Əsli latıncadan olan «mistika» sözü gizli olmaq, dilsiz olmaq, dodaqları və gözü qapamaq anlamı verir. Mistisizm isə haqqa qovuşmaq yolları haqqında təlimdir. İslamda ona təsəvvüf də deyilir və mənşəyi barədə fikirlər müxtəlifdir. Qoldsier və Nikolson bu təlimin buddizmdən götürüldüyünü iddia edir, məşhur sufi İbrahim Ədhəmin bioqrafiyasını isə Budda haqqında əfsanə ilə müqayisə edirdilər. Anri Masse isə neoplatonizmin və xristianlığın təsirini arayırdı.
Yabançı mədəniyyətlərin təsirinə qarşı
Geniş yayılmış sufi təriqətlərindən biri olan nəqşbəndilik islamın daxilində türk mahiyyətini qorumaq, türklük və müsəlmanlığı bir fərddə birləşdirməyin mümkünlüyünü düşünən bir inanc sistemi idi. İslamı doğmalışdırmaqla yaymaq nəqşbəndilikdən əvvəl də nəzərə alınmış və aprobasiyadan uğurla keçmiş bir metod idi. Əhməd Yəsəvi (1166-cı ildə vəfat edib) türkcə dini şerlər yazıb yaymaqla islamı xalqa yaxınlaşdıra bilmişdi. Yəsəviyə qədər təsəvvüf məsləkli türklər olsa da, onlar islam mədəniyyət mərkəzlərində əcəm təsirinə məruz qalmış durumda idilər. Yəsəvi dərvişləri sazla, türk dilində hikmətlər söyləyir, nəsihətamiz şerlər oxuyur, bütün hərəkətləri ilə ozana bənzədiklərindən xalq onları doğma bir adam kimi rəğbətlə qəbul edilirdi. Yəsəvinin təkyələri get-gedə türk-müsəlman mədəniyyətləri yaradıb-yaşadan mərkəzlərə çevrilirdi. Nəticədə Kiçik Asiya və Misirə doğru irəliləyən yəsəvi dərvişləri islamı qəbul edən türklərin yabançı mədəniyyətlərin təsirindən qorunmasında mühüm rol oynadılar. Təsadüfi deyil ki, Yəsəvi şəxsiyyəti Əmir Teymura çox güclü təsir etmiş, o, böyük şeyxin adına türbə və came tikdirmişdi. Teymur və onun övladlarının zamanında yəsəvilik İran kültürünün üstünlük təşkil etdiyi yerlərdə belə yayılmağa başlamışdı. Yəsəvilikdən doğan təriqətlər ikidir: bəkiaşilik və nəqşbəndilik.
«Sənə tabe olummu?»
Nəqşbəndiliyin Əhməd Yəsəviylə əlaqəsi şəksizdir. Bu təriqətin banisi Xoca Bəhaəddin Yəsəvi məktəbinin yetirməsidir. O, yəsəvi şeyxlərindən Qasam Şeyx və Xəlil Atadan dərs alıb. Bəhaəddin Nəqşbəndi 1318-ci ildə Buxara yaxınlığındakı Qəsri-Qinduğan qışlağında anadan olub. Altı il Xəlil Ataya müridlik edəndən sonra yenidən Buxaraya qayıdıb, başına müridlər toplayıb. İpək parçaya, metala naxış saldığına görə ona «nəqşbəndi» ləqəbi verilib. Yəsəvilikdən fərqli olaraq, nəqşbəndilikdə sədəqə, ianə yoluyla yox, işləməklə qazanmaq təqdir olunurdu. B. Nəqşbəndi türk mühitində yetişmişdi. O vaxtacan Buxarada buddizm geniş yayılsa da, nəqşbəndilik türk-müsəlman inancları sintezi olaraq getdikcə daha çox rəğbət qazanırdı. Nəqşbəndilikdə bir sıra türk adətləri islamla birgə yaşadığından doğmalaşma sürətlə gedirdi. Yəni xalq islamla türklüyün bir arada olmasının mümkünlüyü səbəbindən bu təriqətə daha tez isinişirdi. Məsələn, dəfn adətlərini götürək. Nəqşbəndi şeyxləri rəhmətə gedəndən sonra onların qəbirləri ziyarətgah kimi əziz tutulardı. Şamanlarda olduğu kimi, şeyxlərin qəbirlərinin üstündə də uzun şüvül ucaldılır, onları əziz tutanlar bura at tükü, parça bağlayar, niyyət edərdilər. Türk şamanlarına məxsus daşları ovsunlayıb yağış yağdırmaq ayinini nəqşbəndilər də icra edirdilər. Bu ayin XIX əsrdə nəqşbəndiliklə bərabər Şimali Qafqaz xalqlarına belə keçib. Ayin belə icra olunardı: nəqşbəndi qarşısına yeddi ədəd çay daşı qoyar, salavat çevirib onları ovsunlayar, sonra da yağış yağdırmaq üçün çaya atardı. Sadəcə, əvvəlki şaman duasını indi salavat əvəz eləmişdi. Nəqşbəndi təkyələrində mürşid-mürid münasibətləri başqa sufi təriqətlərində olduğu kimiydi. Mürid mürşidin əlində ölü mürdəşirin əlində olduğu kimi olurdu. Bu məsələdə Qurani-Kərimin Kəhf surəsinin 66-ci ayəsinə istinad edilirdi: «Sənə tabe olummu, haqqa tapınmağım üçün mənə öyrədərsənmi sənə öyrədiləndən? – dedi Musa Xızıra».
«Paslı mişar»
Nəqşbəndilər zikr mərasimləri – Allahın mübarək adlarının ahəngdar şəkildə təkrar edilməsindən ibarət sufi təmrinlərindən geniş istifadə edərdilər. Bu məraasimi Quranın Əhzəb surəsinin 41-ci ayəsilə əsaslandırırdılar: «Ey iman gətirənlər, òez-tez anın Allahı». Bir sıra sufi təriqətlərindən fərqli olaraq, nəqşbəndilərdə zikr alçaq səslə olardı. Bunu da Məhəmməd peyğəmbərin hicrətiylə əlaqədar bir hədislə bağlayırdılar. Məkkədən Mədinəyə hicrət edəndə yolda onları təqib edənlərdən qurtulmaq üçün bir mağaraya girəndə peyğəmbərimiz Əbubəkrə yavaş səslə Allahın adlarını zikr etməyi tapşırıbmış. Nəqşbəndilərin «paslı mişar» adlı zikr mərasiminin müəllifinin Əhməd Yəsəvi olduğu deyilir. Bu ayin Orta Asiya tipindədir. Zikr vaxtı nəfəsvermə zamanı «ha», nəfəsalmada isə «hu» hissəcikləri tələffüz edilər, yaranan ritm paslı mişarla odun doğranmasını xatırlatdırdı. Belə mərasimlər zamanı ağlayan, üst-başını cıran, hətta bayılanlara təsadüf edilirdi.
Nəqşbəndi dərvişləri Hindistan, Qərbi Çin, Qafqaz, Kiçik Asiya, Misir və Şərqi Avropaya kimi yayılmışdılar. Herat vəziri və mesenat, böyük şair Əlişir Nəvai nəqşbəndilik təlimini Əbdürrəhman Camidən götürmüşdü. Türkmənlərin böyük şairi Məhdumqulu əlində sazı bütün Mavəraünnəhri və Quzey İranı gəzib öz sufiyanə şerlərini yayan bir nəqşbəndi dərvişiydi. Monqollardan sonrakı müstəqil dövlətlərin rəhbərləri (İran istisna olunmaqla) bu sufi ordenini himayə edir, onun şeyxlərinə böyük hörmətlə yanaşır, ölənlərin qəbri üstündə abidələr tikdirirdilər. Nəqşbəndilik Hindistana Baburun vaxtında keçib uğurla yayılmışdı. Osmanlı imperiyasında nəqşbəndilik Anadolu və Suriyada mühüm rol oynayıb.
Şimala doğru
Orta əsrlərdən etibarən Volqaboyu və Qərbi Sibirə maraq göstərən nəqşbəndilər bu məkanda həm islamın milli azlıqlar arasında yayılmasında, həm də müsəlmanların sıxışdırılmasına qarşı tədbirlər hazırlanmasında fəal iştirak edirdilər. İslamı bu yerlərə gətirən tacirlər sonralar Buxara tipində ruhani təşkilatı yaratmışdılar. Dərvişlər çuvaş, udmurt, marilər arasında islamı yaymaq üçün Buxarada sufi şeyxlərindən dərs alırdılar. Professor Katanov Tobolsk muzeyində Qərbi Sibirin qeyri-müsəlman sakinləri arasında Şeyx Bəhaəddinin müridlərinin qəzavat elan etməsi haqqında iki bəyannamə saxlandığını qeyd edir.
XIX əsrdən etibarən avropalıların müsəlmanların üzərinə təzyiqlərinə qarşı Hicazdan Hindistana qədər uzanan etirazlar şəbəkəsində nəqşbəndilərin xüsusi fəaliyyətləri olub. Orta əsrlərdən etibarən dini və siyasi hakimiyyətlərə qarşı potensial müxalifət kimi fəaliyyət göstərən sufi təkyələri bu və ya başqa dini və ya dünyəvi hakimiyyət təmsilçisinin müsəlmanların mənafeyinə zidd hərəkətlərinin şahidi olduqda hərbi-siyasi ordenə çevrilir və milli, islami mənafelərin müdafiəsinə qalxırdılar. 1862-ci ildə əsası Kazanda qoyulan «Vaisov qardaşları» təşkilatı nəqşbəndiliyin bir qolu olub, əsasən xırda sənətkarlardan təşkil edilmişdi. Başqa müsəlmanların mürtəd adlandırdığı vaisilər puritanlıq və rus sosializminin sufi mistisizmi ilə sintezini yaratmağa cəhd edirdilər. 1917-ci ildə sektanın başçısı İnan Vaisov bolşeviklərdən silah alıb onların tərəfində vuruşmağa başladı və 1918-ci ildə öldürüldü.
Qafqaz təlatümə gəlir
Qafqazda nəqşbəndiliyin ilk birlikləri 18-ci əsrin sonlarında yaranmağa başlayıb. Əslən buxaralı olan Şeyx Mansur müxtəlif Qafqaz xalqlarını ruslara qarşı birləşdirməyə çalışırdı. O, Ubıxıstan və Dağıstan knyazlarını, çərkəzlərin böyük hissəsini öz tərəfinə çəkməyə müvəffəq olmuşdu. Bundan başqa, Hindistandan Suriyayacan müxtəlif nəqşbəndi təşkilatlarını bir araya gətirmək istəyən Şeyx Ziyaəddin Xalidin təlimi də sürətlə yayılırdı. 1823-cü ildə Qafqaz təlatümə gəlməyə başlayır. Bu dəfə artıq mütəşəkkil şəkildə meydana çıxan hərəkatın təşkilatçısı Molla Məhəmməd idi. O, Ziyaəddin Xaliddən dərs almış kürdəmirli Hacı İsmayılın müridi olub. Rusların Qafqazda mövcudluğunun şəriətə zidd olmasını əsaslandıran Molla Məhəmmədin ideyalarını həyata keçirmək Şeyx Şamilə müyəssər oldu. 1859-cu ildə hərəkat qan içində boğulandan sonra müridlərin bir hissəsi mühacirəti itaətdən üstün sayaraq Türkiyəyə üz tutdu.
1965-ci ildə sovet mətbuatında Qafqazda sufi təriqətlərinin yenidən meydana çıxması haqda məlumat verilir. Konkret olaraq, Dağıstan və Çeçenistanda nəqşbəndi təriqətinə mənsub Kunta Xoca, Bammat Xoca və Battal Xocanın açıq zikrlər keçirməsindən bəhs edilirdi.
Anadolu və Azərbaycanda
Nəqşbəndilik Anadoluda Bəhaəddinin vaxtından yayılmağa başlamışdı. Orta Asiyadan bura gələn dərvişlər əyanlar və tacirlər arasında özlərinə tərəfdarlar tapırdılar ki, bu da təriqətin inkişafı üçün güclü zəmin yaradırdı. Bəzi sufi ordenlərindən fərqli olaraq, şəriətin hökmlərinə ciddi əməl etmələri də nəqşbəndilərin nüfuzunu artırırdı. 1826-cı ildə yeniçəriləri və onların ideya rəhbəri bəktaşiləri məğlub edən II Sultan Mahmud Xoca Bəktaşın Kırşehir yaxınlığındakı məbədini nəqşbəndilərə verdi. 1880-ci ildə təkcə İstanbulda 52 nəqşbəndi təkyəsi vardı. Nəqşbəndilik Türkiyədə Atatürkün vaxtında qadağan edildi. Sonuncu nəqşbəndi şeyxlərindən olan Şeyx Süleyman Mustafa Kamalı müstəbid adlandırırdı. 1925-ci ildə o, Avropa qiyafəsi geyinənləri kafir adlandardığına görə həbs olundu. Bu, artıq leqal fəaliyyətin sonu idi. Bu hadisədən sonra, bütün təkyələr bağlandı, müridlər isə dağılışdı.
XIX əsr Azərbaycan şairi Mirhəmzə Seyyid Nigari də nəqşbəndi təriqətinə mənsub olub. Firidun bəy Köçərli onun təriqət ustadının kürdəmirli Hacı İsmayıl olduğunu göstərir. Əslən Laçının Cecimli kəndindən olan Seyid Nigari öz ətrafına müridlər toplayıb, nəqşbəndiliyi yayırdı. Sonralar Türkiyəyə getməsinin səbəbi haqda iki versiya var. Birinciyə görə, şair Nigari adlı bir gözəli sevirmiş. Onun bir gəlin olduğunu bilÿídən sonra bu addımı atmağa məcbur olub. Digər versiyaya görə, əsas səbəb siyasi xarakterli olub. Yuxarıda adı çəkilən Hacı İsmayılın təlimini («müridizmi») yayması səbəbindən təqiblərdən qurtulmaq üçün mühacirət edib. İkinci versiyanı mərhum akademik Feyzulla Qasımzadənin Xan Qaradaği təzkirəsinə istinadən verdiyi məlumat da təsdiq edir. F.Qasımzadə yazır: «Seyid Nigari Sultan Türkiyəsi tərəfindən Azərbaycana bir agent kimi göndərilmişdi və buradakı fəaliyyəti Rusiya əleyhinə yönəlmişdi».
Bir sözlə, nəqşbəndilik bir sufi təriqəti olaraq, təkcə qəlb işi olmaqla kifayətlənmir, yeri gələndə siyasi proseslərə fəal müdaxiləsi ilə də fərqlənirdi.
