İnsanın kamillik dərəcəsinə çatması, qədim sufilər tərəfindən, İlahiyə Daxil Olma yolu, müqəddəs səyahət kimi baxılır. Onlar, bu səyahətin, zirvəsinə çatan kəs simasında yalnız Məhəmməd peyğəmbər görürlər.
Sufiliyə görə, bu kamillik, üç cəhəti özündə birləşdirir ki, bunun hər üçü Məhəmməd peyğəmbərin simasında öz əksini tapır. Peyğəmbərin özünün dediyi kimi:
«Qanun – mənim dediklərim,
yol – əməllərim…
gerçəklik – halımdı…»
Ayrı sözlə desək, Qanun – bilik, Yol – bu biliyin həyata keçirilməsi, Gerçəklik – insanın daxili vəziyyətidir.
Sufilərə görə, Məhəmməd peyğəmbər kamillik təcəssümü hesab edildiyindən, Onun ən ali dərəcəyə – Peyğəmbər Möhürü dərəcəsinə çatması və ondan savayı hələ ki, qanuni peyğəmbərlərin aşkar olunmaması, sufilik yolunun – yəni İlahinin Özünə aparan sonsuz Yolun, peyğəmbərdən sonra, digər seçilmişlər tərəfindən davam etdirilməsinə ümid yeri qoymur.
Nəsəfiyə görə isə, insan ruhunun kamillik yolunun səddi yoxdur: «…əgər insan min il də yaşaya bilsəydi və bütün bu müddəti, özünü dərk etməklə, askezlə , dini təcrübə və zikrlə məşğul olsaydı, o, öz müdrikliyinin köməyi ilə hər gün, hər dəqiqə yenə nə isə açacaqdı, anlayacaqdı. O səbəbdən ki, Allahın müdrikliyinin və biliyinin səddi, sonu yoxdur. İnsanlar bu səbəbdən kamil ola bilməzlər ki, bir fərd olaraq, kamilliyin hansı dərəcəsinə çatsalar belə, yenə ona verilən qabiliyyət müqabilində, Allahın biliyi və müdrikliyi ilə müqayisədə kamil ola bilməyəcəklər.
Odu ki, kamilliyə çatdığını bildirən insan, yalnız qismən kamildi. Müqəddəs Qanuna görə isə, tam kamillik mövcuddur…»
«…Son məqsəd – mənbəyə qayıdışdır. Mənbəyə qayıdan hər bir şey öz məqsədinə yetəndir.
Kəndli taxılı torpağa səpib onu becərir. Taxıl bitməyə başlayır və bar verir, yenidən toxuma dönür və öz əvvəlki vəziyyətini alır. Dairə qapanır.
Mövcudluq dairəsinin qapanması – azadlıqdır…»
A.Məsud
M.Ə.Nəsəfi
«ZÜBDƏT-ƏL-HAKAYİK»
(hissələr)
Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə!
Allaha – dünyalar Xaqanına eşq, Allah qorxusunu qəlbində gəzdirənlərə mərhəmət olsun!
Onun Məhəmməd Peyğəmbərinə, Peyğəmbərin müqəddəs saleh nəslinə şükürlər olsun!
İndi isə zəiflər zəifi, dilənçilər qulu Əziz binni Mühəmməd ən Nəsəfi söz deyəcək; o səbəbdən ki, bəzi dərvişlər mən fəqirdən böyük dünya və kiçik dünya barədə mühaidə* tərtib etməyi, mənbənin (məbdə) nə, qayıdışın (məəd) nə olduğunu, mənbənin hər kəs üçün fərqli, ya bir olduğunu, qayıdışın hər kəs üçün fərqli ya bir olduğunu izah etməyi, qürubun (nüzül) nə, doğuluşun (oruc) nə olduğunu, qürubun əvvəl, doğuşun sonra, yoxsa əksinə – doğuluşun əvvəl, qürubun sonra olduğunu izah etməyi xahiş etdilər.
Və mən, bu müahidəni iki hissəyə ayırdım. Allahdan savayı bu dünyada ayrı bir fərəhim yoxdur. Ona müraciət edir və Ona güvənirəm!
I HİSSƏ (bab)
Böyük dünyanın anlanılması barədə
Bil!.. Allah səni hər iki dünyada sevindirsin!
Dünya iki hissədən ibarətdir. Onun birinci hissəsinə – gizli dünya, ikinci hissəsinə – aşkar dünya deyərlər. Bu iki dünyaya kəmiyyət və keyfiyyət baxımından müxtəlif adlar da verilib: yaradan dünya və buyuran dünya, mülk** dünyası və mələkküt dünyası, bədənlər dünyası və ruhlar dünyası, düyğularla anlanan dünya və şüurla qavranan dünya, işıq dünyası və zülmət dünyası…
I fəsil
…«Dünya» sözünün mənasını biləndən sonra, indi bil ki, sən kiçik adam və kiçik dünyasan. Bütün dünya isə Böyük adam, yaxud Böyük dünya adlanır. Dərviş, sən kiçik dünyasan, bütün dünya böyük dünyadır, sənsə hər iki dünyanın siyahısı və işarəsisən. Böyük dünyada nə varsa, kiçik dünyada da var. Özünü dərk et, aşkarda və gizlində olanlara çat ki, Böyük dünyanın əvvəlinə və axırına çata biləsən. Bu yoldan savayı yol yoxdur…
Dərviş, hər şeyi olduğu kimi görməyə can atan kəs, qoy özünü də olduğu kimi görsün…
II fəsil
Bil ki, kiçik dünyanın əzəli törəmi bir özül olduğu kimi, Böyük dünyanın da əzəli törəmi bir özüldür. Böyük dünyanın də əzəli törəmi – böyük dünyanın toxumudur (tuxum), kiçik dünyanın da əzəli törəmi – kiçik dünyanın toxumudur. Bunu yadında möhkəm saxla ki, hər iki dünyada yaranan və yaranacaq nə varsa, onun toxumunda var. Yuxarıdakıları aydınlaşdırandan sonra, onu da bil ki, böyük dünya da, kiçik dünya da toxumdan yaranıb. Kiçik dünyada mövcud olanlar, artıq onun toxumunda mövcud olub, Böyük dünyada mövcud olanlar da, artıq onun toxumunda mövcud olub.
UCA VƏ MÜQƏDDƏS ALLAHIN
BÖYÜK DÜNYANI YARATMASI BARƏDƏ
Bil ki, şəriət tərəfdarları iki mövcudluqdan bəhs edirlər. Bunun birincisi – əzəli (qədim) mövcudluq, ikincisi – ötəri (hədis) mövcudluqdur. Ötəri mövcudluq başlanğıca malikdirsə, əzəli mövcudluq başlanğıca malik deyil.
Bu iki mövcudluq barədə xəbərdar olduqdan sonra onu da bil ki, əzəli mövcudluğu – «Allah», ötəri mövcudluğu – «Dünya» adlandırarlar.
Allah – dünya deyil və dünya – Allah deyil. Allah, dünyanı yaradandır. Dünya, Allahın yaratdığıdır. Şəriət tərəfdarlarına görə, Yaradan, dünyanı yaratmaq istəyində də, onu məhəv etmək istəyində də azaddır.
Bunları bildikdən sonra, indi bil ki, şəriət tərəfdarlarının dediyinə görə, Müqəddəs Uca Yaradanın ilk əvvəl yaratdığı – hansısa Özül olub ki, onun adına – İlkin Ruh deyiblər.
Mülk və mələküt dünyasını yaratmaq istəyəndə, Uca və Müqəddəs Allah öz nəzərlərini həmin bu Özülə yönəldərək onu hərəkətə gətirib… Bu hərəkətdən məğz və qaymaq olanlar üzə qalxıb, bulantı və çöküntü, şəkər qalığı kimi, dibə çöküb. Həmin o məğzdən, qaymaqdan Uca Yaradan, ruhlar dünyasının, çöküntüdən, bədənlər dünyasının dərəcələrini yaradıb.
Ruh – sadə bir özüldür, o, bitiklərdə – onların təbiətini, heyvanlarda – onların iradəsini, insanlarda – onların dərəcələri üzrə intellektini kamilləşdirir və hərəkətə gətirir.
Əgər bu dərəcələr sənin üçün aydın deyilsə, ayrı sözlə deyim. Bil ki, ruh – incə özüldür, o, bölünmür, hissələrə ayrılmır. O – hökmedən dünyasındandır və özü hökmdür.
Bədən isə kobud özüldür, o bölünə və hissələrə ayrıla bilir: o, xəlq olunmuşlar, yaranmışlar dünyasındandır.
Ruhlar Dünyasını yaradarkən, Uca və Müqəddəs Yaradan, öz nəzərlərini həmin o dumduru qaymağa yönəldib, onu hərəkətə gətirib. Bu qaymağın qaymağından O, peyğəmbərlərin Ruh Möhürünü (xətm) yaradıb, daha sonra:
onun çöküntüsünün qaymağından, – ulu peyğəmbərlərin* ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, – peyğəmbər-mürsəllərin** ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, bütün qalan peyğəmbərlərin*** ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, müqəddəslərin ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, müdriklərin ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, zahidlərin ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, əməli salehlərin ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, möminlərin ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, adi insanların ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, heyvanların ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, bitkilərin ruhunu;
onun çöküntüsünün qaymağından, mineralların və digər təbiətlərin ruhunu yaradıb.
Hər ruh dərəcəsi ilə də, Uca Yaradan o dərəcənin mələklərini yaradıb və bununla da mələküt dünyasının qurulması başa çatıb.
O, ruhlar dünyasını on üç dərəcəyə, İlkin Ruhla birgə, on dörd dərəcəyə ayırıb. Ruhlar dünyasının on üç dərəcədə olmasına sübut, bədənlər dünyasının da, ruhlar dünyasına nisbətdə on üç dərəcəyə ayrılmasıdır.
Aşkar dünya, (zahir) daxili (batin) dünyanın ünvanıdır. Mülk, mələkütün işarəsidir.
Dərviş, deyilənə görə mülk, mələkütün bənzəridir, mələkütünsə əsası cəbərütdür**** ki mələküt mülklə sübuta yetirildiyi kimi, cəbərüt də mələkütlə sübuta yetirilə bilsin.
BƏDƏN DƏRƏCƏLƏRİ HAQQINDA
Bil ki, Uca Yaradan maddi dünyanı yaradarkən Öz nəzərlərini həmin o bulanıq çöküntüyə yönəldərək onu hərəkətə gətirib. Onun qaymağından və məğzindən O, Göylər Səltənətini;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – göyün yeddinci qatını;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – göyün altıncı qatını;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – göyün beşinci qatını;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – göyün dördüncü qatını;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – göyün üçüncü qatını;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – göyün ikinci qatını;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – göyün birinci qatını;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – od ünsürünü;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – hava ünsürünü;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – su ünsürünü;
onun çöküntüsünün qaymağından və məğzindən – tozu və digər sadə cisimləri yaratdı;
Bununla da məlaküt dünyasının sadə bədənləri başa yetir.
Dərviş, mülk və mələküt dünyası arasında bir sual da meydana çıxır: ilkin olan hansıdır – əvvəl ruhlar dünyası, sonra bədənlər dünyası? İlkin doğulma olub, yoxsa qürub, ya ilkin qürub olub, doğulma sonra?..
Bu barədə, həqiqətə çatanacan çox düşünmək gərəkdir.
Bil ki, ruhlar dərəcəsi ilə bədənlər dərəcəsinin hər biri, bir-birində öz məkanını tapıb: Göylər səltənəti – peyğəmbərlərin Ruh Möhürünün məkanıdır;
Göylər taxtı – ulu peyğəmbər ruhlarının iqamətgahı və hücrəsidir;
Yeddinci göy – peyğəmbər – mürsəl ruhlarının iqamətgahı və hücrəsidir;
Altıncı göy – digər peyğəmbər ruhlarının iqamətgahı və hücrəsidir;
Beşinci göy – müqəddəs ruhların iqamətgahı və hücrəsidir;
Dördüncü göy – müdrik ruhların iqamətgahı və hücrəsidir;
Üçüncü göy – asket ruhların iqamətgahı və hücrəsidir;
İkinci göy – əməli saleh ruhların iqamətgahı və hücrəsidir;
Birinci göy – möminlərin iqamətgahı və hücrəsidir;
Göyün doqquz dərəcəsinin izahı bununla başa çatır.
Bundan sonra dörd dərəcə qalır: qalan insanların, heyvanların, bitkilərin və digər təbiət ünsürlərinin ruhları. Onlar ali dünyadan da deyillər, alçaq dünyadan da.
Pillə-pillə yüksələ-yüksələ, öz əzəli məkanına yetməyin yolu – özünü və Allahını dərk etməkdir. Öz məkanına yetməklə – hər bir kəsin doğulması* başa çatar və səfər dövriyyəsi qapanar.
Dövriyyə qapandıqdan sonra yüksəliş mümkün olmaz. Bu yüksəliş sonradan da baş tutmaz. Yolda ləngimək olar, lakin, əzəli məkandan yuxarı qalxmaq olmaz.
Yolda ləngiməyə izn verilməsəydi, müqəddəs yazıların və peyğəmbərlərin, insanlığa nazil etdikləri faydasız olardı.
Ruhlar və bədənlər dünyasını yaratdıqdan sonra O, onların üç övladını – mineralları, bitkiləri və heyvanları yaratdı.
Hər şeyin sonunda isə Uca Yaradan Adəmi yaratdı…
Adəm və Həvvadan çox yazıldığından, bu müşahidədə bunun üstündən ötüşəcəyik. Adəmin övladları sonradan yarandı və bu günəcən yaranmağına davam edir. Onların hər biri tədricən öz kamilliyini əldə edir və hər biri, dövriyyəsi qapananacan, öz əzəli məkanına qayıdır.
Bu, o deməkdir ki, hər bir kəsin kamillik dərəcəsi – onun, öz əzəli məkanına aparan Yolu düzgün keçməkdən ötrü çalışmaq həddindən və buna hansı dərəcədə nail olmaq bacarığından asılıdır.
Dərviş, bil ki, Yolda dayanmaq olar, lakin əzəli məkandan yüksəyə qalxmaq mümkün deyil.
Bu dünyaya gələnlər – ruhlar dünyasından gəlir… Odu ki, hər bir kəs öz əməlində də, nitqində də dəyişməz qalır.
Hər bir kəs, onun üçün əvvəlcədən biçilmiş ölçüyə malikdir və bu ölçünü aşmaq mümkün olmaz. Bu, o deməkdir ki, bu dünyaya gələn hər bir ruhun öz məlum sərhədləri – cismində qalacağı müddətin, alacağı nəfəsin, yeyəcəyi qidanın, deyəcəyi sözün, əxz edəcəyi həqiqətin və ona aid bütün qalan məsələlərin öz ölçüsü və mövcud məkanı var…
Bil ki, İlahinin xəbəri və icazəsi olmadan, bir ağacda bircə yarpaq tərpənməz və kimsənin beynindən bircə fikir ötə bilməz…
Fəsil (5)
Dərviş, doğulma və qürub barədə bildikdən sonra, onu da bil ki, peyğəmbərlər və müqəddəslər öz təbii ölümlərinəcən ayrı bir doğulma ilə doğularlar. O səbəbədən ki, onlar, öz təbii ölümlərinəcən, sağ ikən ölərlər… Və o birilərin, öz təbii ölümlərindən sonra görəcəklərini, onlar ölümlərinəcən görərlər. Və onlara, ölümlərindən sonrakı vəziyyətləri aşkar olar. Və onlar, gerçəkliyi bilmək dərəcəsindən, (ilm ül-yakin) gerçəkliyə şahidlik dərəcəsinə (əyn ül-yakin) qalxarlar…
…İnsanların örtüyü bədən olduğu üçün, ruh bədəndən çıxarkən, o, örtüksüz qalar.
Peyğəmbərlərin isə doğulması iki cür olar: biri, bədənin iştirakı olmadan, digəri, bədən və ruhun birgə iştirakı ilə.
Bunu bildikdən sonra, onu da bil ki, bizim məqsədimiz, nə cahillərin doğulmasından söz açmaq, nə də peyğəmbərlərin doğulmasını izah etməkdir. Peyğəmbərlərin doğulması barədə kifayət qədər məlumdur.
Məqsədimiz – yolçuları, tutduqları zahidlik yoluna həvəsləndirmək və qorumaqdır ki, onlar, bu yolda səhv buraxmasınlar.
Dərviş, gələcək həyatının, ölümüncən əyan olması böyük səadətdir! İnsanlar bu barədə heç nə bilmir. Əgər bilsəydilər, gecə-gündüz çalışardılar ki, onu görsünlər, qayıdacaqları məkanı tapsınlar.
Yolçular, üç məqama xüsusi əhəmiyyət verirlər; bunun birincisi – Yol (suluk), ikincisi – Cazibə (cəzb), üçüncüsü – Doğulmadır (oruc). Yalnız bunların hər üçünə sahib olan kəs – Şeyx, Başçı olmağa qadirdir…
ZÜBDƏT ƏL-HAKAYİK
Fəsil (III)
Bil ki, bu on dörd dərəcə yaradılandı, qazanılan yox və Böyük Allahın yaratdığını dəyişmək mümkün deyil. Hənifənin dürüst (qayim) mənası da bundadır. Allahın təbiəti budur. Yer üzünə gələn bütün insanlar da həmin bu təbiət üzrə yaradılıb, ruhlar dərəcəsi də elə budur.
Əgər bu dərəcələr qazanılan olsaydı, onda hər bir kəs qazandıqca, öz məkanını aşıb (ötüb) daha yüksək məkana çatardı, müqəddəslər qazandıqca, qalan peyğəmbərlərin məkanına ucalar, qalan peyğəmbərlər qazandıqca, peyğəmbər-rəsulların məkanına çatardılar və bu hal o biri məkanlarda da baş verərdi.
Lakin, bütün bu dərəcələr qazanılan yox, yaradıldığı vəziyyətdə sədəqə veriləndi. Yolda dayanmaq olar, lakin öz əzəli məkanını aşmaq mümkün deyil.
Dərviş, sən ruh dərəcələri barədə bildin ki, onlar necə yaradılıbsa, o cür də mövcud olmağına davam edir və mənsub olduğun məkandan yuxarı qalxmaq başa gələn iş deyil.
Bu dünyaya gələn yeganə yol – ruhlar dünyasından gəlir, gələnlər də öz nitqlərində və əməllərində dəyişməz qalır. Hər bir kəsin öz məlum ölçüsü var ki, o ölçünü aşmaq mümkün olmaz. Bu, o deməkdir ki, bu dünyaya gəlib çıxan hər bir ruhun, bədəndə qalacağı vaxtın, alacağı nəfəsin, yeyəcəyi qidanın, deyəcəyi sözün, öyrənib əxz edəcəyinin və ümumiyyətlə, ona aid ola biləcək hər bir şeyin, onun üçün əvvəlcədən ölçülüb-biçilmiş sərhədləri və dönüb-qayıdacağı məlum məkanı var.
Bil ki, Haqqın niyyəti və istəyi olmadan, bircə ağacda bircə yarpaq belə tərpənə bilməz və bir kəsin beynindən bircə fikir ötməz.
Dərviş, bu fikir çox şübhəlidi, hərçənd ki, şəriət ardıcılları insanın, öz hərəkətlərində müstəqil olduğunu birbaşa demirlərsə də, onlara görə, mövcud olan hər bir şey, Haqqın istəyi və niyyətinə uyğun mövcuddur və Haqqın niyyətində, istəyində olmayan nəyinsə yaranması və varolması mümkün olan iş deyil. Burdan da bu qənaətə gəlmək olar ki, insanlar da öz sözlərində və əməllərində özbaşına deyillər.
Bu barədə rəylər ona əsaslanır ki, aşkar olunanlar (məlum) anlanana (ilm) tabedir, yaxud da əksinə, anlananlar, aşkar olunanlara tabedir.
Şəriət ardıcıllarının rəyinə görə, aşkar olunan, anlanana tabedir. Demək, belə çıxır ki, hər bir şey üçün məlum ölçülər mövcuddur və bu ölçülərin həddini aşmaq mümkün olmaz.
Uca Tanrının əvvəlcədən düşünüb ərsəyə gətirdiyi, yarandığı vəziyyətində də qalmalıdır.
Müdriklik ardıcıllarının rəyinə əsasən, anlanan, aşkar olunana tabedir. Burdan isə belə bir nəticə hasil olunur ki, insanların nitqinə və əməlinə, deyilən həmin bu məlum ölçü yoxdur. İnsanın bilik və dövlət əldə etməsi, onun bu sahələrdə səyi ilə bağlıdır. İnsan nə qədər çox çalışsa, bir o qədər çox bilik və var-dövlət sahibi olar.
Xeyir, yaxud şər əməl sahibi olmaq, az, yaxud çox yemək – insanın öz iradəsindən asılı bir haldı və o nə qədər çox səy göstərərsə, bir o qədər də çox tapar.
O biri məsələlərdə də vəziyyət bu cürdü. Sözü çox uzatdıq, məqsədimizdən yayınmayaq…
Fəsil (IV)
Bil ki, inam məkanından gələn insan ruhu birinci göyə dönəcək; əməlisalehlər məkanından gələn insan ruhu ikinci göyə dönəcək. O biri məkanlarla da həmin iş baş verəcək. Bu, o deməkdir ki, hər bir sakin öz əvvəlki məkanına dönəcək və ola bilməz ki, kimsə, ruhu bədənindən ayrıldıqdan sonra öz məkanını ötüb daha yüksək məkana düşsün.
Bu doqquz dərəcənin vəziyyəti beləcə deyilən kimi olacaq, lakin, o kəs ki, qərar tutduğu bədənində, bu dünyada ikən inam məkanına çatmayacaq, dərəcəsindən asılı olmayaraq, öz məkanına dönə bilməyəcək.
Dərviş, inam məkanına çatmayan, peyğəmbərləri qəbul etməyən, müqəddəsləri təqlid (təqlid) etməyən, insan simasında olub, insan xüsusiyyətlərinə və mənəviyyatına malik olmayıb (o) heyvanlar qismindən olan və hətta heyvanlardan da aşağıda olan kəsin ali dünyaya yolu yoxdur. O səbəbdən ki, ali dünya, bakirələr hücrəsi, dinclik yeridi, mələklərin və ləkəsizlərin (əhl-e təharat) yaşayış ərazisidi, biliksiz və inamsız ali dünyaya çatmaq mümkün olmaz.
Dərviş, əgər sən, əzəl özül olan İlkin Ruhu, Adəm adlandırsan, haqlı olarsan, çünki bütün bu ruhlar əvvələn onda olub, (onları) ondan çıxardılar və dedilər: “Məgər sizin Allahınız Mən deyiləmmi?..”
Bu, o deməkdi ki, o kəs ki, buna “hə” dedi, o, ucaldı, o kəs ki, “hə” demədi, o alçaldı. Lakin, “hə” deyənlər də, günaha batmadan, öz məkanından ucalara qalxmadı. “Hə” deməyənlər isə öz inam məkanlarına çata bilmədilər.
İlkin Ruhu Adəm adlandırdıqdan sonra, ondan ayrılan çöküntünün Həvva olduğunu desək, yanılmarıq.
Həmin bu Adəmlə Həvva Cənnətdə yaşayırdılar, lakin elə ki, onlar ağaca yaxınlaşdılar, Cənnətdən qovuldular. Burdan belə bir nəticə hasil olunur ki, cənnətlərin də, ağacların da dərəcələri var. Fani cənnət və əbədi cənnət…
Şəriət ardıcıllarının mühakimələrinə əsasən, böyük dünyadakı fərqlər məhz bu cür yaranıb, doğulma və qürub məsələsində deyildiyi kimi baş verir. Lakin təsəvvüf ardıcllarının dediklərinə görə, bunlardan savayı doğulmalar və qürublar da mövcuddur…
Sözü uzatmayaq və məqsədimizdən yayınmayaq…
Dərviş, təsəvvüf ardıcıllarının bu doğulmada məqsədləri budur ki, yolçunun ruhu onun bədənindən, o sağ-salamat, gümrah olduğu vəziyyətdə çıxsın və ölümündən sonra açılacaq vəziyyəti ona indi, ölümünəcən əyan olsun ki, o, cəhənnəmi də, cənnəti də görüb tanıya bilsin, cəhənnəm və cənnət sakinlərinin halından xəbər tutsun və həqiqi bilik dərəcəsindən, həqiqi şahidlik dərəcəsinə çatsın, bildiklərini əyani surətdə görsün.
Bir qismin ruhu birinci göyə, digər qismin ruhu ikinci göyə qalxacaq və beləcə, peyğəmbərlərin Möhür qatınacan hər ruh öz əvvəlki məkanına çatacaq. Və bircə ruh belə öz əvvəlki məkanından ötüb ayrı birisinə keçə bilməyəcək. Bədəninə dönəndən sonra, hər bir kəsin yadında, gördükləri və anladıqları qalacaq. Birinin ruhu göylərdə bir gün qalacaq, orda o bir günü hərlənib öz bədəninə dönəcək. Digərinin ruhu orda daha çox qalacaq.
Bizim şeyx deyir ki: «Mənim ruhum orda on üç gün qaldı, sonra bədənimə döndü. Bədənim bütün bu vaxtı hərəkətsiz oldu, ruhum dönən kimi isə ayıldı… Bədənimin hərəkətsiz qaldığı vaxtın müddəti mənə bilinmədi. Bədənimin yanında olanların dediyinə görə, bu hal on üç gün çəkib. Deyilənə görə, on üç gün mənim bədənim, ölü bədəni kimi hərəkətsiz, cansız qalıb…»
Digər hörmətli bir mömin danışır ki, onun ruhu orda beləcə on gün olub, sonradan bədəninə dönüb. Bu on günü orda gördükləri onun yadında qalıb. Və deyildiyi kimi, hər bir kəsin ruhu öz məkanına çatanacan doğula bilir.
Bir də deyirlər ki, İki Sonuncunun ruhu, yəni, Son Peyğəmbərin və Son Müqəddəsin ruhu Göylər Taxtınacan ucalmağa qadirdir.
Bu adamlar (İn Tayfa) müqəddəsliyi – Həzrət Əlinin dərəcəsi hesab edirlər və deyirlər ki, Həzrət Əlinin dərəcəsi bütün digər dərəcələrdən üstündü. Bu mübahisənin ifadəsini və təhlilini biz “Kəşf əl-Hakayik”də vermişik. Nazil edilənlərin və müqəddəsliyin sirləri orda açılıb, maraqlananlar bunu o yazıda axtara bilərlər. Bu sirr – «nun» hərfinin deyilişi ilə açılır…
Beləliklə bu, özlərini şəriət ardıcılları adlandıran, (digərlərinin isə onları «zahiri») adlandıranların rəyi idi.
Fəsil (I)
II Əsil (Mənbə)
MÜDRİKLİK ARDICILLARININ BÖYÜK DÜNYA VƏ BÖYÜK DÜNYANIN YARANMASI BARƏDƏ DEDİKLƏRİ
Bil ki, müdriklik ardıcılları da iki mövcudluğun (mədud) (varlığını) təsdiq edirlər. Onlara görə, onlardan biri – əbədi, digəri – ötəri mövcudluqdur. Onlar, əbədi olanın mahiyyətini məğz etibarı ilə «zəruri» ötəri olanın mahiyyətini isə, məğz etibarı ilə, mümkün mövcudluq, adlandırırlar.
Məğz yalnız bu iki vəziyyətdə ola bilər: ya mövcudluq mənbəyi özündən olan, yaxud mövcudluq mənbəyi özündən olmayan. Əgər bu məğzin mövcudluq mənbəyi onun özündədirsə, onda bu mahiyyət etibarı ilə «zəruri» mövcudluq adlanar. Yox, əgər onun mövcudluq mənbəyi onun özündən deyilsə, bu mahiyyət etibarı ilə «mümkün» mövcudluq adlanır.
Mahiyyət etibarı ilə zəruri mövcudluq – dünyanı yaradan Allahdır, mahiyyət etibarı ilə mümkün mövcudluq – Allahın yaratdığı dünyadır…
Məğz etibarı ilə zəruri mövcudluq layiqli dəlillərlə təsvir edilir, o, layiqsiz dəlillərdən azaddır.
Müdrik ardıcılların rəyinə görə, həmin bu məğz etibarı ilə zəruri mövcudluq – mahiyyət etibarı ilə səbəbin özüdür. Dünya, Onun məğzindən yaranıb… Şüa, Günəşdən yarandığı kimi, nəticə, səbəbin mövcudluğundan yarandığı kimi. Deməli nə qədər ki, Günəş kürəsi mövcuddur, onun parlaqlığı da mövcuddur. Nə qədər ki, səbəbin mövcudluğu var, nəticə də mövcudluğa malikdir.
Bunları bildikdən sonra, onu da bil ki, müdriklik ardıcıllarının qənaətlərinə görə, Uca və Müqəddəs Yaradandan yaranan ilk mövcudluq, özül olub. İlkin intellekt (əql-e əvvəl) deyilən də həmin o özüldür. İntellekt, sadə özüldür. Bu, o deməkdir ki, özül vahiddir, o, bölünməyə, hissələrə parçalanmağa qadir deyil.
Müdriklik ardıcılların qənaətlərinə görə, bu deyilənlərin əsası odur ki, “Var olan Vahiddən yalnız vahid törənər.” Deməli, Uca və Müqəddəs Yaradan həqiqi vahid (cəm) olduğundan, ondan törənən ilkin özül də vahiddir və İlkin intellekt dediyim elə budur.
Həmin bu həqiqətən vahid olan ilkin intellektdə, intellektin məğzinin nəticəsi kimi, (nəzər də) onun səbəb nəticəsi kimi və vasitəçilik nəticəsi kimi, keyfiyyət və kəmiyyət çoxluğu yaranıb. Ayrı sözlə desək, səbəb və nəticə (məlum) arasında ortaq məxrəc yaranıb.
Bu timsalda isə ilkin intellektin üç keyfiyyəti (etibar) üzə çıxıb. Bu keyfiyyətlərin hər birinə, ilkin intellektdən olan hansısa can, hansısa intellekt, hansısa göy aiddir. Beləcə, ilkin intellektdən doqquz intellekt, doqquz can və doqquz göy yaranıb. Bundan sonra Ay göyünün altında od ünsürü və od təbiəti, hava ünsürü və hava təbiəti, su ünsürü və su təbiəti, kül ünsürü və kül təbiəti yaranıb. Məğz etibarı ilə bunlar, atalar və analardı. Sonra bu atalardan və analardan üç övlad yaranıb: minerallar, bitkilər və heyvanlar. Bütün bunlardan sonra, insan yaranıb. O, abstrakt intellekti (əql-e məvhum) ilkin intellektdən qavrayıb və kamilliyinə çatıb.
Sonradan yaranan qalan hər şey isə başlanğıcda mövcud olub. Bununla da dairə qapanır, öz əvvəlinə qayıdan dairə sona yetir.
Deməli, intellekt – həm başlanğıc (məbdə), həm də sonluqdu (məəd). Belə ki, yaranmış baxımından, intellekt – mənbə, qayıdış baxımından – axırdır. Dərviş, bil ki, axır ona deyilir ki, orda olmusan və yenidən ora qayıdacaqsan…
Dərviş onu da bil ki, ilkin intellekt – Kəlamdır . O, həm də Allahın rəsuludur, yaradılanın səbəbi və Adəmdir.
O, Allahın keyfiyyətləri və əlamətləri ilə bəzədilib və məhz buna görə deyirlər ki, Uca Tanrı insanı öz surətində yaradıb.
Müdriklik ardıcıllarının qənaətlərinə görə, Uca və Müqəddəs Yaradandan, ilkin intellektdən savayı heç nə yaranmayıb. Qalan hər şey ilkin intellektdən yaranıb.
İlkin intellekt, Allahın yaratdığı dünyadır, qalan nə varsa, ilkin intellektin yaratdığı dünyadır.
İlkin intellekt Uca Yaradanın nəticəsidir, qalan hər şey ilkin ruhun törəməsidir.
İlkin intellektin müəllimi – Uca Yaradandır, qalan hər şeyin müəllimi – ilkin intellektdir.
İlkin intellektlərdən yarana intellektlər və digər canlar, Uca və Müqəddəs Yaradandan heç bir feyz (feyz) ala bilmirlər. Bu feyzi Uca və Müqəddəs Yaradandan yalnız ilkin intellekt alacaq və o birilərə – öz yaratdıqlarına ötürəcək.
İntellektlərin hər biri, o feyzi özündən yuxarı intellektdən alacaq və özündən aşağıdakılara ötürəcək. Və bu minvalla onların hər biri, Uca Tanrının bəxşeyişinə sahib olacaq, o bəxşeyişi qəbul edib o birilərinə ötürəcək, alacaq və verəcək.
Dərviş, bunu yadında saxla ki, zəruri mövcudluq yalnız verir, o heç nə qəbul etmir, özündən yuxarıda olanı yoxdur, məğzi etibarı ilə o, pakdır, müqəddəsdir, bilikli və müdrikdir…
Fəsil 2
Bil ki, ilkin intellekt – vahid özüldür, lakin, bu özülü kəmiyyət və keyfiyyət mənasında müxtəlif adlarla adlandırırlar.
Bu özülü, hər bir şeyi anlayan qüvvə kimi görənlər onu, o səbəbdən intellekt adlandırarlar ki, o, istədiyinə nail olandır.
Bu özülü, diri və dirildən qüvvə kimi görənlər onu – ruh adlandırırarlar ki, o, diri ruhdur və dirildəndir.
Bu özülü, aşkar edən qüvvə kimi görənlər onu şüa adlandırarlar ki, şüa görünən və göstərəndir.
Bu özülü, qəlb duyumunun rəssamı görənlər onu – Kəlam aldandırdılar.
Bu özülü, dünya əhlinin bilgi səbəbi görənlər, onu -Cəbrayıl adlandırdılar.
Bu özülü, dünya əhlinin qidası görənlər, onu – Mikayıl aldandırdılar.
Bu özülü, dünya əhlinin yaranma səbəbi görənlər, onu – İsrafil aldandırdılar. Bu özülü, hər şeyin mahiyyətini bilən və bu mahiyyəti əxz edən görənlər onu – Əzrayıl adlandırdılar.
Dərviş, bil ki, əgər kimsə bu özülü – Allahın evi, Əbədiyyət mənzili, Müqəddəs məkan, Əzəli yurd, Uzaq məscid, Adəm, Mələklər səltənəti, yaxud, Mötəbər Taxt adlandırsa belə, səhv etməz.
Sözü uzatmamaqdan və məqsədimizdən yayınmamaqdan ötrü onu da deyək ki, ali dünyanın intellektləri və ruhları nəcib və incə olarlar. Onların hər biri, bilikli və qəlbi təmiz olar. Və hər biri, ilkin intelləktə, öz kamillik dərəcəsinə görə, yüksək olduğu qədər də yaxın olar və bundan bir o qədər də nəcib və incə, bir o qədər də bilikli və pak olar.
Göylər də belədir: onların ən ucası, göylər göyünə yaxın olanı, ən nəcibi və incəsidir. Qurub çağı özəyə yaxın olanlar, nəcib və incə olan tək…
Fəsil 3
Bil ki, şəriət ardıcılları, fərdi və ümumi olana çatan, özünü və Yaradanı tanıyan insan xislətini (həqiqət), “insan ruhu” adlandırırlar. Müdriklik ardıcılları isə bu xisləti “can” adlandırırlar. Bunu biləndən sonra, indi onu da bil ki, şəriət ardıcılları təsdiq edirlər ki, insan ruhları həqiqətən də, birinci əsildə deyildiyi kimi, bədənlərəcən mövcud olub.
Müdriklik ardıcılları isə deyirlər ki, insan canları gerçəklikdə, bədənlərəcən mövcud olmazlar və onların gerçək mövcudluğu mümkün olan iş deyil. Lakin, bədənlərəcən bu canlar özü-özlüyündə, gizlidə (potensiyada) mövcuddurlar.
Aşkar yoxluq, mövcud ola bilməz və eləcə də, aşkar mövcudluq yoxluğa qərq olmaz. Bunların yaranma və yoxolma məntiqi – gizlidən aşkara keçmə və aşkardan yenidən gizliyə qayıtma, yəni təklikdən cəmləşməyə, cəmləşmədən yenidən təkliyə dönmədir.
Bu barədə artıq deyildi ki, dünyada olan hər bir şey – var olan və olacaqlar, hamısı ilkin intellektdə mövcud olub. Deməli, bütün intellektlər və insan canları ilkin intellektdə gizli şəkildə mövcud olub və onların hər biri, zaman ötdükcə vaxtı çatdıqca, bir-bir aşkara çıxır.
Dərviş, bəziləri deyir ki, alçaq dünyanın canlarının və intellektlərinin mənbəyi, onuncu intellektdir – Ay göyünün intellekti. Onun adı – yaradan (fə’al) intellektdir ki, alçaq dünyanı o idarə edər, ona görünən quruluşlar (vahib əs-süvar) verər.
Digərləri isə deyir ki, ali dünyadan olan on intellektdən hər biri, yer dünyasının canlar və intellektlər mənbəyidir. İnsan arasında olan fərqlər də məhz bu səbəbdən böyükdür. Ay göyünün canından çıxan can, heç vaxt Günəş göyünün canından çıxan canla bərabər olmaz. İnsanlar arasında olan fərqlər, bu deyilənlərə əsasən yaranır. Başqa sözlə desək, bu, hər şeyin baş alıb gəldiyi mənbədən və həmçinin, dörd zamanın (əzmin-e ərbaa) xüsusi hərəkətindən (xasiyyət) asılı olaraq baş verməkdədir.
Xoşbəxtliklə bədbəxtlik, anlaqlıq və kütlük, kasıblıq və varlılıq, yüksəklik və alçaqlıq, həyatın uzun, yaxud qısa olması və bu kimi digər şeylər, həmin bu dörd zamanın xüsusi hərəkət cədvəlinin içindədir.
Dərviş, onu da bil ki, peyğəmbərlər, müqəddəslər və müdriklər bir ağızdan təsdiq edirlər ki, vaxt və məkan göstəricisi hər bir şeydə, ələlxüsus da, insanla bağlı məsələlərdə böyük gücə və təsir qüvvəsinə malikdir…
Fəsil 4
Şəriət ardıcılları deyir ki, göylər və ulduzlar cansızdır, onlar sərbəst iradəyə, yaşamaq, anlamaq, eşitmək, görmək qabiliyyətlərinə malik deyillər, hərəkətləri dağınıqdır və dünyaya, iradələri ilə yox, xüsusiyyətləri ilə təsir göstərirlər.
Müdriklik ardıcılları isə deyirlər ki, göylər və ulduzlar, bu dünyaya həm iradələri, həm də xüsusiyyətləri ilə təsir edirlər.
Bunları bildikdən sonra onu da bil ki, əslində intellektlərin də, ruhların da, göylərin və ulduzların da bu yer dünyasına böyük təsiri var və buraların bütün işləri, ali dünya ilə sıx bağlıdır.
Toxumu becərdən becərdib, özü də üyüdüb, daim hərlənən, hərlənib üyüdən, üyüdüb un düzəldən dəyirman da elə budur. Özü becərdir, özü səpir, özü həyat verir, həmin o həyatı özü də alır. Dövləti də, vəzifəni də özü verir, özü də alır. Səadətin də, dərdin də səbəbi ondadır, öldürmək və diriltmək də onun işidir. Bu səbəbdən deyilən – həmin bu dəyirman daşının hərlənməsidir…
Dərviş, artıq sən dönə-dönə eşidib agah oldun ki, hər şey, Böyük Haqqın Düşündüyüdür, lakin bu öncəgörmənin nə olduğunu hələ sən bilmirsən…
Dərviş, bil ki, Allahın Əmri (hökm) bir şeydi, Yazısı (qəza) ayrı bir şey, Öncəgörməsi isə tamam ayrı bir şey. Bu adlar eyni mənanı vermirsə də, həm də əslində müxtəlif adlarla adlandırılanların məğzidi.
Onun bildiyi, əbədi olan – Hökmüdür, bildiyindən yaratdığı – Onun Yazısıdır, yaratdıqlarının dövriyyəsi – Öncəgörməsi – bu dünyada törətdikləridir.
Beləliklə, hər şey Allahın düşündüyü üzrə baş verir. Əgər bu, sənə aydın deyilsə, ayrı cür izah edim.
Onun biliyi – Hökmdür, yaradılmışlar və səbəblər – Onun Yazısıdır, səbəbləri hərəkətə gətirən – Onun Düşündüyüdür. Bu, o deməkdir ki, bu dünyada bütün mövcud olanlar və səbəblər hamısı birlikdə Onun Yazısının mahiyyətindədir, bu səbəblərin hərəkətə gəlməsi isə Onun Düşündüyüdür.
İndi gərək ki, sənə aydın oldu ki, bu dünyada Onun düşündüyündən kənarda heç bir şey baş tuta bilməz. Beləliklə, bu dünyada olanların və baş vermişlərin hamısı Haqqın Düşündüyüdür.
Düşünülənin mənasını bildikdən sonra indi onu da bil ki, əgər kimsə desə ki, Düşünüləni dəyişmək olar, bil ki, bu, doğrudur. Və əgər desələr ki, Düşünəni dəyişmək olmaz, bu da doğrudur. O səbəbdən ki, Düşünüləni dəyişmək mümkün deyil, amma, bunu bəziləri edə bilir. Onu edə bilənlər də, bunu, Düşünülənin qaydası üzrə edə bilir. Düşünülən yalnız düşünülənlə dəyişilə bilər…
Misal üçün, kimsə qədərindən artıq bal yeyib və onun ürəyi, yediyi bu baldan elə şişib ki, onu titrətmə tutub və belə bir təhlükə yaranıb ki, o, ölə bilər. Loğman, bədəninə yığışan artıq istiliyi qovmaqdan ötrü ona kafur verir və titrətmə kəsir, xəstə ölmür. Burda heç bir şübhə yoxdur ki, bu titrətmə Haqqın düşündüyü idi, demək bu düşünüləni, düşünülənlə də dəyişmək mümkündür. Olur ki, bu titrətməni kəsə bilən, xəstəliyi aradan qaldıran bilən usta loğman yaxınlıqda olur və xəstə ölümdən qurtulur. Lakin, əgər belə bir loğman yaxınlıqda olmasa və xəstəni sağaltmaqdan ötrü düşünülüb tədbir tökülməsə, xəstəliyi sağaltmaq baş tutmayacaq…
Bunu biləndən sonra onu da bil ki, Göylər də, Günəş də belə bir təsirə malikdir. Tutaq ki, yay gəlir və havalar həddən ziyadə isinir. Bu, düşünülən üzrədir və əgər istiən qorunmaq üçün sərdabə qoyulub ora su ilə doldurulmasa, bu istinin qabağını almaq mümkün olmayacaq.
Onun ardınca qış gələcək, havalar soyuyacaq. Bu soyuq da, düşünülən üzrədir və əgər soyuqdan qorunmaqdan ötrü ev qurulub, içəridə odun yandırılmasa, bunu da dəyişmək mümkün olmayacaq. Acluq, vəba və bu sayaq kütləvi xəstəliklər də bu qaydada… Bəzən bu sayaq hallara necəsə təsir etmək mümkün olur, ümumən isə bunları dəyişmək mümkün deyil.
Dərviş, bil ki, sənin elədiklərinə – tədbir (tədbir) deyərlər, Allahın elədiyi isə tale (təqdir) adlandırılır.
Və əgər bir az da dərinə getsən, görərsən ki, tədbir də, təqdir də mahiyyət etibarı ilə eyni şeydir. O da, o biri də Haqqın düşündüyüdür.
Düşünüləni düşünülənlə də dəyişmək olar və kim ki, düşünülənə məruz qalır, müdriklərin və kamillərin tədbirləri böyük məna kəsb edəcək, qadağa olunanlardan qaçmaq və məsləhətlər heç bir fayda verməyəcək. Bütün bu məsələlər çox aydındır və aydın olduğu üçün də, müdrik olan kəslər bunun üzərində dayanmalıdır.
Dərviş, bil ki, fikirlərin və tədbirlərin hər biri öz təsir qüvvəsinə malikdir, lakin insan arzuları və səyləri belə bir qüvvəyə malik deyil. Bəli, bir çox müdriklər və əməlisalehlər, nəsil artırarkən, öz övladlarını özlərinə oxşatmağa səy göstərərlər. Bir çox müğənnilər və nağılçılar, nəsil artırakən, öz övladlarını özlərinə oxşatmağa çalışırlar, lakin, onların övladları müdrik və əməlisaleh olmazlar.
Burdan aydın olur ki, insan arzularının və səylərinin, heç bir təsir qüvvəsi yoxdur. Əgər insan arzularının və səylərinin təsir qüvvəsi olsaydı, onda bu dünyada zəif və kasıb adam olmazdı, hamı dövlət və qüdrət sahibi olardı, amma yox!
Əgər görülən işlər, ali və pak fikirlərlə müşayiət olunarsa, o halda insan əməli təsir qüvvəsinə malik olar. Yüksək fikirlər isə, əmələ keçmədən, heç bir əhəmiyyət kəsb etməz. O yalançı şeyxlər ki, deyirlər ki, bu və ya digər adamı hansısa bir dərdə saldılar, yaxud kimisə öldürdülər – yalan deyirlər.
Dərviş, peyğəmbərlər də, müqəddəslər də, müdriklər də çox şeyi arzu etməyiblər ki, olsun, amma onlar olub, çox şeyi arzu ediblər ki, olsun, amma o, olmayıb.
Eh dərviş, Yer üzü, başa yetməyən arzular bataqlığıdı… Yerinə yetən bir arzunun arxasında, yerinə yetməyən onu dayanır. Bunu anlayanlar, «arzular» deyilən niyyətindən əl çəkib, olanlarla qane olub, həyatıyla barışıb və tabe olub.
Dərviş, xilas – barışmaqda və tabe olmaqdadır. Bil ki, bunu qəbul edən kəs, cəhənnəmdən qurtulub və hər bir barışan, tabe olan, cənnəti qazanıb.
Hərçənd ki, düzgün fikirlərlə, xeyirxah tədbirlərlə, səylər və çalışmalarla sən, bu dünyanın nemətinə sahib ola bilərsən, var-dövlət, yüksək mövqe qazana bilərsən, lakin, hələ də heç kim, sabahın nə gətirəcəyini bilmir və bilməyəcək. Sabaha sağ çıxıb-çıxmayacağını, hansısa bir xəstəlik tapıb-tapmayacağını, düzüb-qoşduğu işlərin sonunun yetişib-yetişməyəcəyini bir kəs bilmir, bilməyib və bilməyəcək.
Neçə padşah sabah taxtdan salınacaq, neçə var-dövlət sahibi dilənçiyə çevriləcək?.. Nə qədər dilənçi, sabah var-dövlət sahibi olacaq və nə qədər alçaldılmışlar şahlıq taxtına əyləşəcək?..
Bu dünya, kükrəyən dənizə bənzər: dalğalar şahə qalxıb qüdrətli ucalıqlar yaradar, lakin enib geriyə çəkilməmiş, yeniləri gələr, dikəlib əvvəlkiləri heçə çıxarar…
Dərviş, bu söhbətə qulaq asan hər kəs qoy bu sözləri qəlbinin qulaqları ilə dinləsin və yadında möhkəm, saxlasın.
Barışıqdan və itaətdən savayı ayrı yol yoxdu.
Fəsil 5
(Qayıdış səfəri barədə)
Bil ki, bədəndən ayrılandan sonra ruh kamilləşir, geriyə qayıdıb, ali dünyanın intellektlərinə və ruhlarına qovuşur.
İnsan ruhunun kamilləşməsi, ali dünyanın intellektləri və ruhları ilə əlaqədardır. O səbəbdən ki, ali dünyanın bütün ruhları və intellektləri maarifli və safdırlar, daim bilgilənməkdə, işıqlığa çıxmaqdadırlar. Odur ki, insanın da ali məqsədi, daim biliklənmək və qəlbini işıqlandırmaq, bilik və qəlb təmizliyi əldə etməkdir. Bu əlaqəni tapan hər kəsin ruhu bədənindən ayrılan təqdirdə, ali dünyanın intellektlər və ruhları onu öz yanlarına çəkəcək. «Müdafiə» (şəfaət) deyilənin mənası budur; o ruhlar və intellektlər ki, bu əlaqəyə (münasibət) girə bilir, o səmtə də üz tutur və müvafiq ruh onu özünə çəkir.
Əgər alçaq dünyanın (nəfs-e mülk) ruhları ilə əlaqəyə girilirsə, onun mərhəmətini qazanılırsa və bədən bu vəziyyətdə tərk edilirsə, onun ruhu Ay Göyünün ruhuna qayıdır.
Lakin, əgər ruh bədəndən bu vəziyyətdə ayrılmayıbsa və insan, bu dünyada yaşadığı müddətdə daha çox bilik və saflıq əldə edə bilibsə, onun saflığı o dərəcəyə yüksəlibsə ki, ruhu Göylər Göyünün Ruhu ilə əlaqəyə girə bilib, onun mərhəmətini qazanıb və ruhu bədənindən məhz bu vəziyyətdə ayrılırsa, bu ruh, Göylər Göyünün ruhuna dönəcək.
Əvvəl və axır barədə, qalan dərəcələr barədə bildikdən sonra, onu da bil ki, insan, hansı ruhla əlaqə yarada bilibsə, ruhu bədəndən ayrılarkən o ruh da onu özünə çəkəcək.
Bədənlərindən ayrılan ruhlar, yalançı atlı olmaqdan qurtularlar, ali dünyaya çatdıqca, hər kəs öz məkanının dərəcəsinə görə, həzz və rahatlıq içrə öz əbədi atını sürər.
Dərviş bil ki, hər bir kəs, səy və tərkidünyalıqla, qəlbini maarifləndirməklə, işıqlandırmaqla, ruhunu elə bir hala gətirib çatdıra bilər ki, ruhu Göylər Göyünün ruhuna uyğunlaşar, bədənindən ayrıldıqda, göylər göyünün ruhuna qatılar. Bunu bacaran, lakin eləməyən, özünü tərkidünyalıqla, səylərlə, bilik qazanmaq, işıqlığa çıxmaq üçün çalışmaqla yormayan ruhlar, Ay göyünün altında – cəhənnəmdə qalacaqlar, ali dünyaya qalxa bilməyəcəklər. O səbəbdən ki, ali dünya biliklilərin və saf qəlblilərin, bakirələrin hücrəsi və məkanıdı.
***
Bunu bildin ki, biliyi və saflığı olmayanlar ali dünyaya çatmayacaqlar.
Dərviş, yalnız səylər və çalışmalarla ali dərəcələrə, ali pillələrə qalxmaq olar: bilik və saflıq qazanan insan ali dünyaya çatacaq və nə qədər çox bilik və saflıq əldə edəcəksə, məkanı bir o qədər yüksəkdə olacaq.
Deməli, gördüyün kimi, müdriklik ardıcıllarının qənaəti: «hər bir kəsin öz məkanı var və o öz məkanına qayıtdıqdan sonra dövrə qapanacaq, dövrə qapandıqdan sonra yüksəliş mümkün olmayacaq…» – deyən şəriətçilərin rəyindən fərqlidir.
Şəriət ardıcıllarının rəyi ona görə düz deyil ki, onlar elə düşünürlər ki, insan ruhları, bədənlər mövcud olmamışdan əvvəl, hər biri öz müvafiq məkanında mövcud olub, və bədənə enib sonradan, yenidən doğularkən (ölərkən), onların hər biri öz əzəli məkanına dönür, yuxarı məkanlara isə qalxa bilmirlər.
Müdriklik yolunun ardıcıllarına görə isə, insan ruhları bədənlərəcən mövcud olmayıb. Odur ki, bədən əldə edənəcən ruhların heç bir məkanı olmur, lakin bədən əldə etdikdən sonra, onlar öz məkanlarını, öz qabiliyyətlərinə uyğun tapırlar.
İnsan nə qədər qabiliyyətlidirsə və nə qədər çox çalışıb səy göstərərsə, məkanı da bir o qədər yüksək olar.
Dərviş, bunları bildikdən sonra onu da bil ki, hər bir insanın məkanı, onun bilik səviyyəsi və əməli ilə müəyyənləşir.
Hər bir insan iki növ qabiliyyətə malikdir. Bunun birincisi – onun, dörd zaman ölçüsündə hərəkət etmək qabiliyyətinə malik olmasıdır. Bu qabiliyyət insana nəsillikcə verilir, buna ayrı cür sahib olmaq mümkün deyil… Amma, mətləbdən uzaqlaşmamaqdan ötrü uzunçuluq eləməyək.
Dərviş, o kəs ki, ruhunu ən yüksək nöqtəyə çatdıraraq, Göylər göyünün ruhu ilə əlaqə yarada bilib, biliyini və qəlb saflığını hədsiz dərəcəyə çatdırıb, bil ki, o kəs, məkanlar səddini aşıb.
İnsanlığa aid olanın səddini aşmağa nail olan kəs, kamil insana çevrilib və demək, kiçik dünyanı başa vurub.
O kəs ki, kiçik dünyanı başa vurub, o, – böyük dünyada Allahın Xəlifəsidir.
Allahın Xəlifəsi, əvəzsiz Dərmandır, qüdrətli İksirdir, qırmızı Kükürddür, dünyanı göstərən Camdır, Kainatı əks etdirən Güzgüdür, İlkin Ruh onun müjdəçisidir.
Bəzən onlar (xəlifələr) İlkin Ruhun köməyi ilə, bəzən də İlkin Ruhun köməyi olmadan, Haqqla söhbət edəcək.
Elə ki, onun (xəlifənin) ruhu bədənindən ayrılacaq, o Dünyalar Hökmdarının yanında, əbədi rahatlıq və səadət içində olacaq, Böyük Yaradanın yaxınlarından birinə çevriləcək.
Seçilmişlərin cənnəti deyilən, kamillərin ərazisi olan Yer Oradır. Bu Cənnətə daxil olan kəs, tam əmin-amanlıq və nəşə içində, əbədi həyata daxil olar. Damla öz dəryasına qovuşar…
Bu Cənnətin qalan səkkiz dərəcələrində olmayanlar, əbədi iztirablara düçar olmayanlar, artıq Cəhənnəmdən keçib Cənnətin dərəcələrinə çatanlar Qüdrətli ilə yaxınlıqdan məhrumdurlar və onların, nə vaxtsa Böyük Qüvvə Sahibinin yanında olacaqlarına ümid yoxdur, onlar ayrılıq odunda yanacaqlar.
Cənnətin qalan səkkiz dərəcəsi, qeyri-kamil insanlar üçündür. Kamil biliyi və qəlb saflığı nə qədər üstündürsə, o kəsin, cənnət dərəcələrində yeri bir o qədər də yuxarıdadır.
Müdriklik yolunun ardıcılları da bu fikirdədirlər ki, aşağı dünya – ünsürlər və mahiyyətlər dünyası, minerallar, bitkilər və heyvanlar dünyası, həyat və ölüm dünyası, cəhənnəm və cəhənnəmin girdabıdır.
Ali dünya – göylər və ulduzlar, intellektlər və ruhlar dünyasıdır, əbədi və dəyişməz dünyadır.
Bu, Cənnət və Cənnətin dərəcələridir.
Onu da bil ki, insan, öz biliyinin və qəlb saflığının dərəcəsi ilə həyatı boyu nə qədər yüksələrsə, onun Cənnət dərəcəsi də bir o qədər yüksək olar. İnsan, nə qədər nadan və qüsurlu olarsa, o, bir o qədər də Cəhənnəm girdabının dərinliklərinə enər.
Bir qisim fikrə görə, Ay göyünün altında qalıb, ali dünyaya qalxmağa qüdrəti çatmayan ruhlar, ayrı bədənlər əldə edərlər ki, kamilliyə çatsınlar, törətdikləri cinayətlərin, günahların cəzasından azad olsunlar.
Digər qismin dediyinə görə isə, ruh o səbəbdən ayrı bədən əldə edə bilməz ki, hər bədənin öz ruhu var və bir ruh iki bədənə sahib ola bilməz. Odu ki, Ay göyünün altında qalan ruhlar orda, bədənsiz vəziyyətdə, əbədi olaraq qalmaqlarına davam edərlər… Bəziləri isə deyir ki, Ay göyünün altında qalan ruhlar, öz mahiyyətləri etibarı ilə cinlərdi. Bunu deyən, müdriklər yolunun ardıcıllarıdı. Onları, iç dünyanın (batin) yolçuları adlandırarlar…
BÖYÜK DÜNYA BARƏDƏ,
VAHİDLİK YOLU ARDICILLARININ
DEDİKLƏRİNDƏN
Bil ki, Vahidlik Yolu ardıcıllarının dediyinə görə, yeganə bir mövcudluq var ki, bu da Böyük, Müqəddəs Allahın mövcudluğudu və Böyük Müqəddəs Allahın mövcüdluğundan savayı, ayrı mövcudluq yoxdu və ola da bilməz.
Bir də deyirlər ki, mövcudluq vahid olsa da, həmin bu vahid mövcudluq özü-özlüyündə zahirən (zahiri) və daxilən (batin) mövcuddur.
Bunu bildikdən sonra, onu da bil ki, vahidlik ardıcıllarına görə, daxili mövcudluq – işıqdır və bu işıq, dünyanın Canıdır (can). Dünya bu işıqla doludur, bu işıq sərhədsiz və sonsuzdur, sonu, sərhəddi olmayan dənizdir…
Həyatın, biliyin, iradənin, hər bir şeyin gücü – həmin bu işıqdandır; təbii olan hər bir şeyin xasiyyəti və hərəkəti – bu işıqdandır. Görmə, eşitmə, nitq, qavrama və irəliləmə qabiliyyəti də, bu işıqdandır. Bu işıqdan savayı ayrı bir işıq yoxdur. O səbəbdən ki, var olan hər bir şey həmin bu işıqdı.
Mövcud olanların keyfiyyəti, hərəkəti və adları da bu işıqdandır və bundan savayı ayrı işıq yoxdur. Mövcud olan hər bir şeyin özü-özündə olması və vahidliyi, eyni dərəcədə, bu işığın mahiyyətidir… və onların hər biri, özü-özlüyündə dünyaya açılan qapılardır. O işığın məzmunu da həmin bu qapılardan saçır.
Dərviş, bil ki, bu dünyanın nə axırı, nə sonu var. Odu ki, fənalıq (fəna) və yoxluq ona nəsib olmayacaq…
Qapılar isə köhnələcək, sonra bir də, dönə-dönə yenidən təzələnəcək, külə dönəcək və küldən yenidən törənəcək. Bu qapılar özləri özlərindən yaranar… Özləri yaranar və yaradar…
Kamillik dərəcələrinə çatmaları üçün onlara lazım olanlar, onların özlərindədi…
Həmin bu işıq, yaratdığının təzahürlərinə aşiqdir…
O səbəbdən ki, bu işıq, öz təzahürlərində öz gözəlliyini müşahidə edər, öz əlamətlərini və adlarını nəzərdən keçirər.
Məhz bu səbəbdən deyərlər ki: əvvəl özünü tanı ki, Allahını tanıya biləsən.
Bunu da biləndən sonra ki, həmin bu vahid olan işıq – dünyanın canıdır və bu dünyaya xas olan hər bir şey mahiyyət etibarı ilə həmin bu işığın təzahürlərdir, «bizə qədər olanlar elə biz idik, indi olanlar da bizik, bizdən sonra olacaqlar da – elə bizik» – deyənlərin haqlı olduğunu anlayarıq.
Və yaxud, əgər desələr ki, «bizə qədər olanlar, biz deyildik, indi olanlar – biz deyilik, bizdən sonra olacaqlar – biz deyilik», onlar da haqlı olacaq.
Dərviş, onu da bil ki, bu mövcudluğa aid olan hər bir kəsin mövcudluğa nisbəti – kitaba aid olan hərflərdən hər birinin, onları yazan mürəkkəbə nisbətinə bənzər…
Odu ki, deyərlər, Allaha aparan yolun nə eni, nə uzunu var. Mövcudluğun təklikləri, bir-birinə nisbətdə, ya bir-birini qabaqlayar, ya biri o birini davam etdirər. Bir qismi – keçmiş zamanda, digər qismi – gələcəkdə.
Ha çalışdım ki, sözümü qısa deyim, söhbət, yenə məndən asılı olmadan, uzanır.
…Eh, dərviş! Ən vacib olanı bir odu ki, dinləyəsən, dinləyib anlayasan, anlayıb xilas olasan. Odu ki, diqqətlə dinlə, anla və xilas ol…
Mövcudluq birdir və bu, Hamıdan Uca Allahın mövcudluğudur və Allahın mövcudluğundan savayı digər mövcudluq yoxdur və ola da bilməz.
Bu vahid (mövcudluğun) daxili (batini)işıqdır. Dünyanın canı olan da odur. Özünü qapılardan göstərən işıq da odur. Deyən də özüdür, eşidən də. Verən də odur, alan da…
Bu işığı görmək gərəkdir. Bu dünyaya, həmin bu işıqdan baxmaq gərəkdir.
Şeyx danışırdı ki, “mən o işığa çatdım və o işığı gördüm. O, sonsuz və sərhədsizdir. Onun nə yuxarısı, nə aşağısı var… Nə sağı, nə solu var… Nə əvvəli, nə axırı var…
Yuxusuzluq və aclıq hissi məni tərk etdi, rahatlığım əlimdən getdi. Bu halımı müqəddəs bir adama danışanda, o mənə dedi ki: “Get, özgə xırmanından, sahibindən icazəsiz bir ovuc saman götür. Mən getdim və götürdüm və bir daha o işığı görmədim…”
O biri müqəddəs isə danışırdı ki: “Mən o işığa çatdım və bu işığı gördüm… özümü isə daha görmədim… Hər şey işıq idi…” – o, deyirdi.
Dərviş, elə ki, yolçu bu işığa çatar, ona əlamətlər verilər.
Birinci əlamət odur ki, işığa çatan kəs daha özünü görməz.
O səbəbdən ki, o vaxtacan ki, o, özünü görər, o yaradılanların çoxluğunu da görər.
Yolçu yoxa çıxarsa, qovuşma, ayrılma, duyum da yox olar. O səbəbdən ki, duyum da, qovuşma da, ayrılma da, insanlar arasında baş tutar. Bu işığın oduna yanan yolçu isə, bunların hamısını yoxa çıxarar və yalnız bircə Allah qalar.
Bu ərimədə yolçu, vahid olan Allaha qovuşar…
FƏSİL II
İndi bil ki, vahidlik yolunun ardıcıllarının bir çoxu (avami) mövcudluq barədə bu deyilənlərdən savayı, heç nə bilməz və görməz. Və onların bu dedikləri ki, «bir mövcudluqdan savayı ayrı bir mövcudluq yoxdur və bu, Hamıdan Uca Allahın mövcudluğudur, bu mövcudluq daxilə və zahirə malikdir, onun əsası, vahid işıqdır, işığın xaricində olanlar, onun keyfiyyət göstəriciləridir, yaxud bu işığın güzgüsüdür, yaxud bu işığın çırağıdır…» – bütün bunlar ədalətlidir.
Onlar düzgün görürlər, lakin, onlar da, əslində mövcudluğun, bütöv olan əsas mahiyyətinə çatmayıblar. Elə bu səbəbdən də, hər bir şeyin əsil mahiyyətinə vara bilməyiblər.
Mahiyyət isə, bil – Cəbərütdür.
Onlar öz görümləri ilə Mülk və Mələkütə çatıblar, Mülkü və Mələkütü görüblər, Cəbərütü isə görə bilməyiblər. Halbuki, Cəbərütün möhtəşəmliyi nisbətində Mülk və Mələküt, dənizin nisbətində damla kimidir.
Hər bir şeyi özündə yaşadan pak bütövlük həmin bu – Cəbərütdür. Bədənin və ruhun mənbəyi, Kitabın və Sözün, Mülkün və Mələkütün, mövcudluğun və yoxluğun qaynağı da əslində, odur. Mülkdə və Mələkütdə nə varsa, o, Cəbərütdə də var.
Mülk və Mləkütdə Yer də var, Göy də, taxt da, tac da. Yerdə də, Göydə də çoxlu yaranışlar var. Lakin, onlar bilməzlər ki, həmin bu Göydə İblis də yaranıb, İnsan da…
Mən yenə uzunçuluq elədim və biz yenə məqsədimizdən yayındıq. Məqsədimiz isə o idi ki, bunu izah edək ki, Vahidlik yolunun ardıcılların rəyinə görə, böyük dünyanın toxumu olan ilkin özülün əsası – ilkin materiya (xayula) olub…
FƏSİL III
Bil ki, (ilkin) materiya – obrazlar (suvar) və formalar (əşkal) əldə edə bilən Özüldür.
(İlkin) özül dörd hissədən ibarətdir. Bunun bir hissəsi – əsası dəmir və taxta olanıdır. Bu özül müxtəlif obrazlara və formalara düşə bilir. Bu, (ilkin) materiyanın hissələrindən biridir.
Toxum (nütfə) da özüldür, o da çox sayda obrazlara və formalara düşə bilir və bu, (ilkin) materiyanın ayrı bir hissəsinin hissəsidir.
Ünsürlər də özüldür, onlar da çoxlu sayda obrazlara və formalara düşə bilir və bu da (ilkin) materiyanın ayrı bir hissəsidir.
İlkin materiya özü isə, sadə özüldür və o, çoxlu sayda obrazlara və formalara düşə bilir. (İlkin materiya) – bu dünyanın və ölümün əsasıdır, əbədi və dəyişməz dünyanın məğzidir.
Bu dünyada mövcud olan hər bir şey, gizli dünyada və aşkar dünyada mövcud olan ilkin materiyanın obrazları və formalarıdır. «Cəbərüt dünyası» deyilən də elə həmin bu ilkin materiydır.
Cəbərüt dünyası, Mülk və Mələkütün mənbəyidir. O, Mülk və Mələkütə aşiqdir. O səbəbdən ki, öz gözəlliyini o, Mülk və Mələkütdə görür, öz adlarını və xasiyyətlərini onlarda seyr edir.
Eynilə bu sayaq, Mələküt də Mülkə aşiqdir. O səbəbdən ki, Mülk,Mələkütün təzahürüdür, Mələküt isə Cəbərütün.
Cəbərüt dünyası, ilkin materiyadır, müəyyən obrazlar və formalar qəbul edib dəyişkənlikdən xali olmur və olmayacaq. Həmin bu formalar və obrazlar isə, ali dünyanın özüdür. O, digər obrazları və formaları da qəbul edir və yenidən pozur. O həmişə belə edir və belə də edəcək.
Alçaq dünyanın obrazları və formalarına görə isə ölüm və həyat dünyası mövcuddur. Bu, ilkin materiyanın ayrı bir hissəsinin bir hissəsidir.
Materiyaların hissələri haqqında bunu bildikdən sonra, indi onu da bil ki, vahidlik ardıcıllarının dediyinə görə, ilkin materiya, hər iki dünyanın yəni, gizli və aşkar dünyanın məğzidir. Bu məğzin əvvəli, axırı yoxdur, sərhəddi, sonu yoxdur. O, bölünən və hissələrə ayrılan deyil, daşınmağa və yoxluğa qadir deyil.
Bu, sərhədsiz və sonsuz bir dünyadır – sonu, sahili olmayan dənizdir. Mövcudluq ondan yaranır. Hər şey ondan yaranır və ona qayıdır, çünki, hər şey – O Özüdür. Hər iki dünyanı bəxş edən də Odur və onun bu hər iki dünyası, mahiyyət etibarı ilə birdir. Bu, mahiyyəti etibarı ilə gizli dünyadır, məğz etibarı iləsə vahidliklər dünyasıdır.
Dərviş, Cəbərüt dünyasının nə adı, nə işarəsi var, nə forması, nə də obrazı var, nə sərhəddi, nə qayda-qanunu var. O, duyğularla da anılanmaz. İntellekt, onun barədə məlumatsızdır, şüur, ondan heyrətə gələr, təsəvvür, çaşqınlığa düşər… Bu dünyada balla balqabaq bir dad verir, zəhərlə məlhəm bir təsir qüvvəsinə malikdir, qızılquşla toyuq yanaşı yaşayır, qurdla qoyun mehriban dayanır. Burda gecə və gündüz bir rəngə çalar, burda nə ölüm, nə də əbədiyyət var. Yüz min il bundan əvvəl də olmayıb və yüz min il bundan sonra da olmayacaq. Bu dünya, Fərqsizlik dünyasıdır. Burda Firon Musayla barışıb, Nimruz İbrahimlə…
Bil ki, vahidlik yolunun ardıcıllarının özləri də iki icmaya bölünür. Bir icma təsdiq edir ki, mövcudluq – birdir və bu bir mövcudluq – Allahın mövcudluğudur və Allahın mövcudluğundan savayı ayrı mövcudluq yoxdur.
Beləliklə, onların rəyinə əsasən, bütün mövcudluqlar eyni dərəcədə Allahın mövcudluğudur və onlar, bu nəzəriyyələrini bütün təfərrüatı ilə açıqlayırlar.
O biri icma isə təsdiq edir ki, bu mövcudluq iki cürdür: həqiqi mövcudluq və ötəri (xəyali) mövcudluq.
Allahın mövcudluğu – həqiqi mövcudluqdur, dünyanın mövcudluğu isə ötəri mövcudluqdu.
Allahın mövcudluğu – görünməz (nistnamay) mövcudluqdur, dünyanın mövcudluğu isə – görünən yoxluqdur, əvvəldən axıra ötəridir və yalnız görüntüdür. O, həqiqi mövcudluğa – Allahın mövcudluğuna görə, mövcud olana bənzəyər və məğz etibarı ilə, dünya, ötəri olan, nəyinsə kölgəsi, görüntüsü olmaqdan savayı, ayrı bir mövcudluğa malik deyil…
İkinci icmanın fikri belədir. Onlar özlərini, «Vahidlik yolunun ardıcılları» adlandırırlar. Digərləri isə onları sofist adlandırarlar…
FƏSİL V
Bütün bunları bildikdən sonra indi onu da bil ki, dediyim həmin bu dörd icmanın rəyi bu dünyada həmişə mövcud olub və bütün biliklərin kökündə yalnız bu dörd istiqamət durur.
Qalan bütün rəylər, saysız-hesabsız yönümlər, hansı ki, dünya durduqca yaranıb, yaranır və yaranacaq, həmin bu dörd istiqamətin şaxələrindən, savayı ayrı bir şey deyil və olmayacaq.
Şübhə yoxdur ki, dediyim bu dörd istiqamətdən hansı birisə həqiqətdir, üçü yalan. Lakin, onların hər birinin rəyi təsdiq edir ki: həqiqət bizimlədir, yanılanlar o birilərdir. Və hər icma, söhbət ki, bu yerə yetişdi, bu rübayini oxuyar:
Şirin sudan xəbərsiz quş
Dimdiyin şor suda saxlar.
Şirin suya qonaq etsən,
Yenə də daddığın dadar…
Dərviş! Bunu da yadında möhkəm saxla ki, insanların böyük əksəriyyəti, (özlərinin) öz təsəvvürlərində yaratdıqları yalançı Allaha sitayiş edərlər. Onların hər biri özü üçün nə isə uydurar, uydurduğunu Allah adlandırar, ona da sitayiş edər. Adamların, özləri üçün uydurduğu isə yalnız uydurmadır və yanlış təsəvvürdən, savayı ayrı bir şey deyil.
Belələri, sitayiş etdikləri həmin o təsəvvürləri ilə qürurlanıb, bütpərəstləri utandırıb, deyərlər ki, onlar öz xəyallarında yonub yaratdıqları allahlarına sitayiş edirlər. Özləri isə, də anlamazlar ki, əslində, ömürləri uzunu özləri özlərinə sitayiş ediblər və edəcəklər. Əsil İlahi olan, allahlar Allahından isə xəbərsiz qalacaqlar.
Dərviş, belələrini, bu dünyada görüb, tanıyıb, müəyyən etdiyi hər bir şey – ulduzlar da, günəş, od, büt, işıq, zülmət və sairə özlərinə necəsə cəlb edərək, sitayiş vasitəsinə çevriliblər.
Əslində isə yeganə cəzb – Uca Müqəddəs Allahın işığıdır. Uca Allah isə tamam ayrı bir həqiqətdir, ayrı bir simadır, ayrı bir mahiyyətdir…
Buna şübhə yoxdur ki, hər bir şey (öz) ağasına, sahibinə malikdir. Lakin, ağa bir şeydir, ağalar Ağası tamam ayrı bir şey.
Allahın yalnız surətini görən, məğzini anlamayan kəslər bütpərəstdirlər. Onlar bütün ömürlərini, bu dünyanın insanlarıyla mübahisələrdə, ziddiyyətlərdə başa vurarlar, günləri dava-dalaşda, sübutlarda və etirazlarda keçər.
Bu dünyadan, o uydurma surəti görmədən ötüb keçən, Allahın mahiyyətini anlayan kəs isə, bütpərəstlikdən azad olar və insanlarla barışıb, etirazlardan və mübahisələrdən qurtular.
Kim ki, özü üçün Allahın surətini yaradıb, lakin mahiyyətini anlamayıb, o kəs, Allaha inansa belə, o, bütpərəstdir. Allahın mahiyyətini anlayan kəslər, Allaha inananlar, şübhəsiz ki, Allahın vahidliyini anlayanlardır.
Dərviş, hər şey bir nöqtədə kəsişir: özünü tanıyan kəs – öz Allahını tanıyar, özünü tanıyan kəs böyük dünyanı tanıyar. Odu ki, özünü tanımağa çalış…
İKİNCİ BAB.
KİÇİK DÜNYA BARƏDƏ
(I fəsil)
İNSAN VƏ ONUN DƏRƏCƏLƏRİ HAQQINDA
Bil ki, Allahın Mərhəməti səni hər iki dünyada xoşbəxt eləsin! – insanın əzəli, yeganə olan bir özüldür və insanda var olan nə varsa, hamısı həmin bu yeganə özüldə də mövcud olub və hər bir şey, öz zamanı yetişdikcə üzə çıxıb.
Dediyim o yeganə özül – toxumdur (nütfə). Bu, o deməkdir ki, insanın, özüldən, yaxud, hər hansı təsadüfdən olan bədən və ruhdan ibarət hissələri, onun toxumunda da mövcud olub.
İnsan kamilliyinə çatmaq üçün zəruri olanların da hamısı, həmin bu toxumda var. Ayrı cür desək, bu toxum həm yazandı, həm yazılanlardı, həm kəlamdı, həm də kəlamı yazan mürəkkəbdi.
Dərviş, həmin bu toxum, kiçik dünya, kiçik dünyanın cəbərrütünün, kiçik dünyanın məğzinin, kiçik dünyanın toxumunun, kiçik dünyanın hisslər dünyasının özülüdür.
Bu toxum, özü özünə aşiqdir, daim öz gözəlliyinə tamaşa etməyində, öz adlarını nəzərdən keçirməyindədir.
(O) öz şüaları ilə işləyəcək, fəaliyyətinin (bu) xüsusiyyətinə görə o, çoxalmaya qadir olacaq və müxtəsərlik dünyasından, təfərrüatlıq dünyasına çevriləcək, obrazlar və formalar çoxluğu ilə zühur edəcək ki, gözəlliyi əyan olsun, adları açıqlansın…
Bunları bildikdən sonra indi onu da bil ki, (ana) bətninə düşən toxum da, bir müddət toxum olaraq qalar. Bir müddət, qan laxtası şəklində, bir müddət, rüşeym (muzqa) şəklində. Həmin bu rüşeymdə, üç ay tamama yetənəcən, sümüklər, əzələlər və sinirlər yaranır. Günəşin təsir dairəsində olan dördüncü aydan başlayaraq isə, rüşeymdə həyat yaranır, tədricən hissiyyatı, hərəkət qabiliyyətləri oyanır və bu gedişat, qalan dörd ayın tamamınacan uzanır.
Bu dörd ay da bitdikdən sonra, elə ki, bədən və ruh özünü tutdu, bədən üzvlərinin və əzalarının qurulması da başa çatar.
Bil ki, ana bətninə yığılan qan, körpənin qidasıdır. Bu qida körpəyə, ananın göbəyindən ötürülər. Səkkiz ay tamam olanacan bətndəki körpənin bədəni, ruhu, əzaları tədricən mükəmməlləşər. Səkkiz ay ki, başa çatdı, doqquzuncu ayın başlanğıcında, Müştəri ulduzunun təsir qüvvəsi yenidən öz işinə başlayanda, uşaq, ana bətnindən dünyaya çıxar…
İNSANIN DOĞULMASI VƏ İNSAN RUHUNUN BİR ŞEY,
HEYVAN RUHUNUN AYRI BİR ŞEY OLMASI HAQQINDA
Bil ki, heyvan ruhu, ayrı-ayrı nələrisə qavrayar. İnsan ruhu isə həm ayrı-ayrı nələrisə qavrayar, həm də hər şeyi ümumilikdə qavrayar.
Heyvan ruhu faydanı və zərəri təyin edər.
İnsan ruhu isə, fayda və zərər gətirən faydanı və zərəri təyin edər.
Dərviş, insan ruhu – diridi, tamahkardı, qabiliyyətlidi, eşidəndi, görən və danışandı. O, gördüklərindən, eşitdiklərindən, dediklərindən savayıları da görüb, eşidib deyə bilir.
Bədənin hissələrə bölünə, parçalana bildiyi, ruhunun isə hissələrə bölünmədiyi, parçalanmadığı kimi, insan ruhu da qavrayarkən, bütün varlığı ilə bilgili olur. Görərkən bütün varlığı ilə göz, eşidərkən qulaq, danışarkən, bütün varlığı danışan olur. O biri ən sadə cəhətləri ilə də beləcə.
İnsan ruhu haqqında bunu bildikdən sonra, indi onu da bil ki, şəriət ardıcıllarının dediyinə görə, əgər insan, həmin bu qabiliyyətləri müqabilində peyğəmbərlərə inanıbsa, peyğəmbərlərin dediklərinə əməl edibsə və peyğəmbərlərin ardıcılı olubsa, onda onu dindar adlandırıblar və onun ruhuna da bu adı veriblər.
Əgər insan, peyğəmbərlərin inamının, onları təqlid etməyin üstündən adlayıb (Allaha) aramsız, fasiləsiz sitayiş edibsə və gecə – gündüzünü (elə) bölüşdürübsə ki, bunun əksər hissəsini Allaha itaətdə keçirib, bu adamı əməlisaleh adlandırıblar və onun ruhuna da bu adı veriblər.
Əgər insan, fasiləsiz, aramsız sitayişin fövqündə bu dünyadan tamamilə üz çeviribsə və var-dövlətdən, mövqedən imtina edibsə, bədən həzzlərindən və ehtiraslarından azad olubsa, onu zahid adlandırıblar və onun ruhuna da bu adı veriblər.
Əgər insan, zahidliyin fövqündə hər şeyi olduğu kimi dərk edə bilibsə və ondan heç nə gizlin qalmayıbsa, əgər o, təqlidin fövqündən qavrama fövqünə qədəm qoyubsa, onu müdrik adlandırıblar və onun ruhuna da bu adı veriblər.
Əgər həmin bu qavrayışın fövqündən Uca Haqq insanı öz yaxınına buraxıbsa, (Özünə) sevdirmək və Özünü tanıtmaq üçün onu seçibsə, onu müqəddəs adlandırıblar və ruhuna da bu adı veriblər.
Əgər Uca Haqq insanı, yaxınlığının, sevgisinin və tanışlığının fövqündən Öz möcüzəsinin sirrini açmaq üçün seçibsə və Haqqı xalqa çatdırmaq üçün (onun) simasında Yer üzünə peyğəmbərlik göndəribsə, onu peyğəmbər (nəbi) adlandırıblar və onun ruhuna da bu adı veriblər.
Əgər açıqlamasının və möcüzəsinin fövqündə Uca Haqq insanı, Öz Kitabının çatdırılması üçün seçibsə, onu rəsul adlandırıblar və onun ruhuna da bu adı veriblər.
Hə, dərviş! İnsan ruhunun doğması da, bilgilənməsi də, bütün dövriyyələr və təkrarlanmalar da, canatmalar və xatırlamalar da, hamısı bu minvalla baş verər.
Şəriət ardıcılları deyirlər ki, bu doğulmalardan savayı ayrı bir doğulma yoxdur. Və bu doqquz dərəcənin hər biri – insanların biliyinə və inamına görə müəyyənləşdirilir. Və dərəcə yüksək olduqca, onun biliyi də, inamı da əhəmiyyətli olur.
Biliyi və inamı artdıqca, onun adı da, qayıdacağı məkanı da dəyişilir, daha yüksək və nəcib olur.
Bu doqquz dərəcənin hər biri nemətdir. Hər bir kəsin məkanı əvvəlcədən müəyyən olunub və öz müəyyən məkanını ötüb keçmək bir kəsə müyəssər ola bilməz.
Müdriklik yolunun ardıcılları isə deyirlər ki, bundan o yana doğulma yoxdur. Lakin, müdriklik yolunun ardıcılları bu (həddin) adını heç cür çəkmirlər.
Müdriklik yolunun ardıcıllarına görə, bu doqquz dərəcə insanların biliyi və qəlb təmizliyi dərəcələridir. Dərəcə yüksək olduqca, o kəsin biliyi də, qəlb təmizliyi də yüksək olar.
Biliyi və qəlb təmizliyi nə qədər çox olarsa, onun qayıdacağı məkan da (bir o qədər) yüksək və nəcib olar.
Və müdriklik ardıcıllarının dediyinə görə, bu doqquz dərəcənin hər biri qazanılandır və heç kəsin məkanı əvvəlcədən təyin olunmur.
Hər bir kəsin məkanı ona, bildiklərinə və qəlbinin təmizliyinə görə verilər. Və kim ki, daha çox bilik və qəlb təmizliyi qazanar, onun məkanı da bir o qədər ucada olar.
Müdriklik yolunun ardıcıllarının rəyinə görə, heç nəyin nə əvvəli, nə də sonu yoxdur və əgər hər bir şeyin sonu varsa, demək onun başlanğıcı da var. Yəni Ay dövriyyəsinin başa çatması ilə hər bir şey öz kamilliyinə, öz sonuna çatar. Demək, kamilliyinə çatan hər bir şey başa çatar. Və yenə də, yeni dövriyyənin başlanğıcı ilə yeni başlanğıc yaranar və bu başlanğıclar, öz kamilliyinə çatmaqdan ötrü yenidən dövriyyəyə üz tutar.
Vahidlik yolunun ardıcıllarının rəyinə görə isə, doğulmanın həddi yoxdur.
Əgər qabiliyyətli insan, min illik ömür yaşasa və bütün bu min ilini zahidlikdə, mücahidlikdə keçirsə belə, o, hər gün, hər saat, o günəcən bilmədiyi yenə nə isə anlayacaq. O səbəbdən ki, Allahın biliyinin və müdrikliyinin həddi yoxdur.
Vahidlik yolunun ardıcıllarına görə, insanın qayıda biləcəyi məkanlar arasında, insan mövcudluğundan nəcib olanı yoxdur. Burda var olan hər bir şey insan (adam) olanacan öz hərəkətində, öz səyahətindədir. İnsanlığa çatmaqları ilə onlar öz kamilliyinə çatarlar.
Adamlar (adami) da öz məğzlərinə çatanacan, özlərini dərk edənəcən, nəcibləşib, çata biləcəkləri kamillik dərəcələrinə yüksələnəcən, daim hərəkətdə, yolda olarlar.
Eh, dərviş! Adamların çoxu xeyirxah və nəcib, xoş xasiyyətlidir. Onların bir çoxu özünü dərk də edib; lakin heç biri, hələ də kamilləşə bilməyib.
Çox-çox adamlar özlərini dərk etmədən, xeyirxahlıq, əməlisalehlik qiyafəsinə bürünüblər. Onlar da kamilləşə bilməyib.
Burdan belə qənaətə gəlmək olar ki, insan kamilliyi – özünüdərketmədə və xeyirxah xislətə sahib olmadadır.
Dərviş, mən insandan və onun dərəcələrindən, bu əməyimdə danışdığım qədər, hələ heç bir yerdə danışmamışam. Və o birilər də, bu mövzuda yazdıqları kitablarda (bunu bu cür) eləməyiblər.
Bu fəsli (bab) sən bir dəfə yox, bir neçə dəfə, dönə-dönə, diqqətlə, düşünə-düşünə oxumalısan. O səbəbdən ki, – gizlinin və aşkarın, özünü dərk etmək mücrüsünün açarı burdadır…
İNSAN TƏBİƏTİNİN, BƏDƏNİNİN, RUHUNUN NƏ OLDUĞU VƏ İNSANIN NEÇƏ RUHU OLDUĞU BARƏDƏ
Bil ki, bir qisim rəylərə görə, insanların bəziləri dörd ruha malikdir: bitki ruhuna, heyvan ruhuna, qəlb ruhuna və insan ruhuna.
Bir qisim insanlar isə beş ruha malikdir: bitki ruhuna, heyvan ruhuna, qəlb ruhuna, insan ruhuna və müqəddəs ruha.
Onu da deyirlər ki, insan ruhu və müqəddəs ruh, yüksək, ali dünyadandır, səma mələklərinin nəslindəndir.
Bitki ruhu, heyvan ruhu və qəlb ruhu isə – alçaq dünyadandır, qidanın məğzindən və qaymağından törəyəndir.
Bu beş ruhun hər biri özüldür. Bu özüllər bir-birindən ayrı və fərqlidirlər.
Bədəni çırağa bənzətsək, bitki ruhu onun camına bənzər, heyvan ruhu – piltəyə, qəlb ruhu, bu piltənin yağına bənzər. İnsan ruhu – bu çırağın işığıdır, müqəddəs ruh isə, həmin bu “işığın işığı”dır.
Digərlərinin rəyinə görə isə, hər insan bircə ruha malikdir. Bu ruhun da öz dərəcələri var və o dərəcələrin də adları var. Bu adlar çox olduğundan, insanlar elə bilir ki, ruhlar çoxdu. Əslində isə bu, belə deyil.
Ruh birdir, beləcə bədən də birdir. Lakin bədənin də öz dərəcələri var və hər dərəcənin də öz adı var. Ruhun da beləcə, öz dərəcələri var və hər dərəcənin öz adı var: bədən ruha (uyğunlaşar), ruh da bədənə (uyğunlaşar). Mülk mələkütsüz, mələküt mülksüz mövcud ola bilməz, onlar hər ikisi birdir, heç bir vəchlə bir-birindən ayrılmazlar.
Bədən də, ruh da, hər ikisi öz kamilliyini əldə edənəcən böyüyər, doğular və dərəcələrə çatar. Və bədəni də, ruhu da, nə qədər çox tərbiyə edib yetişdirsən, onlar bir o qədər məğzlərində saxladıqları keyfiyyətlərini, öz həddlərinə çatanacan üzə çıxararlar.
Ay göyünün altında mövcud olanların da hər birinin həddi var. Bu həddə çatılan kimi, böyümək imkanı başa çatar. Doğulması və qürubu olmayan dinclik (netiva) dövrünün də həddi var.
Başqa sözlə desək, Ay göyünün altında olan hər bir şeyin doğulma imkanı var və həmin bu doğulmanın, əvvəlcədən ölçülüb-biçilmiş ölçüləri və həddləri var. Lakin, bütün doğulmalar və qürublar arasında (hər bir şey) in öz dinclik dövrü var və bu dincliyin də, öz həddi və ölçüləri var. Bir sözlə, Sirat deyilən də elə budur.
Bu Siratla bir müddət üzüyuxarı gedilər, bir müddət də üzüaşağı gedilər. Cəhənnəmin üstü ilə uzanan, tükdən incə, qılıncdan iti olan, həmin o Sirat körpüsü deyilən – budur…
Bəziləri bu körpünü asanca, şad-xürrəm halda keçərlər, o biriləri yıxılıb qalxa-qalxa, bəziləri isə min bir əziyyət və çətinliklərlə, nifrət və iztirablarla keçər.
Bu körpünü ötüb keçən hər kəs, Cəhənnəmdən yan keçər, bir vaxtlar olduğu Cənnətə yetişər.
Dərviş, bu dünyaya gələnlərin hamısı, əslində, Cənnətdən gələr və Cənnətinə də qayıdar…
Yenə sözü uzatdıq və demək istədiyimiz mətləbdən kənara çıxdıq. Məqsədimiz isə o idi ki, bu məlumatı da çatdıraq ki, ruh, yalnız birdir, bədən də yalnız birdir. Bədənin də, ruhun da dərəcələri var və bu dərəcələrin hər birinin öz adı var.
Bu sözlər sənə onda aydın olacaq ki, sən, bədənin mənbəyinin nə olduğunu, bu mənbənin nədən yarandığını, ruhun mənbəyinin nə olduğunu və bu mənbənin nədən yarandığını biləcəksən.
Bil ki, su, hava, alov – məğz etibarı ilə analardır. (Onların) hər biri obrazlara və mənalara (məna) malikdir.
Külün obrazını kül ünsürü (ünsür) adlandırarlar. Külün mənasını isə – külün təbiəti (təbiət) adlandırarlar.
O biri dörd ünsürləri də bu minvalla adlandırırlar. Onların hər birinin ünsürünü, şəklinə görə adlandırırlar, mənasına görə isə, hər birinin mahiyyətini müəyyənləşdirirlər.
Burdan belə bir nəticə hasil olur ki, bütövlükdə dörd ünsür və dörd mahiy yət mövcuddur və hər dəfə həmin bu dörd ünsür (zəruri) şərtlər üzündən bir-birinə qovuşanda, onların obrazları biri o birinə qarışar. Bu obrazlar vəhdətindən, onların hər birindən olan hissəciklərə malik nə isə yaranar. Buna bədən deyərlər. Bu dörd ünsürün mahiyyətinin vəhdətindən yaranana isə – ruh deyərlər.
Deməli, o vaxta qədər ki, bu dörd materiya ayrı-ayrılıqda mövcud idi və onları ünsür və mahiyyət adlandırırdılar, qovuşduqları zaman onları ruh və bədən adlandırarlar.
Hərçənd ki, ünsürlər özləri də ayrı-ayrılıqda məğz etibarı ilə bədənlərdi, lakin bu bədənlər məğz etibarı ilə sadə bədən olduğundan, onlar doğulmaya və qüruba qadir deyillər.
Qovuşmadan yaranan bədən isə, dərəcələr üzrə doğan bədəndir və o, hər dərəcədə yeni ada malik olar.
Dərviş, bədənin mahiyyəti, ruhun mahiyyəti, insan təbiətinin mahiyyəti də, həmin bu deyilənlər kimidir.
Bədən – yaradanlar dünyasındandır.
Ruh – hökm dünyasındandır.
Bədən – mülk dünyasından, ruh – mələküt dünyasındandır.
Mülk, mələkütsüz mövcud ola bilməz. Mələküt də, mülksüz mövcud ola bilməz. Onlar hər ikisi birlikdədir, bir-birindən ayrı deyil. Onların hər ikisi doğmaya üz tutar. Öz kamilliyinə çatdıqdan sonra, yenidən hər ikisi qüruba yön alar. Ondan doğulub Ona da qayıdar…
DOĞULANLARIN, (MƏVALİD) NƏ AZ, NƏ ÇOX,
ÜÇ NÖV OLMASI BARƏDƏ FƏSİL
Bil ki, insan xisləti yalnız iki vəziyyətdə olur: taraz vəziyyətdə (mütədil) və nataraz vəziyyətdə. Ay göyünün altında tarazlıq vəziyyəti olmur. O səbəbdən ki, bu ərazi müştərəkdir (müştərik) .
Əgər Ay göyünün altında, tarazlıq deyilən vəziyyət mövcud olsaydı, o halda (dünya) əbədi olardı və heç bir dəyişkənliklərə uğramazdı.
İnsan xisləti natarazlığa yalnız üç vəziyyətin əsasında düşər: tarazlığa çox yaxın vəziyyətdə, tarazlıqdan çox uzaq vəziyyətdə, yaxud tarazlığa yaxınlıqla uzaqlığın tən orta həddi vəziyyətində.
Tarazlıqdan uzaq düşəndən, mineralın bədəni və mineralın ruhu yaranıb. Tarazlıqdan orta həddə olandan, bitki bədəni və bitki ruhu yaranıb. Tarazlığa yaxın vəziyyətdə olandan, heyvan bədəni və heyvan ruhu yaranıb.
İnsan da, heyvanın bir növüdür.
Dərviş, məhz heyvan ruhu, tərbiyə alıb biliklənərək, anlamaq və qavramaq, zahidlik və xatırlamalar vasitəsi ilə dərəcələr üzrə doğular və hər dərəcədə (yeni) ad qazanar…
Söhbətimiz çox uzandı və biz məqsədimizdən yayındıq. Məqsədimiz isə o idi ki, bunu izah edək ki, ruh birdir, bədən ruhlardır, ruh da bədənlərdir, onlar bir-birindən ayrılmazdır.
Dərviş! Mövcudluğun hər bir hissəciyinin özü üçün zəruri olan hər bir şeyi özündədir. Ruh, heç haradan gəlmir və heç haraya getmir. Ruhda işıq var və dünya bu işıqla doludur. Dünyanın canı da bu işıqdır. Dünyanı kamilləşdirən və hərəkətə gətirən də bu işıqdır: bitki dərəcəsində -xisləti ilə (bi-t-tab), heyvan dərəcəsində – iradəsi ilə, insan dərəcəsində – hərəkəti ilə.
Dərviş, bu işığı biz təbiətin dərəcələrində də görürük, ruhun dərəcələrində də, intellektin dərəcələrində də, özül işığının dərəcələrində də.
Dünyanın bütün xalqları daim o işığı axtarar. Amma o işığı onlar özlərindən kənarlarda axtararlar. Və nə qədər çox axtararlarsa da, (ondan) bir o qədər uzaq düşərlər.
Dedim: axtar, bəlkə taparsan.
Bilməzdim ki, bu axtarış ayrılığın özüdür…
Nə qədər qısa danışmağa çalışsam da, sözüm, məndən biixtiyar uzanır.
Dərviş! Bilsən ki, hələ neçə dəfə sən bu dünyanın dövriyyəsinə düşəcəksən və nə qədər mənasız səyahətlər edəcəksən?!.
Neçə dəfə Kainata aparan qapının yanından ötüb, həyatını da, mal-dövlətini də küləklərə verəcəksən?!. Əslində isə bunların heç birinə ehtiyac yoxdu!
Əslində, nə zahidliyə, nə də fədakarlığa ehtiyac yoxdu, bu başağrıdan sirrləri anlamaq üçün göstərdiyin bu səylərinə də ehtiyac yoxdu…
Sənin axtardıqların, axtarılmağa dəyməz… Olmayanı axtarmaqmı olar?.. Sirri və sirrin yolunu axtarmaqmı olar?.. Burda şair belə deyib:
Ey dünyanın düyününü açmaq arzusuyla ölən ölü!
Ey qovuşmadan yaranıb, ayrılıqdan ölən ölü!
Ey dənizin sahilində susuzluqdan külə dönən!
Ey sərvətin üzərində dilənməkdən ölən ölü!..
Yaxud:
Başı, çörək – bərəkət dolu səbət, ac-yalavac qapı döyən,
Özlüyümdə: «sən heç kimsən» – deyərdim ki, «lap səfehsən».
Döy, öz qəlbinin qapısın döy.
Hər qapını döymə nahaq…
Dərviş, bu iş arif adamla söhbət tələb edir. Nə axtarırsansa, ariflə söhbətdə axtar, zahidliyi qəbul et və azla qane ol ki, həyatının qalan hissəsini xoşbəxtliklə keçirəsən.
Buna qədər mən düşünürdüm ki, insan diri varlıq olduğuna görə, o, müəyyən zərurətə görə işləməlidi ki, ailəsini saxlaya bilsin, öz qüvvəsi daxilində, zəhmətə qatlaşmalıdı ki, insanlara xidmət eləsin, onların həyatına yüngüllük gətirsin.
İndi isə düşünürəm ki, insan üçün zahidlikdən, azla qane olmaqdan savayı düzgün yol yoxdu.
Nə bu dünya, nə də O dünya ona dəyməz ki, sən, bir anlığa belə olsun, çaşqınlığa düşəsən, yaxud nəyə görəsə həyəcan keçirəsən.
O kəs ki, zahidlik yolunu – azla qane olmaq yolunu seçib – şah odur.
O kəs ki, buna malik deyil – o, quldur.
Qulla şah arasında isə fərq böyükdür, dərviş…
FƏSİL – 1
Dərviş! Sən özün barədə bildin, öz dərəcələrin barədə bildin. İndi onu da bil ki, ən qəliz olan on iki sualın cavabı sənə açıqlandı və izah olundu.
Əvvəla, sən bildin ki, ilk əvvəl dörd ünsür olub, göylər və ulduzlar sonradan yaranıb.
İkinci, sən bildin ki, əvvəl mahiyyətlər olub, ruhlar və intellektlər sonradan yaranıb.
Üçüncü, sən bildin ki, göylər də, ulduzlar da, intellektlər və ruhlar da, həmin bu mahiyyətlərin və ünsürlərin məğzi və qaymağıdır.
Dördüncü, sən bildin ki, dərəcə yüngül olduqca, bir o qədər yüksəkdə olar və dünyanın ortasından bir o qədər uzaqda qalar.
Beşinci, sən bildin ki, yüngül olan da, ağır olan da, öz təbiəti (bi-t-tab) etibarı ilə dünyanın ortasına can atar. Belə ki, ağır olanı, aşağı çökər və dünyanın ortasına yaxın ərazidə yerləşər. Yüngül olansa, dünyanın ortasından uzaq olan yerdə daldalanar.
Altıncı, sən bildin ki, dünyanın dayaqlandığı yer yoxdur (la məxal)1. və elə bir obyekt yoxdur ki, onun nisbətində, dünyanın yerini təyin etmək mümkün olsun. Lakin, dünyanın ayrı-ayrı hissəcikləri, öz təbiətləri etibarı ilə dünyanın ortasına can atdıqları üçün, (onların) hamısının məkanı, dünyanın ortasıdır.
Yeddinci, sən bildin ki, bədənlər dünyası olan mülk dünyası və ruhlar dünyası olan mələküt dünyası, südlə yağ kimi bir yerdədirlər. Qalib və təslim dərəcələri üzrə, mələküt – qalib, mülk – təslimdir.
Səkkizinci, sən bildin ki, mülk birdir, lakin onun dərəcələri var və bu dərəcələrin hər birinin öz adları var. Və beləcə, mələküt də birdir. Onun da dərəcələri və dərəcələrinin adları var.
Doqquzuncu, sən bildin ki, mülk və mülkə aid olanlar, duyğyula duyulanlardır və duyğunun, onları mənimsəmək qabiliyyəti var. Odur ki, yolçular (zahidlər) deyəndə ki, «təkliyə çəkiləndə biz işıq (hilvat) görürük», o işıq əslində onların xəyalıdır, onu onlar işıq kimi qəbul edirlər.
O kəs ki, nəyisə uzun müddət gözləyir, hər bir şeydə öz arzuladığını görür, hər yerdə öz arzuladığını eşidir. Yaxud, həmin o arzuladığını yuxusunda görür və elə bilir ki, bu gördükləri yuxu deyil.
Bu mənada, zahidlərin yuxusu çox yüngül olur.
Zəvvarların, ziyarət (ziyarət) vaxtı, müqəddəs yerlərin üzərində gördükləri işıq da xəyaldır, yaxud onların yalan uydurmalarıdır. Şüurun, ağlın gözü ilə görülən işıq – ya alov, ya da, ulduz işığı ola bilər.
Onuncu, sən bildin ki, mülk də, mələküt də, hər ikisi bir özüldəndir. Bundan savayı ayrı özül yoxdu. Bu özülün mahiyyəti alidir və onun mahiyyətindən yüksəyi, alisi yoxdu. Və ümumiyyətlə, ondan yüksək həddə olan nə isə yoxdur. Mövcud olan ayrı mahiyyət – xırdalıqlar və hissəciklərdir ki, bu da, alçaq mahiyyətdir və ondan alçağı yoxdu.
Mülkdə və mələkütdə mövcud olan hər bir şey – bu vaxta qədər mövcud olanların və mövcud olacaqların hamısı, həmin bu özüldə mövcud olub, sadəcə, özünü biruzə verməyib.
On birinci, sən bildin ki, həyatın birinci mərhələsində bilik, iradə, güc, eşitmə, görmə və nitq gerçəklikdə mövcud olmur. Lakin, dərəcələr üzrə doğulduqca, bilik də, iradə də, güc və eşitmə, görmə və nitq, gerçək mövcudluğunu əldə edir. Deməli, kamillik – səbəb (vəch) olan yerdə yaranır.
Şübhə yoxdur ki, bar – bütün ağaclardan və ağac dərəcələrindən nəcib və incədir.
Mövcudluğun barı da – insandır. Ali Məlhəm, əvəzsiz İksir, dünyanın özünü göstərən Cam, Kainatı tanıdan Güzgü – Kamil İnsandır. Dünyanın canı olan İşıq da odur.
Dünya bu işıqla doludur. İlkin mərhələdə bu işıq, gerçək biliyə, iradəyə, gücə malik deyil. Dərəcələr üzrə doğduqca, o, həyatı da, biliyi və iradəni də, gücü də tədricən əldə edir.
O işıq (öz) zahiri təzahüründən (məzhər) ayrı deyil. O, öz zahiri təzahürü ilə, süd yağla qarışan tək qarışıqdır.
Bu dərəcəsində həmin o təzahür sadədir və o işıq da sadədir. Lakin, elə ki, onların hər ikisi dərəcələr üzrə doğular, hər ikisinin mahiyyətində gizlənən keyfiyyətlər üzə çıxar və görklər (nukuş) yaranar.
Burdan anla ki, o kəslər ki, deyirlər: «Biz o işığa çatdıq və o işığı gördük, o işıq – sərhədi, sahili olmayan parlaq dənizdi…», yalan deyirlər. O səbəbdən ki, o işığı gözlə görmək mümkün olmaz. Bu işığa, yalnız daxili işıqla çatmaq mümkündü. Hisslərin, o işığa aparan yolu yoxdu. İntellekt də, bu işıqdan çaşqınlığa düşər.
Badam tumunun yağını görmək olarmı?.. Yaxud, südün yağını görmək mümkündürmü?.. Bunu bilmək olar, anlamaq olar, lakin gözlə görmək, mümkün olan iş deyil. Hətta duyğularla qavranılan yağ belə, mülk dünyasına aid olsa da, onu gözlə görmək mümkün olmaz.
İşıq isə, duyulanlardan deyil, özü də mələküt dünyasındandır – sən onu necə görə bilərsən?..
On ikinci, sən bildin ki, insan, əvvəl – axır mənbəyə qayıdır. Mənbənin bu hissəciyi (yəni insan), mənbənin bütöv tamlığının köməkliyi ilə, öz kamilliyinə çatanadək, doğulmalardan keçir, yalnız dərəcəsi üzrə öz kamilliyinə yetişdikdən sonra o, bütöv olan mənəbəyinə qayıdır.
«Ondan baş alıb, Ona da qayıdar…» (sözlərinin) mənası budur, « hər bir şeyin baş alıb gəldiyi mənbəyinə qayıdar…» sözlərinin izahı budur.
Dərviş! Kim ki, bu kitabın köməkliyi ilə özünü dərk etmədi, O kəs, heç bir kitabın köməkliyi ilə özünü dərk etməz. Bu kitabın hər üç hissəsi eyni şeyi deyir və biri, o birini təkrar edir. O kəs ki, bu kitabdan sonra da özünü dərk etmədi, demək o, heç nəyi dərk etməyə qadir deyil.
Dərviş, bu Əsildə hər şey deyilib, nəzərdən heç nə yayınmayıb. Əgər arzu etsən ki, burda deyilənlərdən də əlavə nə isə deyilə, bu, mümkün olan iş deyil. Çünki, bu Əsildə, bir şey olduğu kimi, o birisi, eyhamla deyilib ki, mümkün qədər anlana bilsin və bundan əlavə təkrara ehtiyac yoxdu.
O kəs ki, öz əvvəlini və axırını dərk edib, o birilərin də beləcə, əvvəlini və axırını dərk edib, özünün və o birilərin pillələrindən və dayanacaqlarından, öz ölümündən sonrakı halından və o birilərin ölümlərindən sonrakı halından agah olub, onun üçün (gizli) olan bir şey qalmayıb.
FƏSİL – 2
Kiçik insanın, böyük insanın siyahısı və işarəsi olduğu barədə. Böyük insanda olan hər bir şeyin kiçik insanda olduğu və kiçik insanda olan hər bir şeyin böyük insanda olduğu barədə.
Dərviş, bu ikinci Əsil və onun ardınca gələn üçüncü Əsil, təsəvvüf ardıcıllarının dediklərinin məğzidir. Təsəvvüf ardıcıllarının rəyləri isə, məğz etibarı ilə, yığılmadır. Bunun bir hissəsi, şəriət yolu ardıcıllarının rəyindən, digər hissəsi, müdriklik yolu ardıcıllarının rəyindən, o biri hissəsi, vahidlik yolu ardıcıllarının rəyindən götürülüb, nələrsə, nələrləsə əvəz edilib, bəzi mətləblər yenidən açılıb.
Bil ki, Uca Tanrı, mövcud olan hər bir şeyi yaradandan sonra, ona «dünya» (aləm) adı verdi. O səbəbdən ki, dünya – Onun mövcudluğunun işarəsidir (əlamət).
Dünyanın mövcudluğunda Onun biliyi, iradəsi və qüdrəti, Əlamət və Yazı (namə) şəklində mövcuddur. Bu səbəbdən, bu Əlamət – dünya adlandırılıb və bu səbəbdən, bu Yazı, kitab (kitab) adlandırılıb.
Sonra (O) əmr etdi: bu kitabı oxuyan hər kəs, Məni dərk edəcək, Mənim biliyimdən, iradəmdən, qüdrətimdən agah olacaq.
Bizlər isə həddən ziyadə kiçik olduq, Kitab, həddən ziyadə böyük oldu və bizim təsəvvür, o kitabın sərhədlərini və səhifələrini əhatə edə bilmədi. Onda (Uca) Müəllim (ustad) bizim bu zəifliyimizi görüb, dünyanın siyahısını tutdu və o kitabı, bizlər üçün, qısaldılmış məğzini köçürdü. İlkin yaratdığını O, «Böyük dünya», sonradan yaratdığını – «Kiçik dünya» adlandırdı. Birinci kitabı O, «Böyük kitab», ikinci kitabı, «Kiçik kitab» adlandırdı. Böyük kitabda olan nə vardısa, O, kiçik kitabda da, əlavəsiz və itkisiz yazdı ki, kiçik kitabı oxuyan hər kəs, bu mütaliəsi ilə böyük kitabı da oxumuş kimi olsun.
Bundan sonra O, kiçik dünyaya, öz Xəlifəsini – Yer üzündə nümayəndəsini, canişinini göndərdi. Allahın Xəlifəsi – ilkin intellektdir və bu intellekt, Allahın göstəricilərinin zahiri təcəssümüdür(məzhar). O, bu intellekti Öz əlamətləri və Əxlaqı (əxlaq) ilə bəzədi və Öz kiçik dünyasına göndərdi. Və bu səbəbdən deyirlər ki, Uca Tanrı insanı Öz şəklində yaratdı.
Böyük dünyada Allahın Xəlifəsi – İlkin intellektdir. Bizim intellekt isə, Allahın kiçik dünyada olan xəlifəliyidir.
FƏSİL – 3
Allahın işləri və Allahın xəlifəsinin işləri barədə.
Bil ki, Uca və Müqəddəs Allah bu dünyada nə isə yaratmaq istədyəndə, həmin o yaratmaq istədiyinin görkünü ilk əvvəl Taxtına yerləşdirər, sonra Taxtından Dərgahına keçirər, ordan, göy cismlərinin sabitliyini qoruyan lövhələrə, ordan, yeddi göyə köçürər. Bundan sonra o görkü, ulduzların işığına uyuşdurub, alçaq dünyaya endirər.
Alçaq dünyanın padşahı olan Ümumtəbiət, Uca Tanrıdan gələn bu gizli yolçunu (qayibi) qarşılayar, ona, öz mahiyyəti müqabilində, dörd ünsürdən cəmləşən at ( mərkab) bəxş edər ki, bu ata oturduqda, gizli yolçu aşkar dünyada mövcudluq əldə edə bilsin və Allahın bildiyi olan – Onun əməlinə çevrilsin.
Burdan bu nəticəyə gəlinir ki, şahidlik dünyasında mövcud olanların ruhu, hökm dünyasından, bədəni, yaradılanlar dünyasındandır. Bu bakirə ruh – Böyük Allahdan gələndir və o, bu dünyaya gəldiyinin məqsədini başa vurduqdan sonra, yenidən geriyə – Böyük Allaha dönər.
«Ondan baş alıb, Ona da qayıdar…» – sözünün mənası budur. Allahın varlığının açması da budur, hədsiz, sərhədsiz əlamətlərinin açması da burdadır.
Dərviş, bil ki, dünya (afaq) barədə bu bildiklərin, insana (ənfus) da şamil edilə bilər.
Bil ki, kiçik dünyada intellekt – Allahın xəlifəsidir. İnsan ruhu – Allahın xəlifəsinin taxtı, heyvan ruhu – Allahın xəlifəsinin dərgahıdır. İnsan bədəninin yeddi daxili üzvü, mahiyyəti etibarı ilə yeddi göy, yeddi zahiri üzvü, yeddi iqlimdir.
Bunları bildikdən sonra, onu da bil ki, Allahın xəlifəsi hansısa bir işi həyata keçirmək niyyətinə düşərsə, o işin görkü ilk əvvəl insan ruhunda yaranar, sonra insan ruhundan heyvan ruhuna ötürülər, heyvan ruhundan bitki ruhuna, bitki ruhundan, mahiyyəti etibarı ilə yeddi göy olan daxili orqanlara verilər və xarici üzvlərlə birləşərək üzə çıxarılar. Bu iş aşkar dünyada bərqərar olduqdan sonra, Allahın xəlifəsinin niyyəti, Allahın xəlifəsinin yazısına çevrilər.
Dərviş, bil ki, Allahın xəlifəsi nə yazarsa, nə edərsə, əvvəl ortaqsız və alətsiz, özü edər. O, elədiyini öz aləti ilə edər, elədiyinin görkü, ortağa və alətə çevrilər, üzə çıxar və dünyada bərqərar olar.
Deyilən bu birinci görk – intellektual mövcudluğa malikdir.
İkinci görk isə, maddi mövcudluğa malikdir.
Birinci görkün mövcudluğu – köklü (əsil) mövcudluqdu, ikinci görkün mövcudluğu – zahiri (xarici) mövcudluqdu.
Dərviş, Allahın xəlifəsinin işləri barədə bildiklərin, Allahın işlərinə də şamil edilə bilər.
Uca Allah, həyata keçirmək istədiyi hər bir şeyi əvvəl Özü edər, materiyasız, alətsiz və ortaqsız. Sonra yaratdığının görkü ortaqlara ötürülər, alçaq dünyaya endirilər və aşkar dünyada bərqərar olar.
Söhbətimiz yenə uzandı və biz məqsədimizdən yayındıq.
Dərviş, bil ki, əgər görk aşkara, qəlbdən çıxarsa, Allahın xəlifəsi tərəfəndən göndərilən gizli yolçunu dil qarşılayar və yolçuya, onun özünə uyğun, on iki hərf və dörd söz olan (?), dörd ünsürdən cəmləşən at bağışlayar. Və gizli yolçu bu atın tərkində aşkar dünyada bərqərar olar. Gizli yolçu aşkar dünyada bərqərar olduqdan sonra, Allahın xəlifəsinin niyyətində olanlar, Allahın xəlifəsinin dediklərinə çevrilər. Yazılanlar isə yenidən səyahət edər və Allahın xəlifəsinə, gözləri vasitəsi ilə çatar.
«Ondan baş alıb, ona da qayıdar…» sözlərinin mənası da budur. Bunu qalan hərflər və keyfiyyətlər barədə də bil.
Beləliklə, iki Söz yaranıb: biri – deyilən, o biri – yazılan. Və bu hər iki Sözdə, həmin o hökm dünyasının gizli yolçusu var. Bu yolçuların bədənləri, yaradılanlar dünyasındandır, yolçuların özləri isə, bu sözlərin mənasını təşkil edərlər.
Söhbətimiz çox uzandı və bizi məqsədimizdən yayındırdı. Məqsədimiz isə o idi, deyək ki, böyük dünyada olan nə varsa, hamısı kiçik dünyada da var.
FƏSİL – 4
Bil ki, bətnə düşən toxum – ilkin özülün işarəsidir (namudar). Dörd hissəyə bölündükdə o, ünsürlərin və təbiətin işarəsi olur.
Bədən üzvləri yaranarkən, xarici üzvlər – baş, əllər, qarın, ayaqlar və sair, mahiyyət etibarı ilə yeddi iqlimin işarəsidir.
Daxili orşanlar isə – ağ ciyərlər, beyin, böyrəklər, ürək, dalaq, öd kisəsi iə qara ciyər, mahiyyət etibarı ilə yeddi göyün işarəsidir.
Ağ ciyərlər – birinci göydür və Ay göyünün işarəsidir. O səbəbdən ki, Ay – böyük dünyanın ağ ciyəridir və biliyin ortağıdır. Bu göydə çoxlu sayda mələk yaşayır. Bilik və məişət müdrikliyi qazanılmasına nəzarət edən Mələk – Cəbrayıl bu mələklərə başçılıq edir.
Cəbrayıl – dünya sakinlərinin biliklənməsinin səbəbidir. O, üçüncü göyün böyrəyidir və Zöhrə göyünün işarəsidir. O səbəbdən ki, Zöhrə – böyük dünyanın böyrəyidir. Bu göydə çoxlu sayda mələk yaşayır. Sevincə, şənliyə və ehtirasa nəzarət edən Mələk, bu mələklərə başçılıq edir. Bu mələk, dördüncü göyün qəlbidir və Günəş göyünün işarəsidir. O səbəbdən ki, Günəş – böyük dünyanın ürəyidir.
Bu göydə də çoxlu sayda mələk yaşayır. Bu mələklərə, həyata nəzarət edən Mələk – İsrafil başçılıq edir. İsrafil – dünya sakinlərinin həyatının səbəbidir. O, beşinci göyün öd kisəsi, Mərrix göyünün işarəsidir. O səbəbdən ki, Mərrix – böyük dünyanın öd kisəsidir.
Bu göydə çoxlu sayda mələk yaşayır. Qəzəbə, hiddətə, cinayətə nəzarət edən Mələk bu mələklərə başçılıq edir. Bu mələk – altıncı göyün ciyəridir və Müştəri göyünün işarəsidir. O səbəbdən ki, Müştəri – böyük dünyanın ciyəridir.
Bu göydə çoxlu sayda mələk yaşayır. Qidalanmaya nəzarət edən Mələk – Mikayıl bu mələklərə başçılıq edir. Mikayıl – dünya sakinlərinin qidalanma səbəbidir. O, yeddinci göyün dalağıdır və Saturn göyünün işarəsidir. O səbəbdən ki, Saturn – böyük dünyanın dalağıdır.
Bu göydə də çoxlu sayda mələk yaşayıır. Ölənlərin ruhlarının götürülməsinə nəzarət edən Mələk – Əzrayıl bu mələklərə başçılıq edir. Əzrayıl özü də bu mələklərdən biridir. O, dünya sakinlərindən, ruhlarının alınma səbəbinin özüdür.
Heyvan ruhu – dəyişməz göy cisimləri göyünün işarəsi və taxtıdır. Bu göydə çoxlu sayda mələk yaşayır.
İnsan ruhu – göylər göyünün taxtı və işarəsidir. O səbəbdən ki, göylər göyü, böyük dünyanın taxtı və Allahın xəlifəsinin intellektidir. O səbəbdən ki, ilkin intellekt, böyük dünyada Allahın xəlifəsidir.
FƏSİL – 5
YOLUN (SULUK) NƏ DEMƏK OLDUĞU VƏ YOLÇUNUN (SALİQ) YOLDAKI NİYYƏTİ
HAQQINDA.
Bil ki, suluk (sözü), ərəb dilində, «yerimək» deməkdi. Bu, o deməkdi ki, yolçu o kəsə deyilir ki, o, ya aşkar dünyada, ya da gizli dünyada daim səyahət edir.
Təsəvvüf ardıcıllarının rəyinə görə isə, suluk – xüsusi səyahətdir. Bu, Allaha aparan yolun səyahətidir və Allahın Özündə səyahətdir.
Dərviş, Allaha səyahətin sonu var, Allahda səyahətin sonu yoxdur. Əgər bu dediklərimi anlamaq sənə çətindirsə, ayrı cür deyim.
Bil ki, təsəvvüf ardıcıllarının rəyinə görə, suluk – pis sözlərdən yaxşı sözlərə, pis əməllərdən yaxşı əməllərə, naqis xislətdən kamil xislətə, öz mövcudluğuqdan Allahın mövcudluğuna olan hərəkətdir.
Yəni yolçu yalnız xoş sözlər, xoş əməllər, xoş xislət qazandıqdan sonra, ziya (qavrayış) şüaları ona toxunar və o, hər şeyi olduğu kimi dərk edər.
«Ay Allah, mənə hər şeyi, olduğu kimi göstər…» sözlərinin mənası da budur. Bu məna aydınlaşandan sonra, qavrayış, malik olduğu əsil simasını üzə çıxarandan sonra və qavrayışlarda kamilliyə çatılandan sonra, hər şey olduğu kimi görünüb, tanınıb dərk edildikdən sonra, bu, ona işarə olacaq ki, yolçu, artıq öz mövcudluğunda ölmək üzrədi və tezliklə Uca Allahın mövcudluğunda doğulacaq.
Hərçənd ki, (bəzi hallarda) yolçunun mövcudluğu da olmur, amma ona elə gəlir ki, o, buna malikdi. Yolçuların arzu etdikləri və məqsədləri də elə budur. Axtaranların axtardıqları, gedənlərin şövqü də budur.
Beləliklə, mahiyyət etibarı ilə insan olan yolçuların kamilliyi həmin bu dörd amildə cəmləşər: xeyirxah sözlər, xeyirxah əməllər, xeyirxah xislət və qavrayış. Hər kəs ki, bunda kamillik qazandı, demək arzusuna çatdı.
Dərviş! Bil ki, bütün yolçular, hərə bir dərəcədə, həmin bu dörd dərəcə üzrə istədiklərinə çatarlar. Yüz minlərlə yolçudan tsə yalnız biri yola çıxar və bu dörd dərəcəyə ucalar və yalnız həmin o bir nəfər kamillik dərəcəsinə çatmış olar. Qalanları isə, kamillik dərəcəsinə çatmadan, yoldaca təslim olarlar, geriyə çəkilər, kamillik qazanmaq ümidllərindən əl üzərlər.
FƏSİL – 6
MƏKAMLAR VƏ ÖRTÜKLƏR BARƏDƏ.
Dərviş, bil ki, özündən kənara atılası nə varsa, bu, örtüklərdi (hicab). Qazanılası nə varsa, o – məkamlardı.
Məkamlar barədə bildikdən sonra, indi bunu da bil ki, bu məkamlara yetmək yolunda dörd maneə və sərhəd var. Bu maneələr – əmlaka bağlılıq, ailəyə bağlılıq, kor-koranə təqlid və barışmazlıqdır.
Bu yolda məkamların kəmiyyəti də dörddür:xeyirxah sözlər, xeyirxah əməllər, xeyirxah xislət və xeyirxah düşüncə.
Eh, dərviş! Bu məkamlara yetişməzdən əvvəl həmin o dörd örtük aradan qaldırılmalıdır. Ayrı cür desək, həmin o dörd örtükdən xilas – təharat
Bu örtüklərdən hər biri – dəstəmaza, yuyulub təmizlənməyə ehtiyacı olan bədən hissələridir. Məkamların hər biri isə – namazın rəkatlarından biridir ki, həyata kesirilməsi vacibdir.
Əvvəl təharat, sonra namaz. Əvvəl təmizlənmə, sonra ziyalanma. Əvvəl ayrılma, sonra qovuşma.
Bir tərəfdə ölməyən kəs, o biri tərəfdə doğulmaz.
Əbədi rahatlıq arzulayırsansa, əməlində öl. Əməlində ölə bilmirsənsə, rahatlıq arzulama. Özündə ölə bilmirsənsə, Allahı axtarma. Nə o, nə də bu, başa gələn iş deyil.
Bu maneələri aradan qaldıra bilənlər – əbədi təharatdadırlar. O məkamları əldə edənlər – əbədi namazdadırlar.
Dərviş, bu dörd örtüyü aradan qaldırıb həmin dörd məkana yetməyin dörd üsulu var. Bu, tərk-dünyalıq, az yemək, az yatmaq və az danışmaqdı.
O ki, qaldı arif adama, yolçu yaxşı bilməlidi ki, o, nə etsə, arif adamla birlikdə etməlidi.
Dərviş, bütün səhvlərin və kin-kidurətin kökü, çox yeməkdədir. Nəfs saxlamaq isə, bu gün çox yeyib, sabahısı gün yeməkdən imtina etmək demək deyil. Bu cür nəfs saxlamağın, xeyirdən çox, zərəri var. Bəziləri var ki, bir neçə gün az yeyib nəfslərinə qalib gələrlər, o biri günlər isə, yeməkdə əndazəni aşarlar.
Yeməkdən bu sayaq qorunma faydasızdır, əksinə, bu sayaq qeyri – sabit yemək tərzi sağlamlığı məhv edər.
Nəfsin daimi, sabit saxlanılması vacibdir. Daimiliksiz və sabitliksiz, bu yolda heç bir iş aşmaz.
Dərviş, yolda iki məqam daha böyük sabitlik tələb edər və bunsuz yol başa çatmaz. Bunun birincisi – arif adamla daimi ünsiyyətdir, ikincisi – daimi nəfs saxlamaq.
Yolçunun yeməyinin də, yuxusunun da məqsədi olmalıdır.
FƏSİL – 7
YOLÇUNUN YOLDAKI MƏQSƏDİ BARƏDƏ.
Dərviş, lazımdır ki, səyahətçinin, tərkdünyalıq və zahidlik yolunda məqsədi – Allahı axtarmaq olmasın. O səbəbdən ki, O (Allah), hər yerdə və hər şeydədi. Onu axtarmağa ehtiyac yoxdur.
Mövcud olan hər bir şey Ondandır, əbədiyyət – Ondadır və hər bir şeyin qayıdışı Onadır.
Bundan da savayı olan nə varsa, yenə O özüdür.
Bunu da bilmək vacibdir ki, yolda məqsəd – təmizliyə və xeyirxah xislətə can atmaq deyil. Yaxud biliyə, qavrayışa can atmaq deyil. İşığa da can atmaq deyil, sirrlərin (açılmasına) da can atmaq deyil.
Hər kəs ki, insan dərəcələrinin müxtəlif pilləsinə aiddi, yol boyu qazandığı dərəcəyə çatdıqca, o dərəcəyə aid olan nə varsa, özü ona əyan olacaq. Yolçu bunu istəsə də, istəməsə də. Hər hansı dərəcəyə çatan kəsə, o dərəcəyə xas olmayan heç nə əyan olmaz.
Dərviş, insanların da, ağaclar kimi dərəcələri var. Odu ki, bağbanın vəzifəsi – torpağı qaydasında, yumşaq saxlamaqdır. Onu alaqdan, tikanlardan təmizləyib vaxtlı-vaxtında suvarmaqdır, ağacı, ətraf zədələrdən və ziyanvericilərdən qorumaqdır ki, ağacların hər biri öz dərəcəsinə yetişə bilsin və hər biri öz vaxtında barını verə bilsin.
Yolçuların da işi bundan ibarətdir ki, seçdikləri zahidlikləri və tərki, dünyalıqları insanı insana çevirə bilsin və bütün insan dərəcələri bu yolda özlərini biruzə verə bilsin. Yolçunun arzusundan, niyyətindən asılı olmadan, xeyirxah xislət də, bilik və qavrayış da, sirrlərin dərki və işıq əyanı özləri, hər biri öz vaxtında, zamanı yetişdikcə, ona əyan olsun. Yola qədəm qoymuş hər bir kəs bu sözlərin mənasını anlayacaq.
Dərviş! Bu yolda yolçuya elə şeylər əyan olacaq ki, gözləri onu heç vaxt görməyib, qulaqları eşitməyib, təsəvvürü, onu qavramaqda acizdi…
Sözü uzatmayaq ki, məqsədimizdən yayınmayaq.
Dərviş, yolçu geniş ürəkli olmalıdı ki, nə qədər ki, sağdı, bu işləri başa çatdıra bilsin, bu yolda şad-xürrəmliklə, ciddi-cəhdlə çalışıb öz niyyətinə çata bilsin. Axı Allahın biliyinin və müdrikliyinin sonu, sərhədi yoxdu.
Dərviş, ağacların bütün dərəcələri onun toxumunda var və zirək bağban onları böyüdüb yetişdirəcək, becərəcək.
Eyni ilə beləcə, saflıq, xeyirxah xislət, bilik və qavrayış, sirrlərin anlanması və işıq əyanı – bütün bunlar insanın mahiyyətində var. Bu keyfiyyətlər arif adamla ünsiyyətdən böyüyüb yetişər, öz kamillik dərəcəsinə çatar.
Dərviş, əzəli və son bilik, sənin özündə – gizlidədir. Nə axtarırsansa, özündə axtar, kənarları dolaşma. O bilik ki, qəlbinə qulaqlarından yol tapar, o, özgənin quyusundan çıxarıb suyu qurumuş öz quyuna tökdüyün suya bənzər. O su sənin quyunda qalmaz. Və nəyinki qalmaz, tezliklə (o) iylənər, xoşagəlməz, ağır xəstəliklər yaradar. Dərviş, həmin bu xəstəlikdir ki, sonradan qürura çönər və səndə şan-şöhrətə məhəbbət oyadar.
«Öz gözlərinin gördüyü xəbərlə müqayisəyə heç nə gəlməz…» Elə et ki, öz quyunun suyu olsun və sən o sudan nə qədər götürsən də, götürüb o birilərə paylasan da o, azalmasın, əksinə, çoxalsın. İylənməsin, əksinə, dayandıqca durulsun və ağır xəstəlikləri sağaltsın.
Dərviş, bunu bil ki, hər bir insanın – o, kim olursa olsun, içində öz quyusu var, amma bu, quyu bilinməz. Quyunu təmizləmək, suyu üzə çıxarmaq lazımdır.
FƏSİL- 8
Öyüd əvəzi.
Dərviş, onu da bil ki, əgər özünü məkamlar həddinə çatdıra bilmirsənsə, öz məkamlarının gündən-günə dəyişən keyfiyyətlərini müşahidə edə bilmirsənsə, «gözün görmədiyi, qulağın eşitmədiyi, insan qəlbinin tanımadığı»na fasiləsiz diqqət kəsilə bilmirsənsə və daim Uca Haqqın yanına yaxın, Onun yaxınlıq məkamında – uca Cənnətdə ola bilmirsənsə, onda çalış, səy göstər ki, Uca Yaradanı seyr edə biləsən, Onun gözəlliyi ilə görüşə biləsən ki, öz mövcudluğunun cəhənnəmindən qurtulasan, İlahi mövcudluğun cənnətinə yetişə biləsən.
Duz mədəninə düşən – duza çönər, çirkaba düşən – çirkaba. Odu ki, natəmizdən natəmiz yaranar, safdan saf .
İlk əvvəl özünü duruldub təmizlə ki, yaratdığın da təmiz olsun.
Dərviş, özünü əndazəsiz pəhrizin əsarətinə salma, dulara və ziyarətlərə hədsiz uyma, zəruri olan işlərini yerinə yetir. Çoxlu söz öyrənməyin, ilahiyyatı mənimsəməyin, bir çox müdrikliklikləri qavramağın əsarətinə düşmə, zəruri olanlarla qane ol.
Özünü o buxovla buxovla ki, qəlbin həqiqi saflıq qazansın, çünki Cəhənnəm sakinlərinin iztirabları, qəlb saxtalığından və naqisliyindən çox-çox güclüdür. Qəlbinin xeyirxahlığı və saflığı ilə seçil ki, xilas olasan. Əgər bunu etmək sənə çətindirsə, bil ki, yerin – cəhənnəmdir.
Elə ol ki, səndən, özündən asılı olmadan, daim yaxşılıq və xeyirxahlıq saçsın. Kin və təhqir saçanlardan olma ki, bu dünyada şər və yalan yayanlardan olmayasan. Qoy niyyətin, həqiqət və saleh əməllər yaratmaq olsun. Yalnız bu halda sən, Allahın xisləti ilə bəzənmiş olacaqsan. Xeyirxahlıq edə-edə, bu xeyirxahlığına əvəz – mükafatlanma, minnətdarlıq gözləmədən, həmişə hamıya xeyir gətirəcəksən.
Borclu sənsən. Qəlbi təmiz olan o kəsdir ki, insanlara daim rahatlıq gətirir, heç kəsə, nə sözdə, nə əməldə, nə əmlakda xeyir verməkdən boyun qaçırmır.
Qəlbi naqis olan o kəsdir ki, insanları daim incitməkdən, onların iztirabından həzz alır, onları, əməli və sözü ilə incidir.
Xeyirxahlıqla pisliyin mənasını bildikdən sonra, onu da bil ki, o kəs ki, qəlbini təmizləyə bilib, Cəhənnəmdən xilas olub, Cənnət sakininə çevrilib.
Cəhənnəmdən qurtulub Cənnət sakini olan hər kəs, ali məkamlara can ata bilər. Ayrı sözlə desək, Cənnət sakininin, öz qəlbinin kamilliyi üçün məkamlardan mənimsədiyi hər bir şey Cənnəti genişləndirər.
Dərviş! Bu təhqiqat səyahətçiyə, Yolun əvvəlindən sonunacan kifayət edər.
Dünyalar Şahı olan Uca Allaha eşq olsun. Böyük Məhəmmədə və onun bakirə nəslinə rəhmət olsun ki, (kitab) əmin amanlıqla başa yetdi.
Mətndə istifadə olunan mürəkkəb sözlərin
ŞƏRHİ.
1.Dərviş – kasıb, dilənçi, avara. Əziz əd -din bu müraciəti, mistik qavrayış yoluna qədəm qoyanlara ünvanlayır.
2.Mülk dünyası – maddi məkan, hisslərlə qavranılan bədənlər dünyası.
3.Mələküt dünyası – ideal məkan, arxetiplər və qeyri – maddi obyektlər dünyası.
4.Cəbərüt – mülk və mələküt dünyasının mənbəyi, hər iki dünyanın fərqlərinin aradan qaldırıldığı, hər iki dünyanın ayrılmaz birlikdə mövcud olduğu dünya.
5.Ululəzm peyğəmbərləri – yeddi əsas peyğəmbər: Adəm, Nuh, İbrahim, Musa, Davud, İsa, Məhəmməd.
6.Peyğəmbər – mürsəllər – müqəddəs Yazını xalqa çatdıranlar: Yaqub, Yusif, Əyyub və başqaları.
7.Peyğəmbər-ənbiyə – digər peyğəmbərlər. Müsəlman ənənəsində 315 peyğəmbər qeydə alınıb.
8.Məkam – yer, ərazi, dayanacaq. Əziz əd-din tərəfindən ümumi və insan dünyaları ierarxiyasının göstəricisi kimi istifadə edilir.
9. Ənbiyə – üçüncü dərəcəli peyğəmbərlər.
10.Rəsullar – ikinci dərəcəli peyğəmbərlər.
11. Xəlifə – əvəz edən, canişin, sərdar.
12.Sirat – Qurana görə (37:23) cəhənnəmin üzərindən keçən körpü. «Tükdən nazik, qılıncdan iti Sirat…»
13.Təsəvvüf – sufilik.
