzərindən bunun da yolunu göstərir: “aşiqlər” sözünü seçir, çoxluğu ifadə edir, “munis” (çox yaxın, dost, can dostu) sözünü də cəmləyir, “munislər”, sonra “xas”, yəni özəl, seçilmiş anlamı daşıyan qəlibə yer verir: aşiqlər Bəhramın xas, özəl, seçilmiş can dostları, sirdaşları, hal yoldaşları oldular. Mesaj budur: aşiqlik, ariflik halının qorunması aşiq, arif dostların arasında olmaqdır, balıq üçün su nədirsə, aşiq üçün də can, hal dostları odur;
– Nizaminin ölçüləri budur: hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatını gerçəkləşdirmək istəyən dövlət başçısı arif, aşiq, irfan əhli olmalıdır, yalnız o, bu hərəkatı gerçəkləşdirə bilər, yalnız o, hakimiyyətin bəlasından qorunar, bu böyük halın və hərəkatın qorunması, hədəfinə qovuşması üçün aşiqliyə, arifliyə, ədalətə, mərhəmətə, insana xidmətə inanmış, canını bu dəyərlər uğrunda fəda etmiş aşiq, arif dostlara ehtiyac var. Misrada “aşiq” və “munis” sözlərinin cəmdə işlənməsi deyir ki, haqq, ədalət, mərhəmət, insana xidmət hərəkatı ancaq və ancaq eyni ideala inanmış, sadiq can dostları ilə gerçəkləşə bilər, bu fərdi deyil, kollektiv əməkdir, belə ki, çox çətin, çox şərəfli, sıxıntılarla dolu yoldur. Əlindən tutacağın, arxanı söykəyəcəyin, imanından əmin olacağın, arif, aşiq, haqqa təslim olmuş dostların yoxdursa, bu yola çıxma, arif, aşiq olsan da, dostların olmasa, bu halı qoruya bilməzsən, ədalət, mərhəmət, insana xidmət deyə bilərsən, ancaq can dostların yoxdursa, bu hərəkat uğur qazanmaz;

– Nizami sınır qoyur, “xas” sözü bu sınırı ifadə edir: Bəhramın dostları ancaq və ancaq aşiqlər idi, başqa birisini yaxına buraxmırdı. Belə ki, bir çürük almanın bir ton sağlam almanı çürüdəcəyini, bir mikrobun bir sağlam bədəni sıradan çıxaracağını bilirdi, aşiqi, aşiqlik halını aşiqlər qoruyar, ədaləti bu dəyərə inananlar sevər, onun yolunda canını verər;

– Nizami Bəhramın dostları ilə yaxınlığının dərəcəsini ifadə etmək üç vasitə seçib: “aşiqlər” – halı eyni olanlar, “munislər”, “munis” sıradan bir yaxınlıq deyil, dostluğun ən uca zirvəsidir, munis elə bir dostdur ki, ürəyini sənə vermişdir, sən olmuşdur, bir də “xas” sözü var, “xas” ancaq Bəhrama aid olan anlamını daşıyır, yəni onların Bəhramdan başqa dostu yox idi, bu dərəcədə vəfalı idilər;

– beytin rədifi var “u” (“o”) əvəzliyidir, Bəhramı nəzərdə tutur, Nizami Bəhram demir, “o” deyir (“onun” biçimində), mesaj yükləyir: Bəhramın varlığını eşqə qurban verdiyinin, onunla iç-içə keçdiyinin, arif, aşiq olduğunun dərəcəsini ifadə edir. Bəhramın adı, varlığı eşq dənizində yox olmuşdur, onun yeni adı var: aşiq, arif, ədalət, mərhəmət, insana xidmət;

 

OTUZ ÜÇÜNCÜ BEYTİN ŞƏRHİ: HÖKMÜ ALTINDA OLDU

Onun işləri və peşəsi göylərə ucaldı,
Bütün dünya onun hökmü altında oldu. 

“Yeddi gözəl” məsnəvəsinin “Bəhram Gurun padşahlığı” bölməsinin süjet xəttinin dördüncü mərhələsi başlayır. Birinci mərhələdə şah Bəhram təsvir olundu, ikinci mərhələdə Bəhramın hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatının nəticələri açıqlandı, üçüncü mərhələdə Bəhramın arifliyi, aşiqliyi, irfan məktəbinə bağlılığı tanıdıldı, ədalət hərəkatı ilə aşiqlik arasında bağ quruldu. Dördüncü mərhələdə də aşiqliklə, arifliklə şahlıq birləşəndə hansı nəticələri ortaya çıxarar sualına cavab verilir. Nizami yeni mərhələyə uyğun bədii vasitələr seçir:

– şahlıqla arifliyi / aşiqliyi ayrı-ayrı tanıdır, iki fərqli ad seçir: “kar” və “bari”, “kar” (“iş”) deyəndə şahlığı, “bari” deyəndə aşiqliyi nəzərdə tutur;

– “bari” sözünün bu mənası var: “yük”, bu sözə mətndəki yerinə görə “peşə”, “ixtisas”, “əsas məşğuliyyət” mənalarını da verə bilərik;

– iki fərqli ad (“iş”, “yük”/ “peşə”) arifliyin şahlıqdan üstünlüyünü ifadə etmək üçündür, şahlıq işdir, ariflik isə yükdür, əsas işdir, ağırdır, hər an Bəhramla olan yükdür, hər an yaşadığı haldır, məsuliyyətdir, işi yerinə yetirirsən bitir, aşiqlik bitmir, davamlıdır, daha önəmlidir;

– “iş”lə “yük”ün arasında “və” bağlayıcısı var, ayırır, fərqi, üstünlüyü ifadə edir;

– Bəhram arifliyi / aşiqliyi şahlığın əsasına qoydu, arif şah oldu, nəticədə, ölkədə hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatını gerçəkləşdirdi, hakimiyyətin afətindən qorundu, onun işi və yükü (şahlığı, arifliyi) göylərə ucaldı, xeyrə, barışa, hüzura, rifaha yol açdı, dəyər qazandı, dillərdə dastan oldu. Misradakı “asimana ucaldı” (asimandan da uca oldu) qəlibi arifliklə şahlığın, arif olan şahın bərəkətini, önəmini, dəyərini ifadə edir;

– ariflik / aşiqlik nəticəsində qəlbinə, ağlına, iradəsinə, nəfsinə hakim olan şah dünyaya da hakim oldu, qəlbinə hakim olan dünyaya hakim olar ölçüsü gerçəkləşdi, ariflik qəlb hakimiyyətinə, qəlb hakimiyyəti ədalətə, mərhəmətə, insana xidmətə, bu dəyərlər də dünya hakimiyyətinə yol açdı;

– Nizami əsasında ariflik, aşiqlik olan şahlığın bərəkətini göstərmək üçün məkanı, məsafəni böyüdür, sonsuzluq mesajı verir, bu məqsədlə birinci misrada “asiman”, ikinci misrada “cahan” sözünü seçir, üstəlik, “həme cəhan” (“bütün dünya”) deyir, istisnaya yer qoymur, sonra hakimiyyət anlamını daşıyan “fərman” sözünə yer verir, deyir ki, bütün dünya onun (Bəhramın) hakimiyyəti altına girdi, ariflik, aşiqlik nəticəsində hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatı bütün dünyanı əhatə etdi, yəni qəlbə hakim olmağın yolu ariflik, dünyaya hakim olmağın yolu ədalət, mərhəmət, insana xidmətdir, mesaj budur: şahlığı ariflikdən ayırma;

– beytin rədifi var, “o” əvəzliyidir (“onun” biçimində, “u ra” – onu, onun), son iki beytin rədifi “o” əvəzliyidir, Bəhramı önə çıxarır, onu seçir, üstün qılır, məhz onun işi, yükü göylərə ucaldı, bütün dünya məhz onun fərmanının altına girdi, niyə? O, arif, aşiq şah idi, şahlığın əsasına aşiqliyi qoymuşdu, ey şahlar, sizin örnəyiniz Bəhramdır, arif, aşiq olun ki, ədalətə, mərhəmətə, insana xidmətə yönələsiniz, hakimiyyətin afətindən qorunasınız, işiniz bərəkətlənsin, adınız göylərə ucalsın, insanların və Allahın rizasını qazanasınız;

 

OTUZ DÖRDÜNCÜ BEYTİN ŞƏRHİ: ŞADLIQ EDİRDİ

O, dünyanı xoşluqla sürürdü,
Ədalət göstərib şadlıq edirdi. 

Bu, aşiqlik, arifliklə şahlığı birləşdirməyin, şahlığın əsasına irfana bağlılığın qoyulmasının nəticələrini açıqlayan ikinci beytdir. Nizami Bəhramın hüzur halını ifadə edir, yeni vasitələr seçir:

– yenə “u” (“o”) deyir, şəxs əvəzliyini misranın başına yerləşdirir, hər məsələni (halı) Bəhramla bağlayır, arifliklə şahlığın kənar nəticələrini deyil, məhz Bəhramda ortaya çıxardığı halı tanıdır. Nizami arifliklə şahlığın birləşməsinin nəticələrini açıqlayarkən “o” əvəzliklərinin sayını artırır – son üç beytdə beş “o” şəxs əvəzliyi var, onlardan dördü rədif mövqeyindədir. Bunun səbəbi odur ki, şair Bəhramı örnək göstərir, şahlara deyir ki, sizin örnəyiniz aşiqliklə şahlığı birləşdirmiş Bəhramdır, zülmdən, hakimiyyətin afətindən qorunmağın, ədalətə, mərhəmətə, insana xidmətə yönəlməyin yolu / ölçüsü budur;

– Nizami Bəhramın hüzur halını ifadə etmək üçün beytin mesajını iki anlayış vasitəsi ilə vermişdir: “xorrəmi”, “dad” – hara baxsan, bu iki söz görünür;

– beytdə iki “xorrəmi”, bir “dad” sözü var, “xorrəmi” sözü bu mənaları daşıyır: “şadlıq”, “sevinc”, “yaşıllıq” (yaşıllıq da sevincin rəngidir), “dad” sözü isə ədalət mənasını yüklənmişdir. “Xorrəmi” sözünün “dad” sözündən çox olmasının səbəbi var, belə ki, beytin ana mesajı sevinc, hüzur, fərəhdir, elə buna görə də açar söz “xorrəmi”dir – aşiqliklə şahlığın birləşməsinin ortaya çıxardığı haldır;

– Nizami aşiqliklə ədalət, ədalətlə sevinc, hüzur halı arasında bağ qurmuşdur, sıralama belədir: ariflik, aşiqlik şahlığın əsasına qoyulanda ölkədə ədalətin, mərhəmətin, insana xidmətin təmin olunmasına, bu üç dəyər də sevincə, hüzura yol açır, həm ölkə (insanlar), həm də Bəhram hüzura qovuşur;

– beytdə “cahan” sözü var, bu dünyada Bəhrama verilmiş ömrü nəzərdə tutur, o, ömrünü şadlıq, sevinc, fərəh, hüzur içində yaşayırdı;

– Nizami hüzur halı (mənəvi dirilik) ilə ömür arasında bağ qurur, deyir ki, ömrün hüzur halın qədərdir, yaşamaq hüzur (mənəvi dirilik) halında olmaqdır, bu da arifliklə, aşiqliklə mümkündür;

– şair bu halın dəyərini ifadə etmək üçün “xordən” feilini seçmişdir, bu feilin “içmək”, “yemək” mənaları var: Bəhram dünyadakı ömründə sevinc, fərəh, hüzur içirdi/yeyirdi, ruhunun qidası bunlar idi, o dərəcədə rahat idi ki, mənəvi sərxoşluq halı yaşayırdı;

– üstəlik, beytdəki “xordən” feili keçmiş davamedici zamandadır: içirdi/yeyirdi, yəni onun hüzur halı davamlı idi, bir an olsun belə bu haldan ayrı deyildi: aşiqlik, ariflik davamlı hüzur halıdır, ömür də budur;

– bu hüzurun qaynağı nədir? İkinci misra bu suala cavab verir: “dad midad” – “ədalət göstərirdi”, buradakı feil də davamedici zamandadır, yəni Bəhramın ədalətinin iki özəlliyi var idi: a) hamıya ədalət; b) davamlı ədalət;

– davamlı (fasiləsiz) ədalət göstərdiyinə görə “xorrəmi mikərd”, davamlı şadlıq edirdi, davamlı hüzur içində olurdu, ikinci feil də (“edirdi”) davamedici zamandadır: davamlı ədalətin nəticəsi davamlı hüzur halıdır, ədalətli ol ki, hüzura qovuşasan, ömrün anlam qazansın;

– beytdə üç feil var, ikisi qafiyə mövqeyindədir, üçü də davamlılıq bildirir, Bəhramın hüzurunun davamlı olduğunu israrla vurğulayır, səbəbini açıqlayır: ariflik/aşiqlik şahlığın əsasına qoyulanda fasiləsiz ədalətə, mərhəmətə, bu iki dəyər də davamlı hüzura (mənəvi dirilik halına) yol açır, deyir ki, gerçək ömür budur, qəlbinin şahı olan dünyanın da şahı olar;

 

OTUZ BEŞİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: HÜZURUNA AXIRDI

Xəzinələr onun hüzuruna axırdı,
Qılınc və şallaq sürgün edilmişdi. 

Nizami arifliyin, aşiqliyin şahlığın əsasına qoyulmasının ortaya çıxardığı nəticələri, bərəkəti, xeyri tanıtmaq üçün yeni vasitələr seçir:

– öncə arif, aşiq, şah Bəhramı tanıdan önəmli bir sözə yer verir: “həzrət”, bu söz “hüzuruna” (qarşısına, önünə) biçimində tərcümə olunub ki, yanlışdır, məna itkisinə yol açmışdır. “Həzrət” irfana aid anlayışdır, hərfi mənası “ağa”, “böyük”, “alicənab”dır, irfani (terminoloji) anlamı isə seçilmişliyi ifadə edir, “həzrət” irfani tərbiyə sistemi ilə qəlbini təmizləmiş, nəticədə, kəşf, ilham, sezgi yolu (irfani bilgi nizamı) ilə mənalara qovuşmuş arifdir, aşiqdir. Nizami niyə məhz bu məqamda Bəhramı həzrət kimi təqdim edir? Birincisi, qəbul etdiyi anlayışa görə arifliyi, aşiqliyi şahlıqdan üstün tutur, ikincisi, Bəhramın ədalətə, məhəmətə, insana xidmətə yönəlməsini arifliyinə bağlayır, üçüncüsü, Bəhrama sayğısını ifadə edir, onu bir şeyx kimi tanıdır, dördüncüsü, bu adı (sifəti) arif və şah Bəhrama o zaman verir ki, artıq onun işlərinin nəticələri ortadadır, ədaləti ölkəyə hüzur, barış, rifah gətirmişdir, beşincisi, Bəhramı şahlara örnək göstərir, o etdi, siz də edə bilərsiniz mesajı verir;

– Nizami arifliklə şahlığın birləşməsinin ortaya çıxardığı bərəkəti tanıdarkən çoxluq ifadə edən sözlərə yer verir, bu sözlərdən biri də “xəzinə”dir, orijinalda təkdə (“gənc”), tərcümədə cəmdədir (“xəzinələr”). Xəzinə var-dövlətin saxlanıldığı yerdir. Şair çoxluğu, bərəkəti, bolluğu ifadə edən bir söz də seçir, bu qəlib feildir, “rəvane şode”, “axırdı”/ “axmışdı”, davamlılığı, çoxluğu, bərəkəti, bitib tükənməyən sərvəti ifadə edir, yəni arif, aşiq, şah Bəhramın ədaləti ölkədə elə bir bolluğa, zənginliyə yol açdı ki, vergi toplamaq üçün xüsusi tədbirlərə ehtiyac qalmadı, hər kəs vergisini könüllü, sevə-sevə verdi, nəticədə, xəzinə o həzrətin qapısına axdı, özü axdı, zorla gətirilmədi, “axmaq” feilində hərəkətə müdaxilə yoxdur;

– Nizami ikinci misrada ariflik, aşiqliklə şahlığın birləşməsinin ortaya çıxardığı ən önəmli nəticəni tanıdır, deyir ki, zülm yox oldu, onun yerinə ədalət qoyuldu. O, zülmlə ədalətin fərqini göstərmək üçün zülm dövrünə aid üç söz seçir: “qarət” (soyğunçuluq, talan), “qılınc”, “şallaq”, bu sözlərin üçü də zorakılığı, hüquqsuzluğu, işgəncəni ifadə edir;

– yəni zülm dövründə ölkənin xəzinəsini doldurmaq üçün insanların malı zorla əlindən alınır, dövlət özünü quldur kimi aparırdı. Arif, aşiq, şah Bəhram gəldi, qarət, qılınc, şallaq – zorakılıq, hüquqsuzluq, yolkəsənlik, işgəncə ölkədən sürgün edildi / sürgün edilmişdi, ədalət, mərhəmət, insana xidmət anlayışı ölkəni o dərəcədə zənginləşdirdi ki, hər kəs vergisini sevə-sevə verdi, xəzinə doldu, var-dövlət həzrətin qapısına – dövlətin qapısına sel kimi axdı;

– beytin rədifi var, “olmaq” feilidir, işi, əməli, hərəkəti ifadə edir, ariflik ədalətə, ədalət zülmün ortadan qaxmasına, bu da zənginliyə, zənginlik xəzinənin dolmasına, o da insanların, dövlətin güclənməsinə, o da barışa, hüzura, mərhəmətə yol açdı. Bu gözəl nəticələrin ortaya çıxması Bəhramın arif, aşiq olmasına, böyük əməyinə bağlıdır;

 

OTUZ ALTINCI BEYTİN ŞƏRHİ: DÜNYANI İDARƏ EDİRDİ

Dünyanı öz qılıncı ilə qaldırıb,
Taziyanənin ucu ilə yenə endirirdi.  

Bu beyt aşiqlik, arifliklə şahlığı birləşdirməyin Bəhrama qazandırdığı siyasi, mənəvi gücü, imkanı ifadə edir, Nizami Bəhramı siyasi, mənəvi kəramət sahibi kimi tanıdır, dövlət idarəçiliyi ilə bağlı qoyduğu ölçünü fərqli biçimdə açıqlayır: şah arif, aşiq olmalıdır. O, ölçüsünü bu vasitələrlə təqdim edir:

– arifliklə şahlıq birləşəndə ədalətə, mərhəmətə, insana xidmətə yol açır, bu da dövlət başçısını bir dünya şahına çevirir, ölkəsinin sınırı genişlənir, hər kəs barışın, hüzurun, rifahın olduğu ölkədə yaşamaq istəyir, Bəhramın hökmünü qəbul edir, onun sözünə, əməlinə inanır, mənim şahım odur deyir;

– Nizami arifliyin, aşiqliyin şahlığa qazandırdığı siyasi, mənəvi gücü ifadə etmək üçün mübaliğəyə yer verir, deyir ki, dünyanı qılıncı ilə qaldırıb taziyanəsinin (şallağının) ucu ilə endirirdi, mesajlar var: dünya onun siyasi gücünü qəbul etmiş, hökmü altına girmişdi (qılınc və şallaq siyasi gücün simvollarıdır), elə bir siyasi, mənəvi gücü var idi ki, dünyanı idarə etmək ona çətin gəlmirdi, hər kəs ona itaətə yönəlirdi – dünyanı qılıncı ilə qaldırıb şallağının ucu (məhz ucu) ilə endirmək bu asanlığı ifadə edir, yəni aşiqlik, ariflik ən böyük mənəvi, ədalət, mərhəmət, insana xidmət isə ən böyük siyasi gücdür, bu iki dəyər birləşsə, ölkəni bu dəyərlərlə idarə etsən, dünya hökmünün altına girəcək, ariflik, aşiqlik qəlbinə hakim olmağa, qəlbinə hakim olmaq ədalətə, mərhəmətə, insana xidmətə, bu dəyərlər barışa, hüzura, rifaha, sabitliyə, onlar da dünya hakimiyyətinə yol açacaq, sənə dünyanı qılıncın ilə qaldırıb şallağının ucu ilə endirmək gücü verəcək, ədalətin qarşılığı itaət olacaq, xalqdan itaət istəyən ədalətə, mərhəmətə, insana xidmətə yönəlsin;

– Nizami bu ölçünün bərəkətini, önəmini, dəyərini ifadə etmək üçün ona atalar sözü, hikmət, örnək dərəcəsi (statusu) vermişdir, bu məqsədlə feilləri üçüncü şəxsin təkinə – Bəhrama deyil, ikinci şəxsin təkinə – hamıya aid etmişdir, beyt orijinalda belədir: Cahanı qılınc ilə qaldırıb, şallağın ucu ilə endirirsən – tərcümədə isə bir sıra yanlışlar var: birincisi, feillər üçüncü şəxsin təkindədir. Nizaminin idarəçiliklə bağlı qoyduğu ölçü ümumi olmaq imkanından məhrum edilib ancaq Bəhrama bağlanmışdır, ikincisi, beytə mənsubluq (Bəhrama aidlik) ifadə edən üç əlamət artırılmışdır: “öz”, “qılıncı” (Bəhramın qılıncı), “taziyanəsinin” (Bəhramın şallağının). Tərcümədə beyt belə oxunur: (Bəhram) dünyanı öz qılıncı ilə qaldırıb, Taziyanəsinin ucu ilə endirirdi. Orijinal belədir: Dünyanı qılınc ilə qaldırırsan, Taziyanənin ucu ilə yenə (təkrar) endirirsən. Tərcümədə mesaj fərdi, orijinalda isə ümumidir: Nizami bütün şahlara deyir ki, arifliyi, aşiqliyi şahlığın əsasına qoysanız, bu, ədalətə, mərhəmətə, insana xidmətə yol açacaq, dünya sizin hökmünüz altına girəcək, insanların könlünü qazanacaqsınız, onlar sizə itaətə yönələcəklər;

 

OTUZ YEDDİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ: YAŞILLAŞIB BARLANIRDI

Ölkənin (ağacı) onunla yaşıllaşıb barlanırdı,
O, Günəş kimi səxavət kökünü genişləndirirdi. 

Nizami bu beytdə arifliklə aşiqliyi şahlığın əsasına qoymağın, şah arif, aşiq, irfan əhli olmalıdır ölçüsünün başqa bir yönünü açıqlayır, onun dəyərini səxavət anlayışı üzərindən verir, uyğun bədii vasitələr seçir:

– müqayisəyə yer verir, barlı, bərəkətli ağacla Bəhramı tutuşdurur;

– “mülk” deyir, İranı, onun təsir məkanında olan bölgələri nəzərdə tutur. Misradakı “mülk” sözü monarxiya nizamına da işarə edir, yəni İran (imperatorluq) Bəhramın mülküdür. “Mülk” sözünün canında idarəçilik də var, belə ki, “mülk”, “malik”, “məlik” sözləri eyni kökdəndir, yəni Bəhramın idarəçi, məlik, malik olduğu məkan. “Mülk” sözü deyir ki, Bəhram İrana göz-bəbəyi kimi baxırdı;

– bu mülk “əz u” (ondan), yəni Bəhramdan, onun hər kəsə ədalət, mərhəmət, insana xidmət hərəkatı hesabına dəyişdi. “Onun hesabına” qəlibi İranın yaxın tarixini iki yerə ayırır: a) zülm tarixi; b) ədalət tarixi; Bu qəlib deyir ki, Bəhramdan öncəki zülm dövründə ölkə xeyir-bərəkətdən məhrum qalmışdı, o dərəcədə ki, inəklər qısırlaşmış, ağaclar bar vermək imkanını itirmiş, insanların nəfəs almaq imkanı qalmamış, qapılara qəm qıfılı vurulmuşdu…;

– Bəhram gəldi, arifliklə aşiqliyi şahlığın əsasına qoydu, ədalətin, mərhəmətin, insana xidmətin yolu açıldı, nəticələr ortaya çıxdı…;

– nə oldu? Misra deyir ki, Bəhramın ədaləti hesabına ağacların (bu söz beytdə yoxdur, nəzərdə tutulur) budaqları yaşıllaşdı, çox bar verdi, yəni ədalət bərəkətə, zənginliyə, ruziyə yol açdı;

– birinci misrada “gerçe” (“əgər”+”çe”) qəlibi var, “baxmayaraq”, “hərçənd”, “hərçənd ki” mənalarını yüklənmişdir. Bu söz tərcümədə nəzərə alınmamış, nəticədə, məna itmişdir. Belə ki, bu qəlibin beytdə önəmli bir işi var, o da müqayisə imkanı formalaşdırmaqdır, “gərçe” qəlibi Bəhramın ədaləti hesabına dirilmiş (yaşıllıq, meyvə dirilik əlamətidir), bar-bərəkət qovuşmuş ağacla Bəhramı tutuşdurur, səxavət anlayışının inşasına yol açır (incəliklərini göstərəcəyik);

– Nizami “u” (“o”) deyir, bu şəxs əvəzliyini ikinci misranın başına yerləşdirir, Bəhramı nəzərdə tutur, müqayisə içində müqayisəyə yer verir, həm ağacla Bəhram, həm də Bəhramla Günəş tutuşdurulur;

– Bəhramın Günəşlə, ağacla müqayisəsi bu mesajlara yol açır: Bəhram Günəş kimidir, onun səxavəti ağacın səxavətinə bənzəməz, ağac sahib olduğu imkanlara Bəhramın hesabına qovuşdu, Bəhramın hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, insana xidmət hərəkatı olmasa idi, ağac bar verməz, səxavətli olmaq imkanı ortaya çıxmazdı. Bəhramın səxavətinin qaynağı isə arifliyi, aşiqliyi, irfan əhli olmasıdır, ağacın səxavətinin xeyri bağbana aiddir, ağac onu bəsləyən bağbana ruzi, sərvət verir, paylasa, hörmət qazandırır, Bəhram isə Günəş kimidir, Günəşin özü nur qaynağıdır, nurunu fərq qoymadan hər kəsə, hər varlığa verər, ağac verdiyinin qarşılığında qayğı, qulluq istəyər, Günəş isə heç bir şey istəməz, ağacın imkanı (barı) bitər, Günəşin nuru tükənməz, əslində, ağacla Günəşin səxavətinin müqayisəsi imkansızdır, belə ki, ağac varlığını da, meyvəsini də Günəşə borcludur. İndi iki misranı bir arada oxuyaq: mülkün ağacı Bəhramın hesabına yaşıllaşsa da, bar versə də (buna baxmayaraq), Bəhram özü Günəş kimi idi, yəni ağacın səxavəti ilə Bəhramın səxavətinin müqayisəsi qeyri-mümkün idi, bağbanına səxavətli olan ağacla hər kəsə, hər şeyə səxavətli olan Günəşi müqayisə etmək olarmı? Yəni ariflik, aşiqlik, irfan əhli olmaq insanı Günəş kimi səxavətli edər;

– misrada “pey” sözü var, “ayaq”, “iz”, “əsas”, “bünövrə” anlamlarını daşıyır, sonra “fəraxi” sözü gəlir, “genişlik”, “bolluq” mənalarını yüklənir, Bəhramın səxavətini ifadə edir: o, Günəş kimi bolluğun, səxavətin, bərəkətin kökünü, təməlini, bünövrəsini genişlətdi, yəni səxavətini hər kəsə aid etdi, elə bir səxavət evi tikdi ki, o evdə hər kəsə yer oldu. Bu anlayış deyir ki, zülm daraldır, ədalət genişləndirir, zülm yığır, ədalət paylayır, zülm qaranlıq, ədalət Günəşdir, zülm xeyri, bərəkəti, ruzini yox edir, ədalət ağacları meyvə ilə mayalayır;

– beytin rədifi var, “daşt” sözüdür, “malik olmaq” anlamını daşıyır, deyir ki, ölkə Bəhramın hesabına bərəkətə qovuşdu, Bəhramın səxavəti hər evi ruzi sahibi etdi;

– beytdə iki “o” əvəzliyi var, ikisi də Bəhram deyir, ölkənin xeyrə, zənginliyə, hüzura qovuşmasının səbəbkarını tanıdır, o, arif, aşiq, irfan əhli, hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatının müəllifi olan Bəhramdır;

 

OTUZ SƏKKİZİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ:
BOLLUĞA GÜVƏNDİLƏR

Əhali öz mal-dövləti ilə qürrələnib,
İllərin (daimi) bolluğuna (hey) güvəndi. 

Məsnəvinin süjet xətti yeni mərhələyə keçir, bu, beşinci mərhələdir: birincisi, Bəhramın şah kimliyi tanıdıldı, ikincisi, Bəhramın hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatının gerçəkləşdirilməsi üçün atdığı addımlar təqdim olundu, üçüncüsü, Bəhramın ədalət hərəkatının nəticələri açıqlandı, dördüncüsü, aşiqlik, ariflik, irfan əhli olmaqla şahlıq arasında bağ quruldu, şahlığın əsasına bu dəyərlərin qoyulmasının nəticələri göstərildi. Sıra beşinci mərhələyə çatdı. Nizami bu mərhələdə sınırsız bolluq, hədsiz zənginlik insanı yoldan çıxarar, Allahı unutdurar, şükürdən uzaqlaşdırar ölçüsünü qoyur, uyğun vasitələr seçir:

– “insanlar” (“mərdoman”, “əhali”, “xalq”), bu söz cəmdədir, iki məsələni nəzərdə tutur: a) Bəhramın ədalət hərəkatı hamını (çoxluğu) zəngin etmişdi; b) toplumda nemətə şükürsüzlük xəstəliyi ortaya çıxmışdı;

– xəstəliyin əlaməti bu idi: zənginlik içində üzən hər kəs (istisna yoxdur) iki şeylə qürrələnirdi: nemət və mal. Nizami bu ikisinin arasına “və” bağlayıcısı qoymuş, onları ayrı-ayrı saymış, bu yolla hədsiz zənginliyə işarə etmişdir, mal sərvəti, nemət isə zənginliyin yol açdığı bütün imkanları nəzərdə tutur – gözəl evlər, harın dolanışıq tərzi, zəngin yaşam biçimi…;

– hədsiz zənginlik təkəbbürə yol açmışdı, təkəbbür xəstəliyinin bu əlamətləri var: qürrələnmək, nemətin gerçək sahibini – Allahı unutmaq, özünü nemətlərin yiyəsi zənn etmək, bu nemətlərin əbədi olduğunu düşünmək, zülmün ortaya çıxardığı yoxsulluğun, aclığın, dilənçiliyin pəncəsində qıvrıldığın günləri unutmaq, israf, xəsislik, sərvətinin üzərində ehtiyac sahiblərinin haqqı olduğunu bilməmək, başqalarını xor görmək, kimsəni bəyənməmək, ələ salmaq, halallıqdan uzaqlaşmaq, haramlara bulaşmaq, dünyəviləşmək (dünya malına kölə olmaq), sərvət tutqusu… Təkəbbür xəstəliyinin qaçılmaz nəticəsi budur: sərvətə kölə olmaq (sərvətin ağası / sahibi olan paylaşar, köləsi olan yığar), azadlığını itirmək;
– hədsiz zənginliyin ortaya çıxardığı mal-dövlətlə öyünmək xəstəliyinin bir nəticəsi də var, Nizami bu məqamda “fəraxi” sözünə yer verir, genişliyi, rahatlığı, zənginliyin ortaya çıxardığı bolluğu nəzərdə tutur, bu sözü qafiyə mövqeyində olan “il” (“sal”) sözünə bağlayır, “il” sözü təkdə olsa da, cəmlik bildirir, “illər” deyir, yəni illərin bolluğu / genişliyi – Bəhramın hakimiyyət illərinin ortaya çıxardığı bolluq. Onlar illərin bolluğuna – genişliyinə arxalandılar, güvəndilər, söykəndilər, onu özlərinə dayaq bildilər – “təkiye kərdənd”. Yəni həqiqəti, nemətlərin gerçək sahibi Allahdır, şükür etsəniz, O, neməti artırar, nankor olsanız, nemətlərini geri alar, azaldar, nemətlərin şükrü onlardan ilahi təyinatlarına uyğun istifadə etməkdir ölçülərini unutdular, elə bildilər ki, bu zənginlik əbədi olacaq, onlar hər zaman yağ-bal içində yaşayacaqlar, zənn etdilər ki, gerçək güc qaynağı Allah deyil, nemətlərdir, ona görə də nemətlərin gerçək sahibinə deyil, nemətlərə güvəndilər, sərvətə itaət etdilər, nəticədə, Allaha qulluğu deyil, nemətlərə köləliyi seçdilər, bu da ən dəyərli nemət olan azadlığın itirilməsinə yol açdı;

– Nizami bu beytdə bir ölçü də qoymuşdur: hakimiyyətin, sərvətin, zənginliyin afəti var, qorunmağın yolu arif, aşiq, irfan əhli olmaqdır, belə ki, hakimiyyət və sərvət arif, aşiq, irfan əhli Bəhramı deyil, bu dəyərlərdən uzaqlaşan İran xalqını yoldan çıxarmışdır, yəni ariflikdən uzaqlaşmağın nəticəsi sərvətə kölə olmaq, azadlığını, dəyərini itirməkdir;

 

OTUZ DOQQUZUNCU BEYTİN ŞƏRHİ:
QƏLBLƏRİNDƏN ÇIXARDILAR

Tanrı şükrünü onlar öz qəlblərindən çıxardılar,
Şəfqəti öz sinələrindən silib atdılar. 

Bəhramın hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatının bərəkətli nəticələri ortaya çıxdı: ölkəyə hüquq, hüzur, barış gəldi, insanlar zəngin oldular, ancaq bu sel kimi axan var-dövlət onlara Allahı unutdurdu. Nizami beytdə bu zənginliyin insanları yoldan çıxardığının ifadəsi üçün vasitələr seçir:

– “Yəzdan” sözünə yer verir, bu söz Allahın əl-İlah (ibadət, itaət edilməyə layiq tək məbud) adına uyğun gəlir. Şair niyə Allah, ya da əl-İlah sözünü deyil, məhz Yəzdan sözünü seçmişdir? Bəhramın şahlığı dönəmində İranda hakim olan din zərdüştlükdür, şair də məsələni tarixi gerçəkliyə uyğun anlayışla izah edir, belə ki, bu dinin mənsubları itaət etdikləri varlığa həm də Yəzdan deyirdilər;

– Yəzdanın şükrünü unutmağın mənaları bunlardır: a) sınırsız zənginlik təkəbbürə, təkəbbür mənəvi korluğa yol açdı, onlar həqiqəti görmək imkanını itirdilər; b) qafil oldular, onları kimin yaratdığını, niyə yaratdığını, insana hansı missiyanı yüklədiyini, insanın bu dünyadakı varlıq səbəbini, haradan gəlib haraya getdiyini, ölümü, yenidən dirilişi, hesabı, axirəti, cənnəti, cəhənnəmi unutdular; c) Allahın ər-Rəzzaq    olduğunu – nemətlərin gerçək sahibini, Onun saysız hesabsız ruzilər yaratdığını, bu ruziləri hər an yaratdıqlarına payladığını unutdular, əllərindəki sərvəti əmanət deyil, mülkiyyət zənn etdilər, var-dövlətin gerçək sahibi olduqlarını düşündülər; d) sərvət təsəvvürləri dəyişdi, sərvətin ilahi təyinatını unutdular: halalından qazan, halal işlərə xərclə, ehtiyacın qədər istifadə et, yoxsulların sərvətinin üzərində haqqı olduğunu bil, yığma, payla ölçülərini yaddan çıxardılar; e) şükür anlayışları dəyişdi, hətta yox oldu, şükrün mənası budur: nemətlərin sahibinin Allah olduğunu bil, hər nemətdən ilahi təyinatına uyğun istifadə et; ə) sınırsız zənginlik Allah təsəvvürünün dəyişməsinə səbəb oldu – Allahı unutmaq “Allah” sözünü yaddan çıxarmaq deyil, Allah anlayışının pozulmasıdır, onların Allah təsəvvürü dəyişən kimi – ana ölçü pozulan kimi bu qaynağa bağlı olan bütün ölçülər dəyişdi, şükrün yerini nankorluq, sərvəti paylaşmağın yerini var-dövlət yığmaq tutdu;

– Allahı, Ona şükrü unutmağın qaçılmaz nəticələri bunlardır: insan Allahı unudanda, Allah təsəvvürü dəyişəndə Allah da insanı insana unutdurur – insan özünü unudur, yəni insan təsəvvürü dəyişir, bu dünyadakı varlıq səbəbini yanlış anlayır, nemətlərin sahibi olduğunu zənn edir, sərvət sərxoşu olur, dünyəviləşir, sərvətə  sahib deyil, aid olur, sərvətin köləsinə çevrilir, o, sərvəti deyil, sərvət onu idarə edir, sərvəti paylamır, yığır, nəticədə, azadlığını itirir, kölələşir, maddi imkanı Allaha ortaq qoşur, Allaha deyil, zənginliyə itaət edir, nəticədə, şükrün yerini nankorluq, imanın yerini küfür, Allahın yerini sərvət bütü, haqqın yerini batil, azadlığın yerini köləlik tutur, insan ilahi təyinatını, anlamını, dəyərini itirir;

– Allahı, Ona şükrü unutmağın bir nəticəsi də var: Allahın şükür etsəniz, neməti artırar, nankor olsanız, neməti azaldaram ölçüsü (qədəri, qanunu) işə düşür, zənginlik geri alınır (Nizami sıradakı beytdə və bölmədə bu qanunu izah etmişdir);

– zənginləşmiş, harınlamış, sərvət sərxoşu olmuş iranlılar Allaha şükrü elə unutdular ki… Nizami unutqanlığın (qafilliyin) dərəcəsini ifadə etmək üçün bu sözləri seçir: şükrü qəlbdən (qəlblərindən) azad etdilər, çıxardılar, qəlbdə şükrün izi-tozu da qalmadı. İnsan sevdiyini qəlbində tutar, ona özəl yer ayırar, sınırsız sərvət iranlıların qəlbini öldürdü, fitrətini dəyişdirdi, Allah təsəvvürünün pozulması qəlbin ölməsinə yol açdı, qəlbin ölməsi imandan, şükürdən, mərhəmətdən məhrum olmasıdır, ölmüş qəlbi küfür, nankorluq, təkəbbür, sərvət ehtirası işğal etmişdir, ölmüş qəlb sahibi özünü (təyinatını) unutmuş, həqiqəti görmək imkanını itirmişdir, onun qəlbində şükür adlı anlayış yoxdur;

– Allahı, Ona şükrü unutmağın bir nəticəsi də var: onlar şəfqəti sinələrindən ayırmışdılar – silmişdilər. Şəfqətli olmaq diri qəlbin özəlliyidir, şəfqətin meyvəsi sevgidir, başqalarını düşünmək, yumşaq olmaq, ehtiyac sahiblərinə əl uzatmaq, imkanlarını paylaşmaqdır;

– sərvət sərxoşluğu şəfqəti o dərəcədə unutdurmuşdu ki, sinədə (qəlbdə) bu sözün heç bir əlaməti qalmamışdı, onu sinələrdən söküb atmışdılar, qəlbin şəfqət adlı ana qidalarından birini ondan ayırmışdılar, qidasız qalan ölməyə məhkum olduğu kimi şəfqətsiz, qəlb də ölmüşdü, şəfqətin yerini acımasızlıq tutmuşdu, qəlb nankorluğun, acımasızlığın əsiri olmuşdu, yəni Allah təsəvvürü pozulsa, şükür, şəfqət anlayışlarının anlamını itirməsi qaçılmazdır, şükrü, şəfqəti olmayan insan mənəvi ölüdür, mikrobdur, toplum üçün təhlükə qaynağıdır;

– beytin rədifi var, “etdilər” feilidir, cəmdədir, yəni sınırsız zənginlik İranda çoxluğu əhatə etmiş, onlara Allahı unutdurmuşdu, harınlıq Allahı unutmağa, o da nankorluğa, acımasızlığa, sərvət sərxoşluğuna yol açmışdı. Nizami deyir ki, bu, onların əməllərinin nəticəsi idi, “etdilər”, “özləri etdilər”, Allahı unutdular, Allah da onların özlərini özlərinə unutdurdu, ilahi qanun işə düşdü – unudan unudulacaq, Allahı unudan şirklə, imanı unudan küfürlə, şükrü unudan nankorluqla, zənginliyin səbəbini unudan yoxsulluqla, şəfqəti unudan acımasızlıqla, ədaləti unudan zülmlə, halalı unudan haramla, xeyri unudan şərlə, sevgini unudan nifrətlə … qarşılaşacaq – cəzalanacaq;

 

QIRXINCI BEYTİN ŞƏRHİ: ŞÜKÜR ETMƏSƏNİZ… 

Tanrının yaratdığı insanlar,
Nemətə görə şükür etməyən zaman.  

Bəhramın hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatı nəticəsində İran çox zəngin ölkə oldu, insanlar varlandılar, bu sel kimi axan sərvət təkəbbürə yol açdı, təkəbbürlü insanlar nemətin gerçək sahibi olan Allahı unutdular – Allah təsəvvürləri pozuldu, özlərini nemətin gerçək sahibi zənn etdilər, Allah da Onu unudanları özlərinə unutdurdu – özləri özlərini unutdular, nemətləri yaradanı, insanın yaradılış missiyasını yaddan çıxardılar, bu da nankorluğa yol açdı, qəlblərində şükrün izi-tozu qalmadı, şəfqət duyğusunu qəlblərindən söküb atdılar, acımasız oldular, maddi, mənəvi yardımlaşmağı tərk etdilər…

Nizami bu beytdə insan şükür anlayışını tərk etsə, nə baş verər sualına cavab verir, uyğun vasitələr seçir:

– şərt cümləsi qurur, “hərgah” deyir, “o vaxt ki”, “o zaman ki”, “elə ki” mənalarını önə çıxarır;

– “Xoda” sözünü qafiyə mövqeyində, müəyyənlik əlaməti ilə işlədir, “Xodai”, Nizami bu yolla insanın Allah təsəvvürünü inşa edir, insana unutduğu Tanrını xatırladır, O Tanrı ki…;

– yaradılış anlayışını tanıdır, yaratmaq feilini cəmdə işlədir, “yaradılanlar”, istisnaya yer qoymur, həm də Xodanın yaratdıqları deyir, bu feil ilk sırada yaradılan hər insanı nəzərdə tutsa da, var olan hər şeyi Allah yaratdı mesajını da verir. Ey sərvət çoxluğu ilə sərxoş olanlar, Allahı unudanlar, O Tanrı ki, sizi yoxdan yaratdı, ağıl, iradə, vicdan verərək sizi başqa varlıqlardan seçdi, üstün qıldı, sizə yer üzünün xəlifəliyi vəzifəsini yüklədi, sahib olduğunuz hər neməti O verdi…;

– O Tanrı ki, sizi O yaratdı, yaradılan hər şey varlığını Ona borcludur, insanın bu borcu ödəmək imkanı yoxdur, belə ki, hər nəfəs bir borcdur, borcu ödəməyin bircə yolu var, o da Allaha təslim olmaq, Onun buyurduğu kimi yaşamaq, Onun verdiyi sərvəti (hər neməti) Onun müəyyən etdiyi təyinata xərcləməkdir, sərvətə mülkiyyət kimi deyil, əmanət kimi baxmaqdır, sərvətin köləsi deyil, ağası olmaqdır;

– Tanrının yaratdıqları (insanlar) nemətin şükrünü yerinə yetirməsələr… Nizami burada “nemət” sözünü sərvət mənasında işlədir, yəni zülm İran xalqını dilənçi kökünə salmışdı, Allah Bəhramın hakimiyyət yolunu açdı, Bəhram da ədalət hərəkatı ilə İran xalqını yoxsulluğun pəncəsindən qurtarıb zənginliyə qovuşdurdu. Allah İran xalqını zənginliklə sınadı. Zənginliyin şükrünü bu yolla ödəmək olar: sərvətin Allahın əmanəti olduğunu anla, çalış, halalından qazan, halal işlərə xərclə, sərvətinin üzərində ehtiyac sahiblərinin haqqı olduğunu bil, paylaş, qəbul et ki, sərvətin təyinatı ehtiyacları təmin etmək, xeyri çoxaltmaqdır… Sərvət sərxoşu olan İran xalqı bunları etmədi, nemətin şükrünü yerinə yetirmədi, təkəbbür xəstəliyinə tutuldu, Allahı unutdu, şükür və şəfqət anlayışlarını qəlbindən çıxartdı, sildi. Allahın yaratdıqları Allahın nemətlərini unudanda nə olar? Sıradakı son beyt bu suala cavab verir…;

 

QIRX BİRİNCİ BEYTİN ŞƏRHİ:
BOLLUQ DARLIĞA ÇEVRİLƏR

Bolluq onlar üçün darlığa çevrilər,
(O vaxt) onlar öz ruzilərini dəmirdən və daşdan çıxarmalı olarlar. 

Bu, “Bəhram Gurun padşahlığı” adlı bölmənin son beytidir, öncəki beytin davamıdır. Nizami Allahın yaratdığı insanlar Allahın verdiyi nemətlərə görə Ona şükür etməsələr, bunun nəticələri nə olacaq sualına cavab verir, ölçülər qoyur, fikrin ifadəsi üçün uyğun vasitələr seçir:

– nemətlərin şükrünü yerinə yetirməmək onların gerçək sahibini unutmaq, onları ilahi təyinatından uzaqlaşdırmaqdır. Allahı unudan kimi qanun işə düşür, nemətlər təyinatından uzaqlaşır: insan olmağın şükrü Allaha təslimiyyətdir, insan onu yaradanı unudanda, tanımayanda, ya da yanlış anlayanda şeytana təslim olur, azır, dəyərini itirir. Ağılın şükrü doğru düşünməkdir, Allah unudulanda ağıl tərsinə çalışır, “insanın başına pisliklər yağır”. Qəlbin şükrü imandır, Allahı unudanda imanın yerini küfür tutur, iradənin şükrü doğrunu seçməkdir, Allahı unudanda insan yanlış həyat biçimini seçir, sərvətin şükrü paylaşmaqdır, Allah unudulanda paylaşmağın yerinə sərvət yığımı, var-dövlət sərxoşluğu gəlir, sırası ilə tövhidin – azadlığın yerini şirk – köləlik, xeyrin yerini şər, ədalətin yerini zülm tutur…, hər şey ziddinə çevrilir;

– nemətlərin şükür unudulanda insanın Allahla bağı qopur, insan özünü nemətlərin gerçək sahibi zənn edir, dünyəviləşir, sərvətin köləsi olur, təkəbbür xəstəliyinə tutulur, həqiqəti görməkdən məhrum qalır, nəticədə, anlamını, dəyərini itirir;

– Nizami “an” (“o”) deyir, nemətlərə işarə edir, o nemətlər ki, onları sizə Allah verdi, sonra “fəraxi” sözünü seçir, ona “genişlik”, “bolluq”, “rahatlıq” anlamlarını yükləyir, deyir ki, Allahın verdiyi nemətlərin ortaya çıxardığı bolluq / genişlik var ha, siz nemətlərin gerçək sahibinə şükür etməsəniz, bax (məhz) o imkan / nemət tərsinə çevrilər, şükür olmasa, hər şey ziddinə dönər qanunu işə düşər;

– Nizami bu ilahi qanunun ifadəsi üçün bədii təzada yer verir, “genişlik” sözünün ziddi olan “dar” / “darlıq” (“təng”) qəlibini seçir, onu qafiyə mövqeyinə-görünən yerə qoyur, istəyir ki, “genişlik-darlıq qanunu” unudulmasın: şükrün nəticəsi genişlik, nankorluğun nəticəsi darlıqdır, səbəb dəyişəndə nəticə də dəyişir;

– şair “onlar” deyir (onlara / onlar üçün), sərvət sərxoşluğu nəticəsində nemətlərin gerçək sahibini unudan iranlıları nəzərdə tutur, onları ibrət göstərir, xəbərdar edir, deyir ki, siz onlar kimi olmayın;

– önəmli məsələnin biri də budur ki, Nizami şükür etməyənlərə (nankorlara) Allah nemətlərinin tamamını geri alar demir, genişliyi daraldar, çoxu azaldar, asanlığı çətinləşdirər deyir. Niyə? Bu, bir ilahi qanundur, belə ki, Allah şükür etsəniz, nemətimi artırar, nankor olsanız, azaldaram buyurur. Mərhəmətli Allah Ona iman etməyənlərin belə ruzisini tam kəsməz, onları aclığa tərk etməz, əsla insandan ümidsiz olmaz, tövbə qapısını davamlı açıq tutar, qulum bir gün doğru yola dönə bilər deyər, insan dəyişə bilən varlıqdır ölçüsünü qoyar, insanları zənginliklə də, yoxsulluqla da sınayar;
Nizami beytin ikinci misrasında şükürsüzlüyün yol açacağı darlığı, qıtlığı, azlığı, yoxsulluğu, çətinliyi, sıxıntını ifadə etmək üçün üç vasitə seçmişdir (ikinci misra birinci misranın açmasıdır):

a) öncə “ruzi” deyir, burada sərvəti – maddi bolluğu nəzərdə tutur, sonra istisnaya yer qoymur, qəti hökm verir: şükürsüzlük etsəniz, nemətlərin gerçək sahibini unutsanız, əmin olun ki, ruziniz dəmirdən çıxacaq, bolluq gedəcək, çörək qazanmaq üçün çox əziyyət çəkəcəksiniz, çox çətinliklə pul qazanacaqsınız, bütün vaxtınızı bir tikə çörəyə xərcləyəcəksiniz;

b) ruziniz daşdan çıxacaq / çıxar – bu məcaz da bir tikə çörək qazanmaq üçün sərf edilən əməyin, vaxtın, sıxıntının çoxluğunu ifadə edir;

c) mətndə “lik” (“leyk”) qəlibi var, tərcümədə nəzərə alınmayıb, halbuki şükürsüzlüyün ortaya çıxaracağı darlığı gözəl ifadə edir, məhdudlaşdırıcı (daraldıcı) ədat kimi çıxış edir, bircə yol qoyur, deyir ki, şükürsüzlük etsəniz, bilin, əmin olun ki, ruziniz ancaq və ancaq dəmirdən, daşdan çıxacaq, bircə çarəniz qalacaq, o da dəmirdən, daşdan çörək çıxartmaq, zülm içində yaşamaq, bir tikə çörək üçün hər şeyini fəda etməkdir;

d) Nizami şükürsüzlüyün nəticəsi darlıqdır ölçüsünə ilahi qanun, hikmətli söz, ata öyüdü dərəcəsi verir, yəni bu ölçü heç zaman dəyişməz. Şair bu məqsədlə feilləri geniş zamanda (indiki və qeyri-qəti gələcək zamanda) işlədir, ölçünü qanunlaşdırır: şükürsüzlük etsəniz (şükürsüzlük edənlər üçün), səbəb-nəticə qanunu işə düşər: genişlik darlıq olar, ruzi ancaq dəmirdən, daşdan çıxar. Bu, ilahi yasadır: işıq olmasa, qaranlıq, ədalət olmasa, zülm, elm olmasa, cəhalət, xeyir olmasa, şər, iman olmasa, küfür, sevgi olmasa, nifrət, bolluq olmasa, qıtlıq, həyat olmasa, ölüm ortaya çıxacaq, bir şeyin yoxluğu ziddini yaradır;

e) beytin qafiyəsi “dar/darlıq” və “daş” sözləridir (“təng”, “səng”), ikisi də şükürsüzlüyün ortaya çıxaracağı əzabı, sıxıntını, qıtlığı, çətinliyi, ağır yük altında zorla nəfəs almağı ifadə edir: sərvət nemətinə şükürsüzlüyün qaçılmaz nəticəsi ömrünü bir tikə çörək qazanmağa sərf etmək, darlıq, qaranlıq, havasızlıq içində sürünmək, ağlında, qəlbində, vicdanında, belində daş daşımaqdır;

NƏTİCƏ

“Yeddi gözəl” məsnəvisinin “Bəhram Gurun padşahlığı” bölməsi qırx bir beytdir, bu mesajları var:

– taxt, tac, hakimiyyət Bəhramı deyil, Bəhram onları şərəfləndirdi, bunun səbəbi onun hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət hərəkatıdır;

– Bəhram gücünü hakimiyyətdən almadı, hakimiyyət gücünü ondan aldı;

– zülm hakimiyyəti kökdən salır, insanların əxlaqını pozur, fitrətini dəyişdirir, dəyərini öldürür, onları kökdən düşmüş musiqi alətinə çevirir, bu alətin səsi insanları bezdirir, yorur;

– ədalət hakimiyyəti barışa, mərhəmətə, hüzura, insana xidmətə kökləyir, xeyrə, bərəkətə, inkişafa, gözəl əxlaqa, ilahi rizaya yol açır, dostlara ümid, düşmənlərə qorxu verir;

– ədalət nur, genişlik, zülm qaranlıq, darlıqdır;

– ədalətli insan bir qrupa deyil, hər kəsə ədalətlə yanaşandır;

– ölkədə ədaləti təmin etmək istəyirsənsə, ədalətlilərin yolunu aç, zalımların yolunu bağla, ədalətlilərə yardım göstər, zalımlara cəza ver;

– əmanəti (işi) əhlinə ver;

– işinə mülkiyyət kimi deyil, əmanət kimi bax;

– işçinin (məmurun) gözəl əxlaqı olsun;

– zülm fikri köləliyə yol açır, azad düşüncənin, insan haqlarının, inkişafın yolunu bağlayır;

– zülm qəm qıfılıdır, açarı ədalətdir;

– zülm öldürür, ədalət dirildir;

– cəhalət, qorxu, yoxsulluq olmasa, zülm yaşamaz;

– ədalət nəfəsdir, havadır, mənəvi dirilikdir;

– zülm ağılı, qəlbi, vicdanı, iradəni, əməyi, əxlaqı qısırlaşdırır;

– halal ruzinin qaynağı ədalətdir;

– zülm qıtlığa, bahalığa, yoxsulluğa, harama, ədalət bolluğa, ucuzluğa, zənginliyə, halala yol açır;

– haram əxlaqı pozar, insanı qudurdar;

– ağılı öldürən zəhərlər bunlardır: zülm, köləlik, cəhalət, qorxu, xurafə;

– ağılı dirildən nemətlər bunlardır: ədalət, azadlıq, elm, ümid;

– şahın böyüklüyünü müəyyən edən ölçü ədalətdir;

– insanların könlünü və ölkələri fəth edən dəyər ədalətdir;

– ölkənin qoruyucusu, qalası, güc qaynağı ədalətdir;

– arxivsiz dövlət idarəçiliyi olmaz, arxiv olmasa, yaddaş itər, nəzarət sistemi çökər;

– ağıl dirilməsə, ölkə dirilməz;

– zülm qarışıqlıq, ədalət nizamdır;

– zülm toplumu parçalayır: zalımlar, məzlumlar, əzənlər, əzilənlər;

– zülm ağılı başdan çıxarır;

– zalım sərxoş adam kimidir;

– zülm dəlilikdir, zalım dəlidir;

– öncə ağılı köləlikdən qurtar, sonra ölkəni zülmdən xilas et;

– ağıl doğru çalışmasa, heç bir iş düzəlməz;

– böyük hərəkatların böyük düşmənləri olur;

– ədalətə qarşı çıxanlar imtiyazlı, imkanlı, harama bulaşmış kimsələrdir, onlar çıxarlarının əldən gedəcəyindən qorxurlar;

– böyük hərəkatların böyük dostları da olur;

– dostu, sevəni, fədakarı olmayan hərəkat uğur qazanmaz;

– uğur qazanmaq istəyən lider hərəkatına inanmalı, ağıllı, cəsur, iradəli, çalışqan olmalı, düşmənlərini əzməli, dostlarına sahib çıxmalıdır;

– hakimiyyət Allahın nemətidir, şükrü üçdür: hər kəsə ədalət, hər kəsə mərhəmət, hər insana xidmət;

– seçici ədalət, seçici mərhəmət (bu dəyərləri bir qrupa aid etmək) əxlaqsızlıqdır;

– zülm darlıq, ədalət genişlikdir;

– zülmün nəticəsi nifrət, ədalətin nəticəsi sevgidir;

– insanı öldürmək ona işgəncə verərək ləyaqətini alçaltmaqdan daha yaxşıdır;

– zülm qaranlıq, ədalət nurdur;

– xalqdan itaət istəyən ona xidmət etsin, xidmətin qarşılığı itaət, zülmün qarşılığı üsyandır;

– şahın, hakimiyyətin vəzifəsi xalqın nazını çəkməkdir;

– aşiq, arif, irfan əhli olan hakimiyyətin afətindən qorunar;

– ariflik, aşiqlik şahlıqdan üstündür;

– şah irfan əhli olmalı, nəfsini tərbiyə etməlidir ki, hakimiyyətin afətindən qoruna bilsin;

– nəfs tərbiyəsi davamlı işdir;

– hakimiyyət xeyrə də, şərə də xidmət edə bilər, o da hər nemət kimi ikiyönlüdür;

– qəlbinə, nəfsinə, ağlına, iradəsinə, vicdanına hakim olan dünyaya hakim olar;

– ariflik, aşiqlik halı bu halı yaşayan dostlarla qorunar;

– ədalət, mərhəmət, insana xidmət hərəkatı bu dəyərlərə inanan insanlarla gerçəkləşdirilə bilər;

– şahlıqla ariflik, aşiqlik birləşsə, bu, ədalətə, ədalət də hüzura yol açar;

– insan Allahı unutsa, O da insanın özünü özünə unutdurar, yəni insan onu kimin yaratdığını, niyə yaratdığını, bu dünyadakı varlıq səbəbini, ilahi təyinatını, haradan gəlib haraya getdiyini unudar, nəticədə, azar, dəyərini itirər, həlak olar;

– sərvətin ilahi təyinatı ehtiyacı təmin etmək, xeyri çoxaltmaqdır;

– Allahın verdiyi nemətlərə şükür edilməsə, geri alınacaq;

– şükür nemətlərin gerçək sahibinin Allah olduğunu bilmək, onlardan ilahi təyinatına uyğun istifadə etməkdir;

– insan şükür etsə, Allah nemətləri artıracaq;

– nemətə şükür edilməsə, o nemətin ziddi ortaya çıxacaq: tövhidi şirk, azadlığı köləlik, ədaləti zülm, barışı savaş, sağlamlığı xəstəlik, zənginliyi yoxsulluq, xeyri şər, mərhəməti acımasızlıq, elmi cəhalət, sevgini nifrət, halalı haram, birliyi parçalanma, doğrunu yalan, imanı küfür, mənəvi diriliyi mənəvi ölüm əvəz edəcək;

Nizami Bəhramı türk şahı kimi geyindirir, onu türk şahı ilə müqayisə edir, ədalət, mərhəmət, xeyirxahlıq onun xarakteridir.

Mətndə hakimiyyət rəmzlərinə yer verilmişdir: tac, sərir (taxt), qah (taxt), yeddigözlü kəmər, yeddiayaqlı taxt, kolah (papaq), şahın taxtına dörd

balış qoymaq, gündə beş dəfə təbil çalmaq.

Məsnəvidəki məcazlardan örnəklər:

– “tacı və taxtı (hakimiyyəti) kökləmək”;

– “insafı dünyaya yaymaq”;

– “ədalətin başını göylərə ucaltmaq”;

– “qəm qıfılı”;

– “fitnənin sərxoşluğunu başından çıxarmaq”;

– “nəfəsi açılmaq” (“darlıqdan qurtarmaq)”;

– “ruzisi daşdan çıxmaq”;

– “əlini qısa etmək”;

– “əli uzun olmaq”;

– “əl vermək/uzatmaq”;

Mətndə bir tarixi şəxsiyyət adı var: Cəmşid.
Mətndəki açar söz və anlayışlar sırası ilə bunlardır (təkrarlar nəzərə alınmamışdır): Bəhram Gur, tac, sərir (taxt), böyüklük, yeddigözlü kəmər, yeddiayaqlı taxt, tərlan (baz), sinə, rumi, bədən, təraz, gözəllik, yaxşılıq, xeyirxahlıq, Rum, Çin, bac almaq, xərac almaq, dörd balış, Cəmşid, beş növbət, Günəş, insaf, ədalət, cahan, asiman, ədalətlilər, zülmkarlar, dostluq, qıfıl, açar, qapı, şadlıq, aləm, nəva, nəfəs, hava, qısır inək, su, arx, meyvə, ağac, bar, sikkə, dirhəm, ağıl, məmləkət, şahzadə, şərəf, əzəmət, kişvər, qala sahibləri, qala, xəzinə, ruznamə, can, iş, rütbə, rövnəqsizlər, qaçqınlar, mülk, zülm, canavar, baz (yırtıcı quş), qızılquş (qırğı), göyərçin, qoyun, fitnə, sərxoşluq, əliuzunluq, ayaq, taxt, düşmən, dost, insanlıq, cahan hökmdarlığı, insan, xəsm, ədəb, on, adam, vaxt, öldürmək, ruzi, ilxı, ev, torpaq, toz, qəmli, işvə, eyş, mülk, eşq, həftə, gün, altı, eşqbazlıq, nəfəs, aşiqlik, nişan, aşiq, xülasə (varlıq), munis, xas, yük, fərman, xorrəmi, dad/ədalət, xəzinə, qarət, qılınc, şallaq, dünya, yaşıllıq, budaq, genişlik, qürur, nemət, mal, bolluq, Yəzdan, qəlb, azad etmək, şəfqət, sinə, yaradılanlar, Xuda, şükür, dar, dəmir, daş.
NİZAMİ GƏNCƏVİ HALINI TANIDIR:

– şair tez qocaldığını yazır (əlli altı yaşında), fikirlər məni yordu (düşünmək yorur);

– yaşıllığını itirmiş söyüdəm;

– saralmış laləyəm;

– ağarmış bənövşəyəm;

– papağımı başıma qoya bilmirəm;

– kəmərimi belimə bağlamaq imkanım yoxdur;

– qanadı sınmış quş kimiyəm;

– yoxsulam;

– kəndin kəndxudasıyam, ancaq kənddən uzaqdayam;

– bir qonaq gəlsə, ona süfrə açacaq kimsəm yoxdur;

– ehtiyac məni sındıra bilməz;

– üzərində haqqım olanlardan şikayət edirəm;

– saxtakar şairlər çoxalıb, onlar dəmirlərini (mənasız şeirlərini) qızıl rənginə boyayıb satırlar;

– istedadlı adamlara dəyər verməmək zülmdür;

– zülm cinayətdir, istedadlı şairi, istedadı öldürür;

– Nizami bu dünyanın ən ağır cinayətini tanıdır: səadəti istedad deyil, tale bəxş edir;