Zümrüd DADAŞZADƏ, professor, Əməkdar incəsənət xadimi
Naşir Şahbaz Xuduoğlunun Azərbaycan dilinin Türkiyə türkcəsi ilə əvəzlənməsi ilə bağlı paylaşımı bütün cəmiyyətimizi çalxalayıb. Doğrusu, ilk reaksiya təəccüb, sarsıntı və az sonra – məyusluq və pərişanlıq oldu. Məşhur bir filmin adı yadıma düşdü – “Sevgisizlik”. Bu qədərmi?
Əlbəttə, belə bəyanatların heç bir hüquqi əsası yoxdur: Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci fəslinin 1-ci maddəsinə uyğun olaraq dövlət dilidir.
Onu da qeyd etməyə bilmərəm ki, cənab Xuduoğlunun irəli sürdüyü problemlər mövcuddur və onlara – Azərbaycan dilində kitab oxuyanların sayının azalması, tərcümə ədəbiyyatının səviyyəsinin qənaətbəxş olmaması, elit çevrələrin rus dilində danışması, rusdilli tədrisə üstünlük verilməsi və s.- göz bağlamaq düzgün olmazdı. Elə bu yaxınlarda rus şöbələrinin beşinci siniflərində “Azərbaycan tarixi” fənninin doğma dildə tədrisinin necə təşviş, narahatlıq və ən əsası da narazılıq doğurduğunu böyük kədərlə xatırlaya bilərəm. Doğrusu, həmin fənnin azərbaycanca keçirilməsinə etiraz edənlərin – hiddətlənmiş valideynlərin sayı və onların qaldırdıqları hay-küyün miqyası məni o zaman çox karıxdırmışdı. İndi isə daha bir karıxdırıcı bəyanat.
Problemlərdən ürək ağrısı ilə danışıb onların həlli yollarını axtarmaq əvəzinə tanınmış naşir qeyri-konstruktiv bir mövqe sərgiləyir, həm də bir sıra təhqiramiz ifadələrə əl atır: “…dilimizin xüsusi nailiyyətləri yoxdur”, “…əyalətçilikdən azad ola bilmədi”, “…məhəlli türk şivəsindən həqiqi türkcəyə keçməyin zamanıdır”, “…heç meyxana dili də (?!) ola bilmədi”. Bəzi kəslər burada bir sarkazm görür. XX əsr simfoniyasını tədris və tədqiq edərkən dəfələrlə bu bədii fəndin “fəaliyyəti”ni aşkarlayan bir musiqişünas kimi şəxsən mən Xuduoğlunun müddəalarında o sarkazmı sezə bilmədim. Hansı bir təfəkkür (müvafiq, sərt, amma dəqiq termin-epiteti “təfəkkür” sözünün önündə tətbiq etməkdən vaz keçdim) sahibi olmalısan ki, öz dilini belə aşağılayasan?
Buradaca deyim ki, araşdırmalarım üzərində çalışarkən vaxtaşırı Türkiyə türkcəsinə üz tuturam – ələlxüsus bəzi Avropa terminlərinin və ya əsər başlıqlarının qarşılığını dəqiqləşdirmək tələb olunanda. Həmin termin və ifadələr lüğət ehtiyatının zənginləşməsinə xidmət edirsə, niyə də onlardan bəhrələnməyək? Amma oturuşmuş sözlərin Türkiyə türkcəsindən əxz olunanlarla – bolluca, kor-koranə – əvəzlənməsinə də münasibətim birmənalı deyil. Etiraf edim: bəzi belə yazıları oxuyarkən google-tərcüməçiyə də müraciət etməli oluram.
Yaxınlarda “Azərbaycan” jurnalının 100-illik yubileyi ilə bağlı “Ruhumuzun mücəssəməsi –“Azərbaycan”” adlı məqaləm işıq üzü görüb. Bu məqalədə jurnalın həm də Azərbaycan dilinin qorunub saxlanmasında, inkişafında müstəsna rolunu qeyd edib, fikrimi əsaslandırmaq məqsədilə təbrizli jurnalist Ümid Niayeşin “azərbaycandilli kitab və jurnalların mənim və nəslimin təfəkkürünün formalaşmasına güclü təsiri” barədə deyimini sitat gətirmişdim. Siz demə, Bakıdan gətirilən ədəbiyyatı oxumaq üçün təbrizlilər kiril əlifbasını mənimsəyirdilər. Son zamanlaradək Ümid bəyin özü də, dost-tanışı da kiril qrafikası ilə yazılanları latınla müqayisədə daha sürətlə oxuyurmuş. Fikirlərini yekunlaşdırarıq Ümid bəy deyir: “O kitablar, jurnallar bizim nəsli yetişdirdi, biz isə gələn nəsli”. Bundan sərf-nəzər etmək olarmı?
Özüm də ailə vəziyyətimlə əlaqədar İranda illər yaşamışam və orda soydaşlarımızın Azərbaycan televiziya kanallarını necə diqqətlə izlədiyinin (xüsusən də muğam və aşıq musiqisinə, ədəbiyyata dair verilişləri) şahidi olmuşam. Ən əsası da, ünsiyyətdə olduğum adamlar elə Azərbaycan türkcəsində danışıblar. Əlbəttə, onların məşhur türk seriallarını da həvəslə izlədiyindən xəbərdaram. Təbrizdə isə Şairlər məqbərəsi yanındakı xudmani bir bağda hər cümə günü müxtəlif nəsillərdən olan şairlərin – ağsaqqalların da, ortayaşlıların da, gənclərin də- bir araya gəlib doğma Azərbaycan dilində şeirlər qiraət etməsi mənim bəlkə də ən güclü – göz yaşları doğuracaq qədər emosional təəssüratlarımdandır.
Mən həm də Azərbaycan dilində ilk dəfə nəşr olunmuş oncildlik universal ensiklopediyanı da xatırlayır, bu nəşrin türkdilli dünyada, İranda, soydaşlarımız arasında, doğurduğu rezonansı – heyrəti, qüruru da unuda bilmərəm. Bir də həmin ensiklopediyanın işıq üzü görməsində böyük əməyi olan atam Araz Dadaşzadənin “Qoy mənim xalqım da dünya haqqında məlumatı öz ana dilində oxusun!” deməsini. 1988-ci ildə isə universal ensiklopediyanın çapının sona çatması ilə əlaqədar baş redaktor A.Dadaşzadə fəxrlə yazırdı: “Azərbaycan ensiklopediyasının nəşri həm də Azərbaycan dilinin təntənəsidir. Bu, bir daha onu təsdiq edir ki, ana dilimiz elmin, texnikanın ən yeni, ən mürəkkəb sahələri haqqında informasiyanı çatdırmağa, ən incə məna çalarlarını ifadə etməyə qadirdir” ( Dadaşzadə A. XVIII əsr Azərbaycan lirikası. Məqalələr. Bakı: 2017. – s.411).
Ş. Xuduoğlunun hansı bir məqsəd güddüyü mənə, açığı, aydın deyil. Onun təklifinin əsassızlığı bəlli. Belə tipli çağırışlar problemləri həll edirmi? Xeyri varmı? Yox, əlbəttə. Onlar həlli zəruri olan neçə-neçə ciddi problemlərlə üz-üzə duran elm, təhsil aləmimizdə (mən daha ziddiyyətlər içində boğulan dünyamızı, siyasi fonun gərginliyini və özəlliklərini demirəm) çaxnaşma yaradır, deməli, tam səmərəsizdir.
Amma bir cəhət də var və ona laqeyd qalmaq olmaz. Necə etməli ki, rus şöbələrinə axın azalsın? Azərbaycan şöbələrində təhsilin səviyyəsini necə yüksəltməli? Tərcümə məsələləri də gündəmdə. Mütərcimlik olduqca çətin bir işdir, əslində, ağır zəhmət tələb edən əsl bədii yaradıcılıqdır. Odur layiqincə dəyərləndirilməsi də vacib. Terminologiya, termin ixtiraçılığı sahəsində də o qədər iş görülməli! Son zamanlar orfoqrafiyamızın islahatı ilə bağlı absurd təkliflərin irəli sürülməsi də, orfoepiyaya da ifrat diqqət yetirilməsi də dilin xeyrinə deyil.
Xülasə, yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələlərin həllinə – konkret əməllərə hədəflənmək daha yaxşı olardı. Qısa qeydlərimi isə uşaqlıqda Doktor döngəsindəki evimizdə Emin Sabitoğlunun öz ifasında dəfələrlə eşitdiyim çox doğma və kövrək mahnısından bir misra ilə bitirmək istərdim: “…nə deyirsə yad desin, öz dilimdir şirin dil”.
