Qazaxıstan mediasını nəzərdən keçirdiyimiz zaman Azərbaycanın 1500 qədim xəritəsini aşkar etdiyini bildirən kartoqraf Muxit-Ardaqer Sadıknazarovun müsahibəsinə rast gəldik. Bu məlumat diqqətimizi cəlb etdi və alimlə görüşməyə qərar verdik.
Azərbaycanın Astanada səfirliyinə müraciət etdiyimiz zaman öyrəndik ki, orada da kartoqrafın tədqiqatlarını yüksək qiymətləndirirlər. Diplomatik nümayəndəliyimiz alimlə əlaqə yaratmaqda köməyini əsirgəmədi.
Muxit-Ardaqer Sadıknazarov politologiya doktoru, professor, Astanadakı L.M.Qumilyov adına Avrasiya Milli Universitetinin Müasir Tədqiqatlar İnstitutunun direktorudur. Onunla görüşmək istədiyimizdə bildirdi ki, 20 il ərzində apardığı genişmiqyaslı tədqiqatların nəticələrini Azərbaycan ictimaiyyəti ilə bölüşmək istəyir.
-Xəritəçəkmə ilə məşğul olmaq həvəsiniz necə yarandı? Elmin bu sahəsində sizi cəlb edən nədir?
-Xəritəçəkməyə marağım Avropada təhsil aldığım və yaşadığım illərdə başlayıb. Bir əcnəbi tələbə kimi, asudə vaxtlarımda muzey və arxivlərə getməyi xoşlayır, orada kartoqrafiya kolleksiyalarını araşdırmağa həvəs göstərirdim.
Avropanın orta əsrlərə aid xəritələrinə baxanda təəccübləndim: nə üçün ölçüsünə görə müasir Qazaxıstanın bir bölgəsi ilə müqayisə edilə bilən kiçik dövlətlərin qədim xəritələri var, amma bizdə onlar yoxdur? Belə davam edə bilməzdi. Səylərim öz nəticəsini verdi. Qazax dövlətinin ilk orta əsr xəritəsini tapdım, sonra onların sayı yüzlərlə oldu. Təxminən 20 il apardığım tədqiqat əsnasında aşkar etdiyim Qazax dövlətinin qədim xəritələrinin sayı bir neçə minə çatır. Onu da vurğulamaq istərdim ki, bütün araşdırmalarımı öz vəsaitim hesabına aparıram.
Xəritələr ən mühüm yazılı tarixi mənbələrdir. Bütün tarixi sənədlər arasında kartoqrafik materiallar ən qiymətli sayılır. Niyə? Bir misalı nəzərdən keçirək; əgər orta əsr səyyahı və ya diplomatı Qazax və ya Azərbaycan dövlətlərinə səfər edibsə, o zaman səyahətinin təsvirinə bəzən mənfi və ya müsbət cəhətlər əlavə edir, çox vaxt subyektiv fikirlərə yer verirdi. Amma mövcud olmayan bir qitəni, dənizi, çayları, dağları və ya şəhərləri xəritələrdə təsvir etmək mümkün deyil.
2021-ci ildə ilk kitabımın nəşri Qazaxıstanda və onun hüdudlarından kənarda böyük maraq doğurdu, ölkəmizdə və dünya miqyasında Qazax dövlətinin qədim Avropa xəritələrinin ətraflı təsviri və elmi şərhləri üzrə ilk ixtisaslaşmış atlas oldu.
Kitabı Brüsseldə nəşr etdirdim. Bu, rəmzi məna daşıyır. Belçika Krallığının və Avropa Birliyinin paytaxtında orta əsrlər və erkən müasir dövrün bilikli coğrafiyaşünasları, kartoqrafları, səyyahlarının o dövrlərə aid bir çox qiymətli artefaktları – dünya xəritələri var, bu mənbələrdə Qazax dövləti də aydın şəkildə göstərilib.
-Sizcə, sovet dövründə kartoqrafiyanın öyrənilməsinə az diqqət yetirilməsinin səbəbi nədən ibarət idi?
-Sovet dövründə və postsovet məkanında kartoqrafiya bir elm sahəsi kimi lazımi diqqətdən kənarda qalıb. Bu tendensiya hər yerdə – istər Qazaxıstanda, istərsə də Azərbaycanda müşahidə olunub. Səbəb sadədir. Yeri gəlmişkən, hətta postsovet məkanında mövcud olan az sayda orijinal qədim tarixi xəritələrə də tam, açıq çıxış yox idi.
Bir qayda olaraq, tarix fakültələrində orijinal kartoqrafik materialların öyrənilməsinə həsr olunmuş xüsusi kurslar yox idi; onların dərindən öyrənilməsi tarixi reallığa uyğun gəlməyən eybəcər tarixi mifləri tamamilə ifşa edə bilərdi. Bir çox xalqlar arasında guya dərin, minillik dövlətçilik ənənələrinin olmaması haqqında sovet yumşaq diskurslarını da nəzərə almaq lazımdır. Sovet tarixçiləri çox vaxt xalqların, orduların və qoşunların hərəkətlərini və köçlərini oxlarla “təsvir edən” öz xəritələrini yaratmağa üstünlük verirdilər.
Qazax və Azərbaycan dövlətlərinin timsalında onların davamlı dövlətçilik tarixi ilə bağlı dəlillər və artefaktlar Brüssel, Amsterdam, London, Antverpen, Berlin, Paris, Vyana, Bazel şəhərlərinin Kral muzeylərində, milli arxivlərdə, elmi kitabxanalarda və kolleksiyalarda saxlanılır. Bern, Cenevrə, Roma , Varşava, Lüksemburq, Lissabon, Praqa, Edinburq, Dublin, Krakov, Nensi, Vrotslav, eləcə də Asiyanın aparıcı kartoqrafik kolleksiyalarında Yaxın Şərqdən Çinə və Cənub-Şərqi Asiyaya qədər ərazilərin xəritələri var. Türk dövlətlərinin xəritələrinin ən zəngin kolleksiyaları ABŞ-ın ən böyük şəxsi açıq kolleksiyalarında, Stenford, Prinston, Harvard, Yel universitetlərinin aparıcı kartoqrafiya mərkəzlərində, ABŞ-ın Konqres Kitabxanasında mövcuddur.
Eyni zamanda, kartoqrafik tədqiqatlar Qərb elmində mühüm rol oynayıb və oynamaqda davam edir. Avropada, ABŞ-da, Asiya ölkələrində və Yaxın Şərqdə həm erkən, həm də son orta əsrlərə aid nəhəng kartoqrafik kolleksiyalar və müasir dövrün xəritələri cəmləşib.
Bir çox Avropa xəritələrində müxtəlif dövlətlərin əhalisi haqqında demoqrafik və statistik məlumatlar var. Kartoqrafiya yüksək etimaddır və ən etibarlı yazılı mənbələrdən biri hesab olunur. Səyyahın təsvir olunan ərazilərə həqiqətən səfər etdiyini təsdiqləyən kartoqrafik materiallar tez-tez salnamələrə əlavə olunurdu.
Orta əsrlərə aid bir çox kartoqrafik anlayışlar müasir dövrə də sirayət edib. Məsələn, orta əsrlər xəritələrində şəhərlər, ölkələr və onların təsvirləri haqqında məlumatlar var idi. Müasir naviqasiya sistemləri bir çox cəhətdən bu ənənənin davamıdır; xəritədə müəyyən bir obyekt və bu barədə səyahət edənlərin rəyləri yer alır. Məsələn, Avropa və daha sonra Amerika kartoqrafları tərəfindən orta əsrlər xəritələrində xristian şəhərləri qırmızı dairələr və nöqtələrlə, müsəlman və ya bütpərəst şəhərlər isə qara rənglərlə işarələnib. Sonradan qara dairələr və ya nöqtələr müasir kartoqrafiyada şəhər və qəsəbələri müəyyən etmək üçün universal bir simvol oldu.
-Kartoqrafik tədqiqatların inkişafı istiqamətində hansı addımlar atılmalıdır?
-Birinci və ən mühüm addım bizim öz elmi kartoqrafik tədqiqat məktəblərimizin formalaşması, onların institusional konsolidasiyası və inkişafı, habelə qədim, tarixi kartoqrafiya üzrə artıq mövcud olan Avropa, Asiya, Amerika tədqiqat məktəbləri ilə əməkdaşlıqdır.
Bunun üçün, ilk növbədə, insan resursları – konkret peşəkar tədqiqatçılar, alimlər, eləcə də böyük təşkilati, müvəqqəti maddi, maliyyə resursları lazımdır. Xaricə fasiləsiz tədqiqat səfərlərinə, orijinal xəritələrlə sistemli işləməyə və texniki avadanlıqlara da ehtiyacımız var.
Hər bir Avropa, Amerika və ya Asiya kartoqrafiya məktəbinin özünəməxsus uzun tarixi, öz metodoloji istiqamətləri var, onlar daxili şəkildə bir çox regional kartoqrafiya məktəblərinə bölünür.
Hər bir ölkənin özünün milli kartoqrafiya tədqiqat məktəblərinin olması onun öz dövlətçiliyinin və mədəniyyətinin öyrənilməsinə yetkin, formalaşmış və uzunmüddətli yanaşmanın göstəricisidir. Bu, elmin inkişafının təkamülünün də təzahürüdür. Vintaj xəritələr bir ölkənin kimliyinin təsdiqidir.
Coğrafiya fakültəsinin məzunu olan həmkarım bir dəfə səmimi etiraf etdi ki, məni tanımasaydı, bütün türk dövlətlərinin 1918-ci ildən sonra yarandığını düşünməyə davam edəcəkdi. Doğrusu, bu, məndə təəccüb doğurdu. Çünki onların fakültələrində hələ də daha çox sovet dövründə yazılmış kitab və dərsliklərdən istifadə olunur.
Kartoqrafiya tədqiqatları sayəsində Brüssel, London, Varşava, Oksford, San-Fransisko, Çikaqo, Parisdə tapdığım, tədqiq etdiyim və təsdiqlədiyim Şərq, Avropa, Amerika xəritələrindən ibarət “XI-XIX əsrlərə aid Qazax dövlətinin qədim xəritələri qalereyası”nı açdıq və indi tam şəkildə fəaliyyət göstəririk.
Bir tədqiqatçı, türk alimi kimi eyni qalereyanın qardaş Azərbaycanda da olmasını ürəkdən arzulayıram. Qədim xəritələri görən, onların haqqında eşidən insanlar dəyişir, onların dünyagörüşü artır. Bu insanların öz ölkələri və tarixi haqqında anlayışları da fərqli olur, həmçinin digər ölkələrin nümayəndələri də bu irslə tanış olurlar.
-Müxtəlif ölkələrdə arxivlərə və kolleksiyalara çıxış əldə etmək üçün hansı çətinliklərlə üzləşdiniz?
-Tədqiqatlarım çərçivəsində Avropanın arxivləri, kitabxanaları və Kral kartoqrafiya kolleksiyalarında 40 mindən çox xəritəni araşdırdım. Müəyyən bir məqamda 40-50 min xəritədən sonra beynimin “sərt diskini” necə deyərlər, çox yükləməmək üçün tədqiqatı dayandırdım. Mən ancaq Qazax dövlətinin və digər türk dövlətlərinin xüsusi xəritələrini qeydə almışam.
Araşdırmalarım demək olar ki, bütün Avropa ölkələrinin, eləcə də ABŞ-ın arxiv və kitabxanalarını, o cümlədən həm dövlət, həm də şəxsi kartoqrafiya kolleksiyalarını əhatə edib.
Qərb ölkələrində arxiv və kitabxanalara çıxış əldə etmək nisbətən asandır. Əksər Avropa kitabxanaları açıq resurslar təqdim edir. Ayrı-ayrı muzeylər, kitabxanalar və kolleksiyalar da skan etmək və fotoşəkil çəkmək üçün material təqdim etməklə kiçik gəlirlər əldə edirlər. Çox gənc olduğum üçün araşdırmanın ilkin mərhələsində çətinliklərlə üzləşdim. Ancaq zaman keçdikcə, yaşım artdıqca, problemlər də aradan qalxdı. Əvvəlcə müəyyən inamsızlıq və stereotiplərlə qarşılaşırdım. Həmin illərdə gənc alim, Qazaxıstandan gəlmiş elmlər doktoru kimi Qazax dövlətinin və türk ölkələrinin xəritələrini tədqiq edərkən nadir fondlara, orta əsrlərin nadir xəritələri fondlarına müraciət edəndə, mənə qarşı inamsızlıq olduğunu hiss edirdim.
Amma sistemli və ardıcıl işlədiyim üçün onlar get-gedə məni tanımağa və şəxsimə böyük hörmətlə yanaşmağa başladılar, bir çox arxiv, muzey və kitabxana müraciətlərimə çıxışı təmin etdilər. Lakin bir sıra qapalı arxivlərə, o cümlədən Vatikanın arxivlərinə və kartoqrafik kolleksiyalara çıxış əldə etmək hələ də bürokratik hökumətlərarası razılaşmalar tələb edir.
Kral kolleksiyaları ilə iş prosesində demək olar ki, bütün Avropada, ABŞ-da, həmçinin Yaxın Şərq və Asiyada fəaliyyət göstərən muzey və arxivlərdə olmuşam.
Aparıcı kartoqrafların, XI-XIX əsrlərə aid səyahətçilərin, diplomatların, dini missionerlərin xəritələrinin, Avropa və dünya kolleksiyalarında olan orijinal xəritə və atlasların demək olar ki, böyük əksəriyyətini işləmək və araşdırmaq, onların əlləri ilə yazılmış əsərlərə toxunmaq mənə nəsib olub. Buraya əl-İdrisi və Fra Mauro, Avropa kartoqrafiyasının atası sayılan Gerard Merkator və Abraham Ortelius, d’Anville və Sanssonun xəritələri də daxildir.
-Tədqiqatlarınız əsnasında hansı çox maraqlı və heyrətamiz kəşflər etmisiniz?
-Tədqiqatlar zamanı aşkar etdim ki, xəritələr manuskriptlərin tərkibində yaradılırdı, həmçinin Niderlandda adlandırıldığı kimi – wandkaarten, yəni, ayrıca Kral divar xəritələri formasında olurdu. Hökmdarlar danışıqların aparılması, hərbi əməliyyatların və fəthlərin planlaşdırılması zamanı onlardan fəal şəkildə istifadə edirdilər.
Tarixdən məlumdur ki, kartoqraflar və avropalı səyyahlar atlasları tərtib edərkən və xəritələr çəkərkən çox vaxt öz məqsədlərini güdürdülər: ticarət, dini, müstəmləkəçilik, həmçinin qiymətli qaynaqlar axtarırdılar. Buna görə də etibarlılıq həlledici əhəmiyyət kəsb edirdi, çünki xəritə regionda və öyrənilən ölkələrdə geosiyasi vəziyyəti, habelə onların siyasi, iqtisadi, hərbi və inzibati resurslarını aydın şəkildə qiymətləndirməyə imkan verirdi. Ona görə də orta əsrlərdə xəritələrin çəkilməsi motivlərindən asılı olmayaraq, onları tərtib edənlər bizə qiymətli kartoqrafik materiallar şəklində zəngin irs qoyub gediblər.
Apardığım araşdırmalar nəticəsində Qazax dövlətinə aid 4 mindən çox xəritə, həmçinin yuxarıda dediyim kimi, türk ölkələrinin – Azərbaycan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Özbəkistan və Türkiyənin bir çox xəritələrini kəşf edə bildim.
Qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə istisna olmaqla, adları çəkilən bütün türk dövlətləri uzun müstəmləkəçilik dövrü yaşayıblar. Türkiyə türk kartoqraflarının, səyyahlarının, hərbçilərinin və diplomatlarının yaratdığı kartoqrafik materialları qoruyub saxlamağa nail olub.
Türkiyədən fərqli olaraq, postsovet türk dövlətləri öz qədim kartoqrafik materiallarının öyrənilməsi prosesinə yenicə başlayır.
Bir kartoqrafiya tədqiqatçısı kimi, hətta XX əsrin artıq arxada qaldığını nəzərə alsaq, onu qədim xəritələr dövrü hesab edirəm.
-2021-ci ildə çapdan çıxmış kitabınızdan bəhs edərdiniz. Onun yazılması, məzmunu və yayılması ilə bağlı hansı xüsusi cəhətləri qeyd edərdiniz?
– 2021-ci ildə Brüsseldə üç dildə – qazax, ingilis və rus dillərində “Tarixin axınında Qazaxıstanın davamlı dövlətçiliyi. XVI-XIX əsrlərin Avropa və Amerika xəritələrində Qazax dövləti” kitab-atlas nəşr olunub. Kitabda müəllifin təqdimatı, təsviri və şərhləri olan 130 xəritə xronoloji ardıcıllıqla təqdim olunur, təsvir edilir, fərqləndirilir, sistemləşdirilir, tərcümə edilir və tam çıxış məlumatları, habelə elmi-texniki parametrlər verilir. Qazax dövlətinin xəritələrini müşayiət edən, adətən latın dilində yazılmış mətn blokları da üç dilə tərcümə edilib. 2024-cü ildə Brüsseldə həmin kitabın ikinci, genişləndirilmiş və təkrar nüsxəsi çap olundu. Bu nəşrə Qazax dövlətinin XV-XIX əsrlərə aid 200 qədim xəritəsi daxildir.
Atlas kitablarının nəşri bahalı layihədir və bir çox hallarda müəyyən dövlətlər üçün əlçatandır. Atlas kitabları A3, A2 və daha yüksək formatlardan tutmuş geniş formatlı nəşrlərdir. Bunun üçün xəritələrdə ən kiçik mikro detalları göstərə bilən xüsusi xəritəçəkmə kağızı tələb olunur. Kitabın ilk nəşri cəmi 300 nüsxə idi. Həyata keçirmək istədiyim bir xəyalım vardı. Birinci nəşrin bütün tirajını Qazaxıstan kitabxanalarına və xarici ölkələrin, o cümlədən Azərbaycanın milli kitabxanalarına bağışladım.
-Hazırda hansı tədqiqat əsəri üzərində işləyirsiniz?
– İndi fundamental çoxcildlik nəşr üzərində işləyirəm, orada Qazaxıstan dövlətinin maksimum 4000 xəritəsini təqdim etməyə çalışacağam. Türk dövlətlərinin orta əsrlər xəritələrinin ayrıca çoxcildlik kitab-atlasının nəşri də nəzərdə tutulur. Nəşr üçün vəsait tapan kimi, dərhal onu çap etdirəcəyəm. Elmdə əsas amil faktların və məlumatların yoxlanılmasıdır. Ona görə də tapdığım və araşdırdığım hər bir qədim xəritədə 20 və ya daha çox parametr haqqında məlumat var. Xəritənin özünün nəşr ölçüsü də vacibdir, çünki o, qatlanan zaman əlyazma da ola bilər, lakin açıldıqda kitabın özündən çox böyük həcmi ilə seçilir.
Həm də xəritə tədqiqatlarında kartoqrafın özünün səyyah olub-olmaması və ya şəxsi məlumat verənlərin böyük bir şəbəkəsi ilə işləməsi, habelə əvvəlki biliklərə əsaslanması da mühüm amillərdir.
Qədim və orta əsrlər kartoqrafiyasında deşifrə edilməli və müasir oxucuya izah edilməli olan bir çox simvol var. Məsələn, orta əsr xəritələrində təsvir edilmiş çadırlar və ya çadır düşərgəsi yaşayış yerinin tipini deyil, səyahətçinin, səfirin, hərbçinin və başqalarının getdiyi şəhərlərin sayını göstərir. Xəritədəki çadırın ölçüsü şəhərin böyüklüyünün və əhəmiyyətinin əlamətidir.
Çadırların ölçüsü və bayraqların olması isə şəhərlərin geosiyasi, iqtisadi səviyyəsinin və əhəmiyyətinin rəmzidir. Oturmuş hökmdarı olan çadır, bayraq, heraldik (dövlətlərin gerbləri; məsələn, bir sıra digər erkən xəritələrdə hökmdarın evindəki bayraqdakı gerb) və dini simvollar (aypara, xaç) , bir qayda olaraq, bu dövlətin ali hökmdarının paytaxtının və ya şəhərin coğrafi mövqeyini göstərirdi.
Qazax dövlətinin xəritələrini axtaranda, arxivlərdə başqa türk dövlətlərinin də xəritələrini tapdım: Azərbaycan, Qırğız, Özbək, Türkmən, Noqay, Tatar, Başqırd və sairə. O zaman Qazax dövlətinin ortaq birliyi yox idi və slavyan dünyası ilə həmsərhəd idi. Başqırdlar, sonra bulqarlar, daha sonra Böyük Perm Knyazlığı vasitəsilə onların əlaqəsini qurduq və yalnız bundan sonra Moskoviya gəldi. Dənizlə, eləcə də Xəzər ayparası, Xəzər dənizinin cənub-qərb və cənub-şərq sahilləri boyu Azərbaycanla həmsərhəd idik.
Qazaxıstandan, Türkmənistandan, İrandan, oradan da Azərbaycandan keçən bu coğrafi aypara orta əsrlər xəritələrində, atlaslarında və qlobuslarında Azərbaycan dövlətini tapıb aydın şəkildə müəyyən etməyə və yoxlamağa imkan verir.
Erkən türk dili, o cümlədən türk, ərəb və ümumən İslam kartoqrafiyası Avropa kartoqrafiyasının formalaşmasında böyük təsirə malik olub. Bu, kəşflərdən də əvvəlki dövrlərdə qarşılıqlı təsir, bilik mübadiləsinin olduğunu göstərir.
Başqa bir vacib məqam. Orta əsr xəritələrində türk dövlətləri və xalqları ilə bağlı çox vaxt “tatarlar” etnonimindən istifadə edilir, məsələn, “Kasakki Tartari” (Qazax türkləri), “Kasakki Tartari Stati” (Qazax türklərinin dövləti), “Usbek Tartari” (Özbək türkləri) və sairə. Bu, demək olar ki, XIX əsrə qədər belə davam edib. “Tatarlar” isə bu kontekstdə “türklər” deməkdir. Məhz avropalılar, sonralar isə XX əsrə qədər amerikalılar öz xəritələrində bütün türkdilli xalqları belə adlandırırlar. Bu, əsaslandırılmış, ənənəvi tarixi-linqvistik yanaşmadır; bunlar, ümumiyyətlə, türkləri Avrasiyanın geniş ərazilərində o dövrün etnolinqvistik, etnomədəni birliyi kimi əks etdirən eyni anlayışlardır.
– Azərbaycana aid neçə xəritə aşkar etmisiniz?
– İndi məndə XI-XIX əsrlərdə Azərbaycan dövlətini göstərən 1500-dən çox, hətta XX əsrin əvvəllərində çəkilmiş Qərb xəritələri var. XX əsr artıq arxada qalıb, ona görə də həmin dövrün xəritələri də tarixi hesab olunur.
Dəqiq sayı biz Azərbaycan dövlətinin xəritələrinin kitab-atlasının nəşri üzərində işləyərkən öyrənəcəyik. Çünki kitab üzərində işləmək diqqətin yayınmasını və ilk növbədə, böyük miqdarda vəsait və vaxt resursları tələb edir. Azərbaycan dövlətinin və digər türk dövlətlərinin xəritələri haqqında məlumatları bölüşməyə hazıram. Əminliklə deyə bilərəm ki, Qazaxıstanda biz bu istiqamətdə artıq xeyli irəliləmişik. 2024-cü ilin aprel ayında Türkistan şəhərindəki Yəsəvi Qazax-Türk Universitetinin təşkil etdiyi Türk Dünyası Dövlətləri Coğrafiyaşünaslarının I Konqresinin işində iştirak etmişəm. Tədbirə Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə, Türkmənistan, Özbəkistandan alim və coğrafiyaşünaslar gəlmişdi. Rusiyadan – Başqırdıstandan və Saxadan da elm adamları var idi.
Türk Dünyası Coğrafiyaşünaslarının I Konqresi çərçivəsində mən XI-XIX əsr türk dövlətlərinin xəritələrinin tədqiqi metodologiyasına həsr olunmuş elmi seminar təşkil etdim, həmçinin Azərbaycanın aparıcı universitetlərindən dəvət olunmuş alimlər, türkdilli dövlətlərindən, habelə Qazaxıstanın bütün bölgələrindən olan coğrafiya müəllimləri üçün ayrıca tədbir keçirdim.
Türk Dünyası Coğrafiyaşünaslarının I Konqresi çərçivəsində X-XIX əsrlərə aid qədim xəritələr təqdim edildi. Qazaxıstanda və dünyada ilk dəfə tərtib olunan “Türk dövlətlərinin qədim xəritələri qalereyası – Azərbaycan, Qazax, Qırğız, Türk, Türkmən, Özbək dövlətləri” adlı kitabda illər ərzində tapılan 4000-ə yaxın nümunənin daxil edildiyi tədqiqatların nəticələri, habelə mənim tərəfimdən təsdiq edilmiş qədim xəritələr yer alıb.
-Azərbaycanın yer aldığı xəritələrdən təfsilatı ilə bəhs edərdiniz.
– Məsələn, mən Azərbaycanın göstərildiyi 1074-cü ilə aid bir xəritə kəşf etdim. Üzərində ərəb qrafikası aydın görünür. Biz xəritəni başa düşmək üçün onu latın qrafikası ilə köçürdük. Qeyd etmək lazımdır ki, ərəb qrafikası ilə yazılanların heç də hamısı ərəblərə məxsus deyil.
Bu türk xəritəsi Türk dünyasının səyyahı və ən böyük alimi, türk dövlətlərinin xəritəsinin yer aldığı ensiklopedik əsərin müəllifi Mahmud əl-Kaşğari tərəfindən tərtib edilib.
Mahmud əl-Kaşğari bu əsəri ərəbdilli və farsdilli dünyanın ictimai-tarixi müraciətinə cavab olaraq yazıb. Onun əsərində təkcə türk dialektlərinin lüğəti deyil, həm də türk dövlətlərinin, onların elm və mədəniyyətinin təsvirləri yer alır. Orta Asiyada ərsəyə gətirilmiş bu əsər XI əsrdə yazılıb.
Onun əsərinə əlavə edilən xəritədə türk dövlətləri, o cümlədən Azərbaycan təsvir olunub. Orada Azərbaycan çox orijinal “Aderbaizhan Yeri” (Azərbaycan dövləti, Azərbaycan torpağı) politonimi ilə göstərilir. 1154-cü ilin Avropa xəritəsində də Azərbaycan dövlətinin politonimləri var. Bu xəritələrdə Azərbaycanın əksər şəhər və rayonları göstərilib. İndi həmin xəritələri eyniləşdirmək və tutuşdurmaq çox vacibdir.
Bizim qazax kitabımıza bənzər bir atlas – “Azərbaycan dövləti XI-XIX əsrlərin qədim xəritələrində” kitabını hazırlayıb nəşr etmək lazımdır. Növbəti mərhələ isə bu xəritələr üzrə Azərbaycanın rayon və şəhərlərinin müəyyən edilməsi üçün azərbaycanlı həmkarlarla diqqətli iş prosesidir.
Bir qayda olaraq, bütün xəritələrdə Bakı, Şamaxı, Qəbələ, Şirvan, Ləngərkunan (müasir Lənkəran), Qarabağ, Şabran, Muğan və bir çox başqa şəhər və rayonlar, hidronimlər – Qızılağac körfəzi göstərilir. Məsələn, 1154-cü ilin xəritəsində Azərbaycanın müasir rayon mərkəzi – Balakənə uyğun gələn “Balakan” şəhəri göstərilib.
Xəritələrdə yer adları bir neçə türk dilini bilənlər üçün çox vaxt aydın məna kəsb edir.
1154-cü ilin xəritəsində ölkənizin adı üç dəfə çəkilir və bu qeydlər Azərbaycanın yerləşdiyi müasir məkana uyğun gəlir.
Deməli, metodologiyaya və sistemli yanaşmaya görə, birinci mərhələ Azərbaycan dövlətinin xəritələrinin müasir Azərbaycanın mədəni və elmi dövriyyəsinə daxil edilməsidir.
İkinci mərhələ bu xəritələrin dərindən öyrənilməsidir. Xəritələrdə göstərilən şəhər və rayonları müəyyən etmək və onların sonrakı tarixini araşdırmaq da vacibdir.
Sonradan görəcəksiniz ki, Azərbaycan dövlətinin tapılıb təqdim edilən hər bir qədim xəritəsi üçün gələcəkdə onlarla dissertasiya işi, yüzlərlə elmi məqalə yazılacaq.
– Sizin malik olduğunuz bir xəritədə “Mara de Baku” yazısına rast gəlinir. Bunun anlamı nədir?
– Bir yox, yüzlərlə xəritədə Xəzər dənizi “Mare de Baçu”, “Mare de Baku” kimi göstərilib. Yəni yüzlərlə xəritədə Xəzər dənizi Bakı dənizi kimi göstərilib. Avropa kartoqrafları şəhərlərin, dənizlərin və çayların adlarını bildikləri dillərdə yazırdılar. Məsələn, “Mara de Baku” – Bakı dənizi adına xəritələrdə tez-tez rast gəlinir.
Xəritələrin əksəriyyətində konkret toponim, urbanonim, hidronim iki dəfə, üç dəfə göstərilir ki, bu da Avropa kartoqrafiya ənənəsinə, müvafiq dövrün toponimiyasına uyğun gəlir. İstənilən dövlətin bütün mövcud kratonimlərini, politonimlərini və etnonimlərini müxtəlif dillərdə çatdırmaq üçün onlara məlum olan orfoepik normalar (tələffüz normaları) işlənilir. Çünki orta əsrlərdə və müasir dövrdə xəritələr avropalı alimlər, coğrafiyaçılar, kartoqraflar, naşirlər tərəfindən, ilk növbədə, avropalı oxucular, səyahətçilər, tədqiqatçıların bir çox milli dillərdə oxuması üçün hazırlanıb.
Məsələn, Xəzər dənizinin adları çox vaxt avropalılara məlum olan bütün adlarla verilir ki, bu da təkcə hollandların deyil, ümumiyyətlə o dövrün Avropa coğrafiyaşünaslarının və kartoqraflarının – “Mare de Sala”, “Mare de Baku”, “Olim Caspium”, “Mare de Hyrcanum sive”, “Mare de Mare Culsum” (tərcüməsi – Duzlu dəniz, Bakı dənizi, köhnə Xəzər, Hirkan dənizi, Külsüm dənizi) adlarında öz əksini tapıb.
Hirkan Xəzər dənizinin qədim yunan adı, Külsüm fars ismi, Xəzər dənizi və Bakı dənizi isə bu unikal dənizin qədim türk hidronimləridir.
Sonralar eyni prosesləri amerikalı alimlər, coğrafiyaçılar, kartoqraflar və nəşriyyatçılar arasında da müşahidə edə bilərik.
Bəzilərinin iddialarına görə, İranda ərazinin yalnız bir hissəsi Azərbaycan adlanırdı, lakin xəritələr bunun belə olmadığını təsdiq edir və indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisi də bu adla qeyd olunub. Xəritələrin tutuşdurulması göstərir ki, Azərbaycan bu ərazilərdə həmişə, qeyd-şərtsiz və birmənalı olaraq bir dövlət kimi mövcud olub. Sadəcə, bunun əksini iddia edən hər kəs ağıldan nəsibini almayıb və ya kitabxanalar və Google tərəfindən yanlış məlumatlandırılıb.
Hər bir ölkədə xəritə qalereyaları olmalıdır. Ona görə də onun Bakıda açılmasını təklif etdim.
Amma birinci mərhələ Azərbaycan dövlətinin qədim xəritələrindən ibarət kitab-atlasın nəşridir. Azərbaycanla bağlı xəritələrimi paylaşmağa hazıram. Bu, qardaş ölkədir, mənim qardaş xalqımdır. Mən bir türk, qazax alimi kimi ancaq təklif edə bilərəm və qərar, təbii ki, sizindir. Hesab edirəm ki, bu, ilk növbədə, Azərbaycanın özünə lazımdır.
-Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsi kontekstində kartoqrafik tədqiqatların gələcəyini necə görürsünüz?
– Buna hamımızın ehtiyacı var, ona görə də məqsədim hər bir türk dövlətinin, türk ölkəsinin sübut olunmuş, yoxlanılmış tarixi ilə güclü olduğunu göstərmək üçün onların atlaslarını nəşr etmək, elmi-mədəni ictimaiyyətin istifadəsinə verməkdir. O zaman hamımız güclü olacağıq.
Məqsədim sırf elmidir, lakin şübhəsiz ki, kartoqrafiya elminin siyasi yönü də var, çünki xəritələrdə türk dövlətlərinin, o cümlədən Azərbaycanın davamlı dövlətçilik tarixi aydın şəkildə göstərilir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin dediyi kimi, bizim başqa ailəmiz yoxdur, bizim ailəmiz Türk dünyasıdır.
