Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, yazıçı Vidadi Babanlının APA-ya müsahibəsi
– Artıq 94 yaşı haqlamısınız. Bu gün həyatla necə yola gedirsiniz? Necəsiniz?
– Nəsə yazırsınızmı?
– Bu yaxınlarda “Sabaha ismarıc” adlı bir əsər yazmışam. Onu da diktə ilə yazdırmışam. Gözüm görmür hərfləri. Diktə ilə yazdırmaq da çox çətindir.
– Sabaha ismarıcınız nədir?
– Milli təəssübkeşliyi qorumaq.
– Sizi gəlib yoluxan, axtaran varmı?
– Alim Rafiq Əliyev tez-tez məni yoluxur. Nizami Cəfərov tez-tez əlaqə saxlayır. Qohumlar gəlir. Ancaq yazıçılardan, vəzifəli adamlardan maraqlanan yoxdur.
– Bu laqeydlik Sizi incitmir?
– Əlbəttə, incidir. Mənim bu qədər xidmətlərim var, axı. Altı romanım, şeirlərim, dörd povestim, neçə tərcüməm var.
– Tərcümələrinizdən biri də Rasputinin “Mariyaya pul lazımdır” əsəridir. Bu gün Vidadi Babanlıya pul lazımdırmı?
– Şükür, pis dolanmıram. Prezident təqaüdü alıram. Heydər Əliyev o vaxt məni təqaüd siyahısına saldırmışdı. O təqaüd məni dolandırır. Amma mənim elə günlərim olub ki, çörək almağa belə pul tapmamışam. O vaxt “Vicdan susanda” əsərinə görə məni partiyadan çıxarırdılar. Dörd il məni işsiz qoydular. Əsər Moskvada çap olunandan sonra məndən əl çəkdilər. Roman 1979-1980 il iki dalbadal 100 min tirajla çap olunub. Azərbaycan dilində də dəfələrlə nəşr edilib. Bu, hər yazıçıya qismət olan xoşbəxtlik deyil. Amma o roman şöhrətlə bərabər xeyli çətinliklər də gətirdi. O əsər üstündə məni tuturdular. Romanı Sovet hökuməti əleyhinə yazılan əsər kimi qiymətləndirirdilər. O vaxt Yazıçılar Birliyinin sədri Mirzə İbrahimov məsələmi partiya iclasına qoyub israr edirdi ki, məni partiyadan çıxarsınlar.
– Mirzə İbrahimovun Sizə qarşı nəsə qərəzi vardı?
– Vardı. Bu məsələyə qədər Mirzə ilə bizim aramızı vurmuşdular. Cəlal Məmmədov adında bir adam vardı, Azərbaycan jurnalının baş redaktoru idi. O bizim aramızı vurmuşdu. Deməli, o vaxt biz jurnalda çap olunacaq əsərlərin siyahısını iki ay əvvəldən tuturduq. Bir dəfə bu planlamanı edəndə Cəlal Məmmədov dedi ki, Mirzə İbrahimov Krımdadır. Ordan məktub yazıb ki, bir povest var qurtarmaq üzrədir, əsəri onuncu nömrəyə nəzərdə tutun. Mən də dedim ki, bəlkə çapa qədər Mirzə əsəri bitirə bilmədi. Əkrəm Əylislinin bir povesti var, gəlin, onu çap edək. Əkrəm, indi tələbədir, qonorara ehtiyacı var. Bu sözümü ona necə çatdırmışdılarsa, qayıdandan sonra Mirzə məni çağırıb dedi ki, sən mənə yazmaq öyrədəcəksən?
– Bilirik ki, Əkrəmlə İsa Muğannanın yaxşı münasibəti olmayıb. İsa da sizin dayınız oğlu. Muğanna Əkrəmlə olan münasibətinizə heç nə demirdi ki?
– Birincisi, İsa çox obyektiv adam idi, heç vaxt mənə Əkrəmlə əlaqəni kəs deməzdi. İkincisi də, onda hələ onların arasında heç nə yox idi. Sonradan başladı davaları.
– Muğanna ün eşitdiyi deyirdi. Onun bu fikirlərinə münasibətiniz necə idi?
– Mən ona inanırdım. O heç nəyi elə-belə demirdi.
– Bəlkə “Vicdan susanda”dakı Vüqarla İsmət elə İsa ilə Vidadidir. İki qohum, sizin kimi. iki Bakıda kirayə qalan tələbə sizin kimi.
– Vüqar demək olar ki, 60 faiz mənəm, bunda haqlısan. Ancaq İsa İsmət deyil. “Həyat bizi sınayır”dakı Həsrətin taleyində uşaqlığımı, yetimliyimi vermişəm. Ancaq Vüqardakı kimi çox yox.
– Həsrət bir az qorxaqdır amma.
– Hə, o qorxaqdır.
– Sizin də əsərdə dediyiniz kimi, hamı qəhrəman ola bilməz ki…
– Bir dəfə Daşkənddə olanda bir nəfər mənə yaxınlaşıb dedi ki, Həsrət mənə oxşayır. Mən həyatdakı Həsrəti tapmaq istəyirəm. Mən də o əsəri yazanda Sumqayıtda yataqxanalardan birində tərbiyəçi-müəllim işləyirdim ki, yataqxanada baş verənləri daha təbii yaza bilim. Daşkəndli oğlanı həmin dövrdə yataqxanadan tanıdığım oğlanlardan birinə yönəltdim ki, Həsrət odur, mən Həsrəti ona baxıb yazmışam. Aradan bir ay keçəndən sonra həmin o daşkəndli oğlan məktub yazdı ki, mən Sumqayıta gəlib Həsrəti tapdım, onunla dostlaşdım, çox sağ olun. Təbii ki, Həsrət o deyildi. Mən oğlanın xətrinə dəyməmək üçün elə demişdim.
– Dediniz ki, “Vicdan susanda” romanına görə çox bəlalar çəkmisiniz. İşsiz qaldığınız o dörd ildə “kaş bu əsəri yazmazdım” dediyiniz oldumu?
– Yox, deməmişəm. Bircə dəfə ağlımdan belə keçməyib. Mən indi oxuya bilmirəm. Bu yaxınlarda internetdə romanın səsli variantına qulaq asdım. İllər sonra əsərini yenidən oxuyan yazıçılar bəzən deyir ki, kaş bu məsələni elə yox, belə yazardım. Ancaq mən o əsəri bu gün də eşidəndə düşündüm ki, eyni şeyi yazardım, heç nəyi dəyişdirmədən. Bu əsər mənim ürəyimə o qədər yatır ki… Hər şey yerli yerindədir-epizodlar, obrazlar, hadisələr. Əlli ildən sonra da öz yazdığım öz xoşuma gəlir. Mən “Vicdan susanda”nı yazanda şəhərlərin havasının qorunması məsələsi bugünkü kimi aktual deyildi. Siz təsəvvür edin ki, mən bu məsələni altmış il əvvəl yazmışam. Bu gün də roman aktuallığını itirməyib, oxunur. Hələ də kitab mağazasında bu əsəri tapmayıb mənə zəng edənlər var.
– Əsəri yazanda bu uğuru gözləyirdiniz?
– Yox, gözləmirdim. Düşünürdüm ki, o biri əsərlərim kimi seviləcək, ancaq belə bir uğur gözləmirdim.
– Sizcə, əsəri oxucuya bu qədər sevdirən nə idi?
– Həqiqət. O dövrün əhvalatlarını necə varsa, o cür yazmışam. Digər tərəfdən də əsərin mövzusunun bu gün də aktual olmağı. Ədəbiyyat yüz il sonrakı prosesləri də görə bilər. Götürün Axundzadənin istənilən əsərini. Onun yazdıqları bu gün də aktualdır. Yazıçının istedadı da məhz bunda özünü göstərir. Əsl yazıçı əsərdə elə məsələ qoyur ki, həmin məsələ həmişə aktualdır. “Leyli və Məcnun” gör neçə əsr qabaq yaranıb? Amma bu gün də öz aktuallığını qoruyur. Çünki mövzu həyatdan götürülüb, çünki mövzu gerçəkdir.
– Siz Leyli-Məcnun sevgisinin həqiqətən olduğuna inanırsınız?
– Əlbəttə, inanıram. Olmaya sən inanmırsan?
– Yox, inanmıram. Düşünürəm ki, insanlar bir-birinə dözə bilmək üçün sevgi anlayışını uydurub.
– Yanılırsan, həm də çox yanılırsan. Sevgi var. Gərək, insanları bir-birinə hansısa hislər bağlasın. Bunsuz yaşamaq olmaz.
– Sevmisiniz?
– Bir dəfə sevmişəm. O da alınmayıb. O vaxt mən kasıb, yetim bir oğlan idim. Layiq bilib o qızı mənə vermədilər. Mənim onu xoşbəxt edə biləcəyimə inanmadılar.
– Qız da inanmadı?
– Qız inandı. Ancaq ailəsi verməyəndən sonra nə etməli?
– Bir yerdə qaçmalı.
– Qismət deyilmiş. Sonra o qızı başqasına verdilər. Qız da xoşbəxt ola bilmədi.
– Siz necə, xoşbəxt ola bildinizmi?
– Həqiqi məhəbbət bir dəfə olur. O da o qız idi. Həyat yoldaşımla isə bir-birimizi bəyənib evlənmişik. Eşq başqadır, bəyənmək başqa. Ancaq orasını da deyim ki, mənim həyat yoldaşı sarıdan bəxtim gətirib. O məni həmişə başa düşüb, dəstək olub. Mən əsəri yazandan sonra makinada oturub üzünü köçürürdü. Mənim pulum hardaydı, onu kiməsə yazdırım.
– Lap Dostoyevskinin arvadı kimi…
– Məhz onun kimi. Pulsuz olduğum vaxtlarda da məni başa düşürdü, çətinliklərə dözürdü. Allah ona rəhmət eləsin. “Vicdan susanda” Moskvada çap olunmasaydı, mən borcdan çıxa bilməzdim. Mən çox çətin həyat keçirmişəm. Çox çətin. Qürurlu olmağım da bir tərəfdən. Yaltaq olmamışam, heç kimə əyilməmişəm.
– Dəydi?
– Əlbəttə, dəydi. Xalqın gözü tərəzidir. Xalq məni əyilməz, düz adam kimi tanıyır.
– Xalqın sevimli yazıçısını hələ xalq yazıçısı olmamağı incitmir bəs?
– Ay qızım, axı, mən dedim ki, qürurlu adam olmuşam. Mən heç vaxt heç kimdən heç nə tələb etməmişəm. Bunu özümə sığışdırmamışam. Xalq bilir kim kimdir. Bu gün “Xalq yazıçısı” adını daşıyanların əksəriyyətini xalq tanımır. Mən əsərlərimi necə yazmışam bəllidir. Təsəvvür edin ki, “Vicdan susanda”nı yazmaq üçün bir il kimyaçıların yanında işləmişəm. O vaxt Milli Elmlər Akademiyasında vitse-prezident Məmməd Arif Dadaşzadənin yanına gedib dedim ki, kimyaçıların həyatından əsər yazmaq istəyirəm, ancaq onların həyatını bilmirəm. Məni onların yanında bir işə düzəldin. O da dedi ki, sən filoloqsan, mən səni ora yalnız kitabxanaçı kimi götürə bilərəm. Mən də razılaşdım ki, əsas odur onların arasında ola bilim. Beləcə, mən orda kitabxana müdiri kimi işləməyə başladım. Ancaq işə girməmişdən öncə Məmməd Arif müəllimdən xahiş etdim ki, mənim yazıçı olduğumu kollektivə deməsin. Çünki onlar mənim yazıçı olduğumu bilsə, məndən çox şeyi gizlədə bilərdilər. Xahişimi yerə salmadı.
– Bəs, kimyaçılar özləri də bunu hiss etmədi?
– Təxminən bir il sonra direktor məni çağırıb dedi ki, səndən Mərkəzi Komitəyə ərizə yazıblar. Ərizədə qeyd olunub ki, “Vidadi kitabxanada az-az görünür. Yəqin bu direktorun adamıdır. Müftə maaş alır”. Biz indi neynəyək? Mən də dedim ki, indiyə qədər öyrəndiklərim mənə bəs edər. İndi adamları çağırıb mənim yazıçı olduğumu deyə bilərsiniz. Bunu deyəndən sonra o katibəsinə zəng edib işçiləri yanına çağırmasını tapşırdı. İclasda məsələni açıb danışanda iki nəfər qıpqırmızı qızardı. Mən onda bildim ki, ərizə bunların işidir.
– Ədəbiyyata nəsrlə gəlmisiniz?
– Əslində, mən ədəbiyyata şeirlə gəlmişəm. Şeirlərim də yaxşı qarşılanıb. İlk şeirlərimi Səməd Vurğun oxuyub, bəyənmişdi. Hətta sonra çap da elətdirmişdi.
– Bəlkə bu dəstəyə görə “Gizlinlər” kitabınızda Vurğun haqqında xoş sözlər yazmısınız. Bəlkə bu cümlələri vəfa borcu yazdırıb Sizə.
– Əsla. Onun şairliyi kimi də böyük insanlığı var idi. “Gizlinlər”də yazdıqlarım şəxsən onun öz dilindən eşitdiklərim idi. Onun çox böyük ürəyi vardı. Onun ilk məhəbbəti olan qadın var ha, 1943-cü ildə müharibənin ən qızğın vaxtında Səməd Vurğundan zəng edib xahiş edir ki, “Uşaqlarım xəstədir, ailəm çox pis vəziyyətdədir. Bir tərəfdən də ərimi müharibəyə aparırlar. Səni tanıyırlar, sənin sözünü yerə salmazlar. Ərimi müharibədən saxlatmağa mənə kömək elə”. Səməd Vurğun danışırdı ki, o məndən zəng edib bunu istəyəndə bilməyib nə etsin. Qardaşı Mehdixana zəng edib məsələni danışıb. Mehdixan da deyib ki, “sən bu xahişi mütləq yerinə yetirməlisən. Yoxsa elə biləcəklər ki, köhnə intiqamını alırsan”.
Bundan sonra Vurğun Mircəfər Bağırovun qəbuluna gedir. Mircəfərə deyir ki, yəqin, siz mənim ilk məhəbbətim haqqında eşitmisiniz. Bağırov da gülümsünüb deyir ki, onu kim bilmir ki?.. Vurğun məsələni ona danışandan sonra Bağırov deyir ki, sənin xətrini oğlum qədər çox istəyirəm, narahat olma. Bağırov Vurğunun xahişi ilə həmin adamı bir il cəbhədən saxlatdırır. Vurğun belə adam idi.
– Ancaq şairin ikinci xahişini Bağırov yerə salır.
– İkinci xahişi Müşfiqlə bağlı olur. Vurğunla Bağırov bir dəfə Moskvadan bir vaqonda qayıdır. Yolda Vurğun Müşfiqdən söz salıb, onun taleyindən nigaran olduğunu deyir. Bağırov da Bakıya gələndən sonra bu məsələni partiya iclasında danışır və deyir ki, “bu da bizim gözümüz üstündə saxladığımız Səməd Vurğun. Görün, məndən kimi soruşur. Müşfiqi…”
– Vidadi müəllim, əsərdə yazırsınız ki, Bağırov Vurğuna “Qospadın” deyə müraciət edir. Düzü, bu məqam mənim ağlımı qarışdırır. Niyə yoldaş yox, cənab yazırsınız? Belə bir detal Sizin gözünüzdən qaça bilməzdi, axı.
– Bağırov ona sataşmaq üçün cənab deyir. Yəni onu yoldaş sözünə layiq bilmir.
– Vidadi Babanlı deyəndə bir də ağıla “Həyat bizi sınayır” gəlir. Özünüz razı qalmışdınızmı filmdən?
– Tam yox.
– Nə xoşunuza gəlməmişdi?
– Film çəkiləndə rejissorla mübahisələrimiz oldu. Çünki rejissor bəzi lazımlı şeylərin üstündən keçmişdi, obrazı tam göstərə bilməmişdi, xırda məsələlərin üstünə çox getmişdi.
– Bəs, aktyorlar?
– Amaliya Pənahova pis oynamırdı. Amma sırf mən istəyən də deyildi. Amaliyanın oğlanla dialoqlarda bir az pafos var. Eldəniz Vəliyevin oyunundan isə heç xoşum gəlməmişdi.
– Bugünkü ədəbi proseslərdən xəbəriniz varmı? Sizi nə narahat edir?
– Kitabların yayım məsələsi bizim yaralı yerimizdir. Kitabı çap edib verirlər müəllifin qoltuğuna. Nəşriyyatlar da kitabın satışı məsələsində üzərinə məsuliyyət götürməlidir. Ədəbi prosesləri təəssüf ki, izləyə bilmirəm. Gözüm görmür deyə, təzə yazanlardan heç kimi oxuya bilmirəm, ona görə heç kimdən xəbərim yoxdur.
– Telefonunuza zəng gəlsə, kimin səsini eşitmək istəyərdiniz?
– Eh… Mənim dostlarım indi həyatda yoxdur. Elə bir şansım olsa, çox istəyərdim ki, İsmayıl Şıxlının səsini eşidim. Nəbi Xəzrinin, Cabir Novruzun səsini eşidəm.
– Az qala bir əsr yaşamısınız. Mənə bu illərdə öyrəndiyiniz ən önəmli şeyi deyin.
– Paxıllıqdan uzaq ol, heç kimə həsəd aparma. Ürəyini təmiz saxla. İnsan qəlbini çirkin hislərlə dolduranda ömrü də gödək olur. Məni bu qədər yaşadan ürəyimin təmizliyidir. Sənə yamanlıq edən adama yamanlıqla cavab verməyə çalışma. İnsan qocalanda yaxşılıqları ilə fərəhlənir. Əlbəttə, sənə pislik edənlər də olacaq, ayağının altını qazanlar da olacaq. Amma sən bunlara fikir vermə. Qoy, səni ürəyinin təmizliyi yaşatsın. Necə ki, məni 94 il yaşadıb…
